Tài liệu Ths17.003_đặc điểm lịch sử - văn hóa của địa danh huyện việt yên - bắc giang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ PHƯỢNG ĐẶC ĐIỂM LỊCH SỬ - VĂN HÓA CỦA ĐỊA DANH HUYỆN VIỆT YÊN - BẮC GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ THÁI NGUYÊN 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ PHƯỢNG ĐẶC ĐIỂM LỊCH SỬ - VĂN HÓA CỦA ĐỊA DANH HUYỆN VIỆT YÊN - BẮC GIANG Chuyên ngành : Ngôn ngữ Mã số : 60. 22.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ CÁN BỘ HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS-TS NGUYỄN ĐỨC TỒN THÁI NGUYÊN 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn Lời cảm ơn Em xin bày tỏ lời biết ơn sâu sắc đối với PGS .TS Nguyễn Đức Tồn đã nhiệt tình, tận tâm và chu đáo hướng dẫn em thực hiện luận văn này. Em cũng xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Sau đại học, khoa Ngữ văn Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Viện Ngôn ngữ học cùng các thầy cô giáo đã đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập . Tôi cũng xin được bày tỏ lòng biết ơn cơ quan nơi tôi công tác-Trường Trung học Phổ thông Việt Yên số 2 tỉnh Bắc Giang, bạn bè đồng nghiệp, gia đình và người thân đã cùng sẻ chia, giúp đỡ, động viên, tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành được bản luận văn này. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2009 Tác giả Hoàng Thị Phượng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Mục lục ...............................................................................................................3 Mở đầu .....................................................................................................................................6 I. Lý do chọn đề tài . ........................................................................................ 6 II . Lịch sử vấn đề ..............................................................................................7 III . Mục đích nghiên cứu .............................................................................. 10 IV. Đối tƣợng nghiên cứu .................................................................................10 V. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 10 VI. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................... 11 VII. Tƣ liệu và cách xử lý tƣ liệu ................................................................. 11 VIII. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của đề tài ................................................ 12 IX Kết cấu luận văn ....................................................................................... 12 Chƣơng 1 :ĐẶC ĐIỂM ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN - LỊCH SỬ - VĂN HOÁ - XÃ HỘI CỦA HUYỆN VIỆT YÊN TỈNH BẮC GIANG ...................................14 1.1 Những đặc điểm về địa lí tự nhiên của huyện Việt Yên ........................14 1.1.1. Vị trí địa lý................................................................................................14 1.1.2 . Khí hậu - thời tiết ................................................................................... 15 1.1.3. Giao thông thủy bộ ..................................................................................15 1.2 Những đặc điểm về dân cƣ của huyện Việt Yên .......................................16 1.3 Những đặc điểm về lịch sử của huyện Việt Yên .......................................18 1.4 Những đặc điểm về địa giới hành chính của huyện Việt Yên ................ 25 1.5 Những đặc điểm về văn hóa của huyện Việt Yên ................................... 27 1.6 TIỂU KẾT CHƢƠNG .................................................................................................... 32 Chƣơng 2 :MỘT SỐ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CHUNG VỀ ĐỊA DANH HỌC VÀ ĐẶC ĐIỂM ĐỊA DANH VIỆT YÊN...................................................... 34 2.1 CƠ SỞ LÍ THUYẾT NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH ....................................................... 34 2.1.1. Khái quát chung về định danh ngôn ngữ .............................................34 2.1.2 Một số vấn đề lí thuyết về địa danh ...................................................... 36 2.1.2.1. Định nghĩa về địa danh ......................................................................... 36 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 2.1.2.2 Các cách phân loại địa danh ................................................................ 39 2.1.2.3 Các phương diện nghiên cứu địa danh .................................................. 41 2.1.3 Đặc điểm địa danh từ góc độ định danh ngôn ngữ ............................. 42 2.1.3.1 Về nguồn gốc của các định danh ......................................................... 42 2.1.3.2. Về kiểu ngữ nghĩa của các định danh .................................................. 43 2.1.3.3. Cách thức biểu thị của các định danh .................................................. 43 2.1.4. Mô hình cấu tạo của phức thể địa danh ............................................ 46 2.1.4.1 Thành tố chung .................................................................................... 46 2.1.4.2 Địa danh (tên riêng ).............................................................................. 47 2.2 NHỮNG ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA ĐỊA DANH VIỆT YÊN........................ 48 2.2.1 Phân loại địa danh Việt Yên theo tiêu chí tự nhiên - không tự nhiên ............................................................................................................ 48 2.2.2. Đặc điểm định danh của các địa danh thuộc Việt Yên ...................... 49 2.2.2.1 Đặc điểm của các địa danh thuộc Việt Yên xét theo nguồn gốc của chúng....................................................................................................................49 2.2.2.2. Đặc điểm của các địa danh thuộc Việt Yên xét theo kiểu ngữ nghĩa của chúng ......................................................................................................... 51 2.2.2.3. Đặc điểm của các địa danh thuộc Việt Yên xét theo cách thức biểu thị của chúng .................................................................................................... 53 2.2.2.4 Đặc điểm việc chọn đặc trưng làm cơ sở cho việc đặt các địa danh thuộc Việt Yên ................................................................................................. 56 2.2.3 Đặc điểm cấu tạo của phức thể địa danh Việt Yên............................ 63 2.2.3.1. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Việt Yên ................................... 64 2.2.3.2 Về kiểu cấu tạo của địa danh Việt Yên ............................................. 68 2.2.4 Hiện tƣợng chuyển hoá của địa danh Việt Yên..................................... 72 2.3. TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ................................................................................................. 74 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 3 NHỮNG ĐẶC ĐIỂM LỊCH SỬ - VĂN HOÁ CỦA HUYỆN VIỆT YÊN ĐƢỢC PHẢN ÁNH QUA HỆ THỐNG ĐỊA DANH .......................... 78 3.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT CHUNG VỀ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA ....... 78 3.1.1. Khái niệm “văn hóa” ............................................................................. 78 3.1.2. Mối quan hệ giữa “ngôn ngữ” và “văn hóa” .......................................... 79 3. 2. SỰ PHẢN ÁNH ĐẶC ĐIỂM VĂN HÓA - LỊCH SỬ TRONG ĐỊA DANH VIỆT YÊN .......................................................................................................................... 80 3.2.1. Đặc trƣng văn hoá đƣợc thể hiện qua các thành tố cấu tạo của địa danh Việt Yên .......................................................................................... 80 3.2.1.1 Đặc trưng địa - văn hóa được thể hiện qua các thành tố chung trong địa danh Việt Yên ................................................................................................. 80 3.2.1.2. Tính đa tầng và hội nhập văn hóa được thể hiện qua địa danh Việt Yên...................................................................................................................... 81 3.2.2.Sự thể hiện các dạng tồn tại của văn hóa trong địa danh Việt Yên..................................................................................................................... 84 3.2.2.1. Sự thể hiện của văn hóa vật thể ở Việt Yên qua hệ thống địa danh ............................................................................................................................ 84 3.2.2.2 Sự thể hiện của văn hóa phi vật thể ở Việt Yên qua hệ thống địa danh ............................................................................................................................ 85 3.2.3. Sự thể hiện các phƣơng diện văn hóa – lịch sử trong địa danh Việt Yên ........................................................................................................... 91 3.2.3.1. Sự thể hiện phương diện văn hóa sinh hoạt của cư dân Việt Yên ..........91 3.2.3.2. Sự thể hiện phương diện văn hóa sản xuất của cư dân Việt Yên ........... 94 3.2.3.3 Sự thể hiện phương diện văn hóa lịch sử - quân sự của cư dân Việt Yên qua địa danh ...................................................................................................... 96 3.3. TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ................................................................................................ 98 KẾT LUẬN ................................................................................................... 101 Tài liệu tham khảo ............................................................................................ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn ĐẶC ĐIỂM LỊCH SỬ - VĂN HOÁ CỦA ĐỊA DANH HUYỆN VIỆT YÊN- BẮC GIANG MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Địa danh là một loại cứ liệu rất có giá trị đối với việc nghiên cứu vốn từ vựng nói riêng và lịch sử của một ngôn ngữ nói chung. Ngôn ngữ là một thành tố hữu cơ của văn hoá cho nên địa danh không chỉ góp phần nghiên cứu ngôn ngữ của một vùng miền, một đất nước mà còn góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hoá của một dân tộc. " Nghiên cứu địa danh sẽ góp phần nghiên cứu văn hoá một vùng lãnh thổ - một trong những vấn đề đang được quan tâm hiện nay" [8 ] Địa danh không chỉ gắn bó chặt chẽ với văn hoá, mà còn có mối quan hệ khăng khít với địa lý cũng như lịch sử dân cư của một vùng nhất định . Mỗi địa danh đều gắn với những chủ thể nhất định ở các giai đoạn lịch sử nhất định . Qua địa danh nào đó ta có thể tìm thấy được quá trình lịch sử - xã hội của một dân tộc, thấy được đặc trưng văn hoá, cuộc sống sinh hoạt, thậm chí cả năng lực tri nhận, nhận thức cũng như tâm lý của họ. Trong một vùng đất có nhiều dân tộc khác nhau sinh sống thì địa danh nơi đó cũng mang dấu tích của nhiều ngôn ngữ khác nhau. Có thể một vùng đất có nhiều tên gọi , mỗi tên gọi được hình thành trong những điều kiện văn hoá, lịch sử nhất định mang những dấu ấn nhất định . Nhiều địa danh mang tên con người, cây cỏ, muông thú, sự vật... đặc trưng của vùng đất mà chúng gọi tên. Những địa danh ấy đã trở thành “vật hoá thạch " ," như những đài kỉ niệm bằng ngôn ngữ độc đáo, lưu trữ các thông tin văn hóa" về thời đại mà nó chào đời , còn lưu giữ mãi về sau .[7] ; [40 ] Việt Yên thuộc vùng Kinh Bắc xưa. Đây là một vùng đất cổ của người Việt rất giàu truyền thống văn hóa, văn hiến. Nghiên cứu hệ thống địa danh Việt Yên chúng ta sẽ hiểu được trong suốt chiều dài lịch sử của dân tộc Việt Nam, Việt Yên đã năng động tạo nên những truyền thống tốt đẹp của mình trong nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội : kinh tế, văn hóa, khoa cử ..., thấy được các thế hệ cha ông ngày trước Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.Lrc-tnu.edu.vn đã tạo ra cho mảnh đất này nhiều công trình kiến trúc - điêu khắc độc đáo, nhiều truyền thuyết dân gian đặc sắc in dấu trong nhiều địa danh - di tích nổi tiếng. Đó là những di sản vô cùng quý giá cần được giữ gìn và phát huy trong thời đại hiện nay . II . LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 1. Tình hình nghiên cứu địa danh trên thế giới Việc nghiên cứu địa danh đã được phát triển từ lâu trên thế giới .Ở Trung Quốc, ngay từ thời Đông Hán, Ban Cố đã ghi chép hơn 4000 địa danh, trong đó có một số địa danh đã được giải thích rất rõ về nguồn gốc và ý nghĩa . Đời Bắc Ngụy (380-535 TCN) trong " Thủy Kinh chú sớ " Lịch Đạo Nguyên đã ghi chép hơn 2 vạn địa danh, số được giải thích ngữ nguyên là hơn 2300. [ dẫn theo 35 ] Ở các nước phương tây, bộ môn địa danh học chính thức ra đời vào cuối thế kỷ XIX. Năm 1872 J.J . Eghi (Thụy Sĩ ) viết cuốn "Địa danh học". Đến cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX , Ủy ban địa danh của các nước Mỹ, Thụy Điển, Anh lần lượt ra đời . Tiên phong trong lĩnh vực xây dựng hệ thống lí luận về lí thuyết địa danh là các nhà địa danh học Xô Viết. Những năm 60 của thế kỉ XX tại Liên Xô đã có hàng loạt công trình nghiên cứu về lĩnh vực này ra đời . E.M.Murzaev viết cuốn"Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học"(1965) và A. V. Superanskaia đã xuất bản công trình " Địa danh là gì " (1985). Còn A.I .Popov (1964) lại đưa ra những nguyên tắc cơ bản của công tác nghiên cứu địa danh, trong đó chú trọng hai nguyên tắc chính là phải dựa vào tư liệu lịch sử của các ngành ngôn ngữ học, địa lý học, sử học và phải thận trọng khi sử dụng phương pháp thành tố để phân tích ngữ vĩ của địa danh. Ngoài ra I. A. Kapenco (1964) đã phát biểu những ý kiến bàn về địa danh học đồng đại. N.V.Podonxkaija đã phân tích, lí giải địa danh mang những thông tin gì. Công trình của bà đã góp phần làm cho việc nghiên cứu địa danh ngày càng đi sâu vào bản chất. Nhà nghiên cứu A. V. Superanskaia trong cuốn" Địa danh là gì "(1985) đã đặt ra những vấn đề vừa mang tính cụ thể vừa mang tính khái quát cao.Trong công trình nghiên cứu của mình, tác giả đã đi sâu vào những vấn đề thiết thực liên quan đến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.Lrc-tnu.edu.vn việc phân tích điạ danh . Ngoài việc trình bày cách hiểu về khái niệm địa danh, bà còn nêu lên các vấn đề khác như tính liên tục của tên gọi , không gian tên riêng và các loại địa danh(địa danh kí hiệu, địa danh mô tả, địa danh ước vọng) cũng như tên gọi các đối tượng địa lí theo địa hình. Có thể nói đây là công trình lớn, có giá trị tổng kết những kết quả nghiên cứu mới, đặt nền móng vững chắc cho các công trình nghiên cứu về địa danh học tiếp theo. Bên cạnh những công trình của các nhà địa danh học Xô Viết, các nhà nghiên cứu địa danh của các nước khác cũng đã có những đóng góp không nhỏ trong lĩnh vực này . Ch. Rostaing (1965) trong tác phẩm"Les noms de lieux " đã nêu ra hai nguyên tắc nghiên cứu địa danh. Đó là phải tìm ra các hình thức cổ của các từ cấu tạo địa danh và muốn biết từ nguyên của địa danh thì phải dựa trên kiến thức ngữ âm học địa phương .Chuyên luận này đã bổ sung thêm cho vấn đề mà A.I .Popov đã nêu ra trước đó… 2 .Tình hình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam Ở Việt Nam, vấn đề địa danh được quan tâm từ rất sớm . Các tài liệu Tiền Hán thư, Hậu Hán thư, Tấn thư thời Bắc thuộc có đề cập đến địa danh Việt Nam , trong đó mục đích chính trị được đặc biệt chú ý . Các tài liệu này đều do người Hán viết để phục vụ cho công cuộc xâm lược nước ta. Từ thế kỉ XV việc nghiên cứu địa danh mới được các nhà nghiên cứu Việt Nam chú ý. Lúc này các địa danh được thu thập, tìm hiểu về nguồn gốc và ý nghĩa . Tiêu biểu là "Dư địa chí" của Nguyễn Trãi (1435), " Lịch triều hiến chương loại chí" của Phan Huy Chú ( 1821), " Phương Đình dư địa chí " của Nguyễn Văn Siêu (1900) … Theo xu hướng phát triển của ngôn ngữ học, đặc biệt là của địa danh học trên thế giới, vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam có được bước tiến đáng kể từ những năm 60 cuả thế kỉ XX. Năm 1964, Hoàng Thị Châu với bài viết " Mối quan hệ về ngôn ngữ cổ đại Đông Nam Á qua một vài tên sông " được xem như người cắm cột mốc đầu tiên trong nghiên cứu địa danh dưới góc nhìn ngôn ngữ học. Sau này các công trình nghiên cứu tiếp theo của bà cũng theo khuynh hướng đó nhưng thiên về hướng nghiên cứu phương ngữ học. Năm 1991, Lê Trung Hoa xuất bản tác Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.Lrc-tnu.edu.vn phẩm " Địa danh thành phố Hồ Chí Minh ". Ông đã trình bày những vấn đề lí thuyết làm cơ sở cho sự phân tích các địa danh, đồng thời vận dụng vào tìm hiểu và chỉ ra đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc và ý nghĩa, sự phản ánh hiện thực và quá trình chuyển biến của các địa danh thuộc thành phố Hồ Chí Minh. Đến năm 1996, Nguyễn Kiên Trường trong luận án PTS " Những đặc điểm chính về địa danh Hải Phòng” đã phát triển bổ sung thêm những vấn đề về lí thuyết địa danh mà Lê Trung Hoa đã nêu ra trước đó . Luận án này đã khái quát được những đặc điểm về cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc và sự biến đổi của địa danh Hải Phòng trong sự đối sánh với địa danh các vùng khác của Việt Nam. Tiếp sau đó là luận án TS của Từ Thu Mai " Nghiên cứu địa danh Quảng Trị " (2004) và Phạm Xuân Đạm với " Địa danh Nghệ An "( 2005). Những công trình này đều có những đóng góp đáng kể trong việc nghiên cứu địa danh học dưới góc độ ngôn ngữ học . Trong lĩnh vực nghiên cứu địa danh học, cần phải kể đến hàng loạt bài viết của Trần Trí Dõi về địa danh theo hướng so sánh - lịch sử. Chẳng hạn, "Về địa danh Cửa Lò"(2000),"Về một vài địa danh, tên riêng gốc Nam Đảo trong vùng Hà Nội xưa”(2000)," Không gian ngôn ngữ và tính kế thừa đa chiều của địa danh( qua phân tích một vài địa danh ở Việt Nam ) "(2001) và " Vấn đề địa danh biên giới Tây Nam: một vài nhận xét và những kiến nghị "(2001)… Nếu như các tác giả trên đều nghiên cứu địa danh theo cách tiếp cận ngôn ngữ học, xuất phát từ chính bản thân đối tượng địa danh, thì Nguyễn Văn Âu (2000) trong " Một số vấn đề địa danh học Việt Nam" lại nghiên cứu địa danh từ cách tiếp cận địa lí- lịch sử - văn hóa . Gần đây nhất, năm 2008, có thêm một số luận văn thạc sĩ nghiên cứu về địa danh của một số địa phương cụ thể, chẳng hạn, Hà Thị Hồng với luận văn Khảo sát địa danh hành chính tỉnh Bắc Kạn [ 17 ], hay Phạm Thị Thu Trang với luận văn Khảo sát địa danh quận Ba Đình - Hà Nội... Tuy nhiên, việc nghiên cứu địa danh ở Việt Nam còn chưa tạo được chỗ đứng vững vàng. Các công trình nghiên cứu ấy mới bước đầu vận dụng các luận điểm lí thuyết địa danh học của thế giới vào khảo sát các địa danh thuộc từng vùng cụ thể Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.Lrc-tnu.edu.vn hoặc mới chỉ bao quát về địa danh dưới góc độ văn hóa - lịch sử. Đôi khi cũng có một vài luận án nghiên cứu địa danh từ góc độ ngôn ngữ học thuần tuý. Cho đến nay, vẫn còn rất ít công trình nghiên cứu chuyên sâu từ góc độ tâm lí ngôn ngữ học tộc người . Công trình của chúng tôi thuộc loại thử nghiệm đàu tiên nghiên cứu địa danh huyện Việt Yên theo hướng khoa học liên ngành này. 3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở huyện Việt Yên – Bắc Giang Các địa danh của huyện Việt Yên là đối tượng nghiên cứu còn hết sức mới mẻ. Cho đến nay chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu hệ thống địa danh này . Hiện chỉ có một số bài viết nhỏ giải thích về một vài địa danh trong huyện với những tên đất, tên làng mang màu sắc văn hóa dân gian. Chính vì vậy chúng tôi đã chọn đề tài nghiên cứu cho công trình luận văn của mình là: "Đặc điểm lịch sử - văn hoá của các địa danh huyện Việt Yên - Bắc Giang ". III . MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Nghiên cứu hệ thống địa danh Việt Yên – Bắc Giang luận văn nhằm tìm hiểu đặc điểm lịch sử - văn hóa còn được lưu giữ và phản ánh qua ý nghĩa và hình thái bên trong của mỗi tên gọi nơi đây, góp phần làm sáng tỏ truyền thống văn hoá - lịch sử của địa phương nói riêng, của dân tộc ta nói chung. Đồng thời bằng kết quả nghiên cứu đạt được, luận văn cung cấp thêm tư liệu cho việc nghiên cứu từ vựng học lịch sử tiếng Việt và góp phần xây dựng bộ môn địa danh học vốn chưa được phát triển như một bộ môn khoa học thực thụ ở nước ta. IV. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu của luận văn là tất cả các địa danh trên địa bàn huyện Việt Yên, bao gồm : các địa danh chỉ địa hình tự nhiên, địa danh chỉ các đơn vị dân cư, và địa danh chỉ các công trình nhân tạo. V. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Để giải quyết đề tài này, luận văn đề ra các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: - Khảo sát, điều tra điền dã hệ thống địa danh thuộc các loại hình đối tượng địa lý khác nhau trên địa bàn huyện Việt Yên thuộc tỉnh Bắc Giang; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.Lrc-tnu.edu.vn - Thống kê, miêu tả, phân tích cứ liệu, rút ra nhận xét về đặc điểm cấu tạo, đặc điểm tri nhận và lựa chọn đặc trưng làm cơ sở định danh, ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo thuộc hình thái bên trong của các địa danh huyện Việt Yên và mối quan hệ của chúng với các yếu tố địa lý, lịch sử, cư dân, văn hóa của huyện Việt Yên . VI. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau: 1). Phương pháp điều tra điền dã để thu thập tất cả các địa danh tồn tại trong dân gian thuộc Việt Yên – Bắc Giang; 2). Phương pháp thống kê : Đây là phương pháp giúp tính được tỉ lệ, mức độ phổ biến của từng kiểu loại địa danh, của từng đặc trưng được lựa chọn làm cơ sở khi đặt tên gọi của các địa danh; 3). Phương pháp miêu tả được sử dụng để phản ánh những đặc điểm cấu tạo và ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo trong phức thể địa danh 4.) Phương pháp điều tra bằng phỏng vấn được sử dụng để tìm hiểu ý nghĩa lịch sử –văn hoá của các địa danh ở Việt Yên qua sự hiểu biết của cư dân nơi đây. VII. TƢ LIỆU VÀ CÁCH XỬ LÝ TƢ LIỆU 1 . Tƣ liệu nghiên cứu Tư liệu nghiên cứu của luận văn được thu thập từ các nguồn sau : - Niên giám thống kê của tỉnh , huyện ; - Bản đồ các loại của huyện Việt Yên; - Một số công trình nghiên cứu về lịch sử, kinh tế , văn hóa của Việt Yên và của tỉnh Bắc Giang; - Các tài liệu lưu giữ ở chính quyền địa phương. Đây là những tư liệu quan trọng nhất có tính pháp lý để đảm bảo cho những điều trình bày trong luận văn. - Tư liệu thu thập qua điều tra điền dã từ các dòng họ ở các làng và ghi chép lịch sử của các làng. 2. Cách xử lý tƣ liệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Các địa danh thu thập được sẽ được thống kê, phân loại và xử lý dựa trên những thông tin về các loại đối tượng địa danh theo thứ tự sau : 1. Loại hình địa danh (danh từ chung chỉ loại đối tượng); 2. Tên riêng cá thể hoá đối tượng được định danh; 3 . Tên gọi khác của đối tượng (những tên gọi khác có trước hoặc song song tồn tại với tên gọi hiện nay); 4. Ý nghĩa từng tên gọi (ý nghĩa chiết tự hoặc ý nghĩa nguồn gốc ); 5 . Nguồn gốc ngôn ngữ của các yếu tố (yếu tố Hán Việt , yếu tố thuần Việt); 6. Số lượng yếu tố (xem địa danh được cấu tạo từ bao nhiêu yếu tố ); 7. Kiểu cấu tạo ( cấu tạo đơn hay phức, theo kiểu quan hệ chính phụ hay đẳng lập); 8. Vị trí hiện nay . Sau khi xử lí, phân loại theo mẫu, luận văn tiến hành tổng hợp theo sơ đồ, biểu bảng với số lượng và tỉ lệ tương ứng. Trên cơ sở đó, luận văn rút ra nhận xét từ cụ thể đến khái quát theo hướng quy nạp ở từng phần, từng chương về đặc điểm văn hoá - lịch sử còn được lưu giữ, phản ánh qua từng địa danh của vùng đất này . VIII. Ý NGHĨA LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI Qua việc phác hoạ bức tranh toàn cảnh về hệ thống địa danh trên địa bàn huyện Việt Yên – Bắc Giang với các đặc trưng về cấu tạo, cách thức định danh, những đặc điểm văn hoá - lịch sử của vùng đất này, luận văn hi vọng cung cấp thêm tư liệu cho việc nghiên cứu từ vựng học lịch sử tiếng Việt và góp phần xây dựng bộ môn địa danh học vốn chưa được phát triển ở nước ta. Đồng thời luận văn sẽ giúp hiểu rõ hơn truyền thống văn hoá - lịch sử của địa phương Việt Yên nói riêng, của dân tộc ta nói chung, cũng như phục vụ cho việc biên soạn Dư địa chí Việt Yên… IX. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, luận văn gồm ba chương : Chƣơng 1 : Đặc điểm địa lí tự nhiên - văn hoá - xã hội của huyện Việt Yên tỉnh Bắc Giang Chương này trình bày những đặc điểm về mọi mặt như tên chương đã chỉ ra của địa phương có ảnh hưởng đến cách đặt các địa danh thuộc huyện Việt Yên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 2: Một số Cơ sở lý thuyết chung về địa danh học và đặc điểm địa danh Việt Yên Chương này sẽ trình bày những vấn đề lý thuyết chung về định danh, địa danh học và đặc điểm địa danh Việt Yên, gồm: những đặc điểm về cấu tạo của địa danh; thành tố chung và tên riêng trong phức thể địa danh; các phương thức định danh trong mối quan hệ với những đặc điểm về ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo nên địa danh; lý do đặt tên cho các đối tượng địa lý được phản ánh trong địa danh và bộ phận của các yếu tố cấu tạo…. Chƣơng 3 : Những đặc điểm lịch sử - văn hoá của Việt Yên đƣợc phản ánh qua hệ thống địa danh Chương này nghiên cứu những đặc trưng của địa danh Việt Yên từ cách tiếp cận văn hóa – lịch sử . Nội dung của chương sẽ xem xét các ảnh hưởng của điều kiện địa lý tự nhiên, dân cư, lịch sử, sự thay đổi các địa giới hành chính và những thành tố khác của văn hóa được lưu giữ trong từng địa danh của Việt Yên . Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 1 ĐẶC ĐIỂM ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN - LỊCH SỬ - VĂN HOÁ - XÃ HỘI CỦA HUYỆN VIỆT YÊN TỈNH BẮC GIANG 1.1 NHỮNG ĐẶC ĐIỂM VỀ ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN CỦA HUYỆN VIỆT YÊN 1.1.1. Vị trí địa lý Huyện Việt Yên nằm ở tiểu khu trung du của tỉnh Bắc Giang trên tiếp điểm giữa đồng bằng châu thổ sông Hồng với rừng núi đông bắc, giữa lưu vực sông Cầu - sông Thương khoảng 210 16' - 210 17' vĩ tuyến bắc , 1060 01' - 1060 07' kinh đông . Huyện có diện tích 181.200 km2 chiếm 4% diện tích cả tỉnh Bắc Giang . Nhìn chung huyện Việt Yên có địa hình tương đối bằng phẳng so với nhiều huyện khác trong vùng. Đặc điểm nổi bật của địa hình huyện Việt Yên là sự xen kẽ giữa các khu trũng với các khu cao cục bộ. Độ cao trung bình của huyện là 46,5m nhưng núi Bài (Vân Trung) cao tới 196 m. Về phương diện địa mạo địa hình , Việt Yên chia thành hai khu khác nhau : - Vùng nước máng tự chảy : Gồm 12 xã nằm ở phía Bắc và phía nam Đa Mai, diện tích 141 km2 , 75% đất đai bằng phẳng dốc dần theo hướng đông bắc - tây nam . - Vùng nước thấp nhờ trời : Gồm 5 xã ở phía đông quốc lộ 1A diện tích 40km, độ dốc hướng về hai bên . Khoảng năm trăm năm trước đây, đầm lầy, rừng rậm là cảnh quan chủ yếu của huyện. Những vạt rừng chạy khắp núi Mỏ Thổ, núi Nhẫm, núi Con Voi, núi Lát rồi đổ xuống lưu vực sông Cầu. Từ dãy Nham Biền rừng lại tràn qua Vân Cốc, Trung Đồng. Đến đây rừng bị ngăn lại bởi vùng đầm lầy đầy lau sậy ở Đông Tiến, Quang Biểu, Hoàng Mai. Sông ngòi mỗi mùa nước lại nhấn chìm cả một vùng rộng lớn lấp phù sa đầy các cây cỏ, phân giải chúng thành lớp than bùn . Những địa danh như Rừng Đống, Ninh Động, Đình Chám, Phúc Lâm, Lai ... với các vỉa than đá, than bùn đã khẳng định điều này. [ 36 ] ; [38] ; [ 5 , tr 6-7]. Nằm ở khu vực vị trí địa lí khá thuận lợi giữa hai thung lũng sông Thương và sông Cầu, đất đai màu mỡ, lại thuận tiện về giao thông nên từ xa xưa Việt Yên đã là khu vực quần cư chính của người Việt cổ. Trong "Bắc Giang địa chí " Trịnh Như Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Tấu viết : " Hai huyện Hiệp Hòa, Việt Yên , thung lũng sông Thương , đồi núi Phất Lộc và Phượng Nhỡn họp thành một vùng làm môi giới cho miền rừng núi và trung châu. Vùng này có nhiều đồi, nào thông nào các thứ cây có quả lại có rừng thưa cây. Cảnh trí thực là thanh nhã ...giữa các dải núi thiên hình vạn trạng có nhiều thung lũng màu mỡ, đồng ruộng tươi tốt xen với cây cối xanh um, cảnh vật thanh u, dân cư đông đúc giàu thịnh ... " Cảnh nhộn nhịp trên bến dưới thuyền , chợ búa sầm uất ấy đã được Lê Quý Đôn ghi lại khi ông có dịp tới Thổ Hà : Đường thông bãi biển tôm cua rẻ Đất có lò nung chĩnh vại nhiều Lên xuống bến đò như mắc cửi Mưu tìm lợi nhỏ khổ bao nhiêu 1.1.2 . Khí hậu - thời tiết Việt Yên nằm trong khu vực khí hậu nhiệt đới nóng ẩm, mùa đông lạnh . Sách " Bắc Ninh tỉnh chí " viết về thời tiết Việt Yên : " Thời tiết hàng năm trong hạt thì vào mùa xuân, mùa hạ gió hơi nhiều, mưa cũng lắm còn mùa thu mùa đông mưa gió ít hơn. Duy có về tháng 11 là khí trời rất lạnh, tháng 6, tháng 7 là những tháng nóng nhất ". Mùa đông Việt Yên khô hanh kéo dài, thường ngày ấm đêm lạnh. Mùa hè ngoài lượng nắng hết sức phong phú Việt Yên còn có mưa rào đối lưu, chiếm 50-60% lượng mưa cả năm . Mưa ngâu thường xảy ra vào tháng 6-8 lượng mưa từ 3 - 400mm. Nhiệt độ trung bình cả năm của Việt Yên là 230C, lượng mưa bình quân 1504mm, độ ẩm không khí đạt 81,2%. Nhìn chung các yếu tố nhiệt độ, độ ẩm lượng mưa... của Việt Yên thích hợp với đời sống và sản xuất.” 1.1.3.Giao thông thủy bộ Phía đông Việt Yên giáp với huyện Yên Dũng và thị xã Bắc Giang, phía tây - tây bắc liền với huyện Hiệp Hòa, phía nam giáp với Yên Phong, thị xã Bắc Ninh và huyện Quế Võ mà ranh giới là sông Cầu, phía Bắc giáp với Tân Yên. Đây là một vị trí khá lý tưởng cả về kinh tế và quân sự, thuận lợi giao thông cả về đường thủy lẫn đường bộ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Quốc lộ 1A tạo sự thông suốt giữa Việt Yên với các tỉnh biên giới phía bắc , với Hà Nội và các tỉnh phía nam, cùng mạng lưới các đường liên xã liên thôn nối huyện với tất cả các vùng bao quanh. Thời cổ con đường cái quan - đường thượng kinh cũng chạy qua đây . Sách “Bắc Ninh tỉnh chí ”chép : "Đường quan báo từ xã Nam Ngạn huyện Việt Yên đi về phía bắc đến xã Cần Dinh giáp giới phân phủ Lạng Giang dài 49 dặm 28 trượng 3 thước rộng 1 trượng 1 thước. Một đường quan báo từ xã Thần Chúc huyện Việt Yên đi về phía tây tới xã Lương Phong huyện Hiệp Hòa dài 3 dặm 160 trượng rộng 9 thước . Một con đường từ xã Như Thiết huyện Yên Dũng chạy về phía tây xã Nghĩa Vũ giáp huyện Yên Thế dài 4 dặm rưỡi rộng 9 thước. Con đường từ Sen Hồ chạy về phía đông dến Bằng Lương giáp phủ hạt Nam Sách tỉnh Hải Dương dài 32 dặm rộng 5 thước 3 tấc " . [ dẫn theo 39, tr. 112] ; [ 26] . Sông Cầu có 22 km chạy qua địa phận huyện Việt Yên. Nhờ nó Việt Yên có thể giao lưu dễ dàng với vùng Thái Nguyên, vùng đồng bằng Hải Dương, Hưng Yên và miền duyên hải Hải Phòng. Sông Bắc Cầu (còn gọi ngòi Đa Mai, sông Như Thiết) từ Phương Độ (Thái Nguyên) chảy qua bắc Hiệp Hòa vào Việt Yên tách đại bộ phận 3 xã Thượng Lan, Minh Đức, Nghĩa Trung sang bờ bắc rồi chảy ra sông Thương."Ngòi Đa Mai sâu nên suốt năm thuyền bè đi lại từ chợ Gánh bên trên cầu Mỏ Thổ trở về. Ở xế xã Hoàng Mai sông Bắc Cầu chảy 4km song song với sông Đông Lỗ là một chi lưu của sông Cầu, nếu làm một sông đào sẽ nối liền hai sông. Thời Nguyễn có cầu gỗ Như Thiết bắc qua con sông này ". [26 ] 1.2 NHỮNG ĐẶC ĐIỂM VỀ DÂN CƢ CỦA HUYỆN VIỆT YÊN Năm 1936 dân số Việt Yên là 44.090 người. Cuối năm 1954 có 57.965 người. Đến 1 tháng 4 năm 1994 toàn huyện Việt Yên có 150.826 người, mật độ 882ng/km2. Việt Yên có 300 điểm quần cư đều là sản phẩm của lịch sử và nền sản xuất nhỏ để lại. Giữa các vùng có sự phân bố không đồng đều: các xã phía bắc dân số thưa, mật độ bình quân 600 người / km2 , còn các xã phía nam dân cư đông đúc hơn, mật độ gần 1500 người/km2. Đặc biệt xã Vân Hà có mật độ lên tới 2936 người/km2. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Về thành phần dân tộc của Việt Yên : Dân cư trong huyện hoàn toàn là người Kinh . Từ xưa tới nay, hạt nhân cơ bản nhất của Việt Yên là làng, có vài ba hàng phố như Sen Hồ, Phúc Lâm, Bích Động, Nếnh, Chàng, Tam Tầng. Làng là nơi cư ngụ của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Làng chính là xã, thôn, ở thời bắc thuộc là đại hương, tiểu hương, đại xã, tiểu xã; thời Khúc Hạo là Giáp; thời Trần là xá, trang, phường, sở . Trong lòng làng xã có những kết cấu nội bộ như dòng họ, xóm ngõ, giáp, phe phường . Dòng họ là một biểu hiện của lối cư trú theo huyết thống, là hạt nhân cơ bản tạo nên cá tính của làng xã. Kết cấu của dòng họ bao gồm họ nội, họ ngoại, các chi ngành của họ gốc rồi đến họ đàn anh, đàn em . Trên đất Việt Yên chắc chắn có sự tụ cư của con người từ rất sớm như dấu vết khảo cổ học đã khẳng định nhưng do nhu cầu sản xuất , do tình trạng chiến tranh , do hậu quả của thiên tai dịch bệnh , thiếu đói ... diễn ra không ngừng trong lịch sử nên thành phần cư dân cũng có nhiều thay đổi , xáo trộn. Có dòng họ cư trú ở Việt Yên từ rất lâu đời , có dòng họ mới đến chừng vài thế kỉ .Theo thống kê của phòng thống kê huyện Việt Yên và theo tư liệu điền dã thì họ Thân là dòng họ lớn và cư trú lâu đời nhất trên đất Việt Yên. Dòng họ này đã nổi danh với ba phò mã Thân Thiệu Thái, Thân Cảnh Nguyên, Thân Cảnh Phúc thời Lý( Giáp Khẩu, Hương Giáp - làng Kép) với các tiến sĩ, thám hoa Thân Nhân Trung, Thân Nhân Vũ,Thân Nhân Tín, Thân Cảnh Vân đời Lê ( làng Yên Ninh ). Họ Nguyễn(Yên Ninh), Ngô( Vân Ninh ) Đỗ, Hoắc, Trần, Nguyễn (Hoàng Mai), các họ Doãn, Đỗ, Hoàng(Yên Ninh),Vũ (Tiên Lát ), Nguyễn (Quang Biểu),...đều có mặt sớm trên đất Việt Yên( từ trước thế kỷ XV ). Các dòng họ Chu (Mật Ninh ), Cáp, Đặng (Thổ Hà ) từ vùng Thanh - Nghệ chuyển cư đến từ sau thế kỷ XVI. Đầu thế kỷ XX, cư dân ở các vùng Bắc Ninh, Hải Dương, Hưng Yên, Hà Nam, Thái Bình , Nam Định lên Việt Yên làm tá điền khiến cho các dòng họ ở đây tăng nhanh đáng kể. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Cư dân Việt Yên vốn là cư dân nông nghiệp lâu đời . Họ đã trải qua hàng nghìn năm khai phá rừng, san lấp ổ trũng, đắp đê, nạo vét kênh mương, chống úng, chống lụt để cày cấy vun trồng, rồi “ trông trời , trông đất , trông mây ....” mong cho mưa thuận gió hoà, khoai lúa tốt tươi, người yên vật thịnh ... Bản chất của con người nơi đây là thuần phác, nhân hậu, luôn chăm chút nâng niu sự sống của thiên nhiên và muôn loài, luôn hướng tới sự sinh sôi nảy nở “ nảy cành xanh ngọn ” ...sống nặng tình nặng nghĩa ...[ 4 ,tr.76] ;[ 13,tr.16] Nói về thành phần và tính cách của cư dân Việt Yên, " Bắc Ninh tỉnh chí " viết: "Trong hạt có các thành phần sĩ, nông, công, thương, nghề nghiệp không giống nhau... Y phục chất phác không ưa chuộng cái khác. Duy từ núi Nham Biền về phía Nam là bình nguyên dân ở đó thuần hậu, còn ngược lên phía bắc có núi đất nổi lên san sát, dân ở đó hơi dũng hãn. " [ 6 , tr.23 ] ; [ 26] ; [ 38] 1.3 NHỮNG ĐẶC ĐIỂM VỀ LỊCH SỬ CỦA HUYỆN VIỆT YÊN Lịch sử huyện Việt Yên là lịch sử của những năm tháng hào hùng dựng nứơc và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Khu vực Việt Yên chịu sự ảnh hưởng và tác động của hai trục kinh tế - thung lũng sông Thương, thung lũng sông Cầu, do đó các trục giao thông chính, các khu vực quần cư chính, các vùng nông nghiệp, thủ công và thương mại đều phân bố ven trục này . '' Nhưng cũng có ít nơi nào mà sự tình có vẻ trái ngược như tên gọi Việt Yên ( miền đất Việt bằng an ) đến thế bởi từ thuở Hùng Vương dựng nước đến Lý, Trần, Lê, Tây Sơn … thời nào nơi đây cũng là chiến trường khốc liệt nhất nhưng cũng là nơi giành được nhiều thắng lợi vinh quang nhất, huy hoàng nhất. Một vùng đất không rộng người không đông mà có ba nơi được chọn làm huyện lị (Như Thiết, Sen Hồ, Vạn Vân) càng khẳng định vị trí đặc biệt quan trọng của địa phương trong lịch sử. "[38 , tr.145] Hơn hai ngàn năm trước, Việt Yên nằm trong bộ Vũ Ninh thuộc nhà nước Văn Lang. Dã sử và truyền thuyết đã ghi nhận về nhiều cuộc xâm lăng của giặc Mũi Đỏ, giặc Man, giặc Ân . Theo nội dung tấm bia Thánh tích bi kí tại thôn Tiên Lát( xã Tiên Sơn ) dựng năm Tự Đức thứ 8(1855) thì sự nghiệp chống ngoại xâm của nhân dân Việt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Yên mở đầu bằng chiến công của Thạch Tướng quân dưới thời Hùng Vương thứ 16. Lúc này lũ giặc Man do Lục Đinh cầm đầu kéo vào tàn hại nước Văn Lang, cậu bé Thạch Linh mới 7 tuổi nghe tin Hùng Tạo Vương sai sứ giả đi cầu người hiền tài đã vươn dậy cao 10 trượng sức hay cất nổi vạc, nhảy lên voi đá, cầm cờ thiên đế lên đường đuổi giặc. Giặc tan, Thạch Linh phóng voi lên núi Phượng Sơn rồi hóa. Hùng Tạo Vương thương nhớ cho lập đền thờ và phong cho Thạch Linh là Thạch tướng quân. Đình ngự sử sau này còn lưu lại bài thơ : Giang sơn linh tú hẳn sinh thần Chuyện cũ hồng hoang ảo lẫn chân Dấu cũ làng tiên ba mảnh đá Hồn còn miếu Phượng bốn ngàn xuân Huyền thoại Thạch Tướng có phần hao hao huyền thoại về Phù Đổng Thiên Vương. Điều đó chứng tỏ rằng ngay từ xa xưa, nhân dân Việt Yên đã có vinh dự được gánh vác trọng trách bảo vệ vẹn toàn nhà nước Văn Lang . [ 6, tr. 36 ] ; [38 , tr. 245] Thời Lý một vùng đất ven sông Cầu đối diện với Như Nguyệt - Thị Cầu - Vạn Xuân được lập thành huyện Yên Việt thuộc phủ Bình Lỗ lộ Bắc Giang. Yên Việt với ý nghĩa “giữ yên bình nhà nước Đại Việt” là cái tên ghi lại trang sử hào hùng của nhân dân trong huyện trong sự nghiệp chống Tống mùa xuân năm 1077. Mùa đông năm 1776 Tống Thần Tông cử Quách Quỳ, Triệu Tiết đem 10 vạn quân, 20 vạn phu, 1 vạn ngựa cùng nhiều chiến thuyền kéo sang xâm lược Đại Việt. Chúng đóng quân suốt từ lưu vực sông Thương đến Tam Tầng, Tiên Lát, Mai Đình. Phối hợp với chiến trường chính, nhân dân Việt Yên dưới sự lãnh đạo của phò mã Thân Cảnh Phúc đã liên tục tổ chức tập kích vào hậu phương quân Tống khiến chúng luôn bị căng thẳng và mệt mỏi. Người già, phụ nữ và trẻ con đều chạy vào rừng tránh giặc. Giặc coi đội dân binh của Thân Cảnh Phúc là cường binh, hoạt động đặc biệt hiệu quả khi chúng đi lẻ. Ở phía phòng tuyến sông Như Nguyệt, địch nhiều lần định từ Tam Tầng, Tiên Lát vượt sông đánh sang Thị Cầu, Đại Lâm nhưng đều thất bại . Cuối mùa xuân 1077 hai hoàng tử nhà Lý là Hoàng Châu, Chiêu Văn đem thủy quân từ căn cứ Vạn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 http://www.Lrc-tnu.edu.vn