Tài liệu Thanh toan trong tmdt _sach tmdt chuong03_

Ch−¬ng ba thanh to¸n trong th−¬ng m¹i ®iÖn tö Trong cuéc sèng hiÖn ®¹i, cã thÓ tiÕn hµnh thanh to¸n theo nhiÒu ph−¬ng thøc kh¸c nhau nh−: tiÒn mÆt, sÐc, thÎ tÝn dông hoÆc thÎ ghi nî... C¸c doanh nghiÖp khi tiÕn hµnh thanh to¸n còng th−êng dïng c¸c ph−¬ng tiÖn ®iÖn tö, nh−ng ®ã chØ lµ c¸c m¹ng néi bé cña mét doanh nghiÖp. Giê ®©y, cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ, cña c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i trªn Internet vµ sù phæ biÕn cña Web, c¸c giao dÞch thanh to¸n ®ang ®−îc thùc hiÖn ngµy cµng nhiÒu theo ph−¬ng thøc thanh to¸n trªn Internet hay thanh to¸n trùc tuyÕn trong th−¬ng m¹i ®iÖn tö. XÐt trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, thanh to¸n trùc tuyÕn lµ nÒn t¶ng cña c¸c hÖ thèng th−¬ng m¹i ®iÖn tö. Sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a th−¬ng m¹i ®iÖn tö víi c¸c øng dông kh¸c mµ Internet cung cÊp chÝnh lµ nhê kh¶ n¨ng thanh to¸n trùc tuyÕn nµy. I. Tõ c¸c hÖ thèng thanh to¸n truyÒn thèng tíi hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö 1. TiÒn tÖ trong th−¬ng m¹i truyÒn thèng vµ th−¬ng m¹i ®iÖn tö Trong suèt lÞch sö ph¸t triÓn, con ng−êi ®· thùc hiÖn gi¸ trÞ trao ®æi theo nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau. Tõ xa x−a, viÖc trao ®æi hµng ho¸ vµ dÞch vô ®· ®−îc tiÕn hµnh b»ng ph−¬ng thøc trao ®æi (hµng lÊy hµng) hoÆc th«ng qua nh÷ng ph−¬ng tiÖn biÓu tr−ng cho gi¸ trÞ: tiÒn tÖ. Chóng bao gåm: tiÒn vËt thÓ vµ tiÒn biÓu tr−ng (token money & notational money). TiÒn vËt thÓ th−êng ®−îc ®óc b»ng kim lo¹i hoÆc ®−îc lµm b»ng giÊy. TiÒn vËt thÓ cã gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ néi t¹i (l−îng lao ®éng x· héi cÇn thiÕt). Kho¶ng 2000 - 3000 ngh×n n¨m tr−íc ®©y, lÇn ®Çu tiªn chóng ®· ®−îc sö dông ®Ó biÓu tr−ng cho nh÷ng gi¸ trÞ cô thÓ. C¸c lo¹i tiÒn kim lo¹i cæ x−a cïng víi nh÷ng vËt trao ®æi trung gian nµy cã gi¸ trÞ t−¬ng ®−¬ng víi gi¸ trÞ cña mét l−îng kim lo¹i quý ®−îc x· héi c«ng nhËn. §©y chÝnh lµ c¬ së cho nh÷ng h×nh thøc trao ®æi hiÖn ®¹i. 65 Ngµy nay, gi¸ trÞ cña tiÒn vËt thÓ còng lµ gi¸ trÞ biÓu tr−ng - nã ®−îc mäi ng−êi chÊp nhËn, bëi do mét chÝnh phñ ®øng ra ph¸t hµnh vµ c«ng bè gi¸ trÞ cña nã; vµ gi¸ trÞ ®ã th−êng ®−îc thÓ hiÖn khi so s¸nh víi ®ång tiÒn cña quèc gia kh¸c. Tr¸i l¹i, tiÒn biÓu tr−ng liªn quan ®Õn viÖc ®¹i diÖn cho mét gi¸ trÞ ®−îc cÊt tr÷ ë mét n¬i kh¸c. ThÝ dô, mét tê sÐc tuy hoµn toµn kh«ng cã gi¸ trÞ néi t¹i nh−ng nã ®¹i diÖn cho mét cam kÕt chuyÓn tiÒn vµ ®−îc chÊp nhËn trong thanh to¸n; Nã còng kh«ng ®−îc l−u chuyÓn tù do mµ chØ cã gi¸ trÞ ®èi víi bªn cã tªn ®−îc ghi trªn tê sÐc. C¸c c«ng cô thanh to¸n më réng tÝn dông còng lµ mét d¹ng cña lo¹i tiÒn nµy. ThÝ dô, khi mét ng−êi sö dông thÎ tÝn dông ®Ó thanh to¸n tøc lµ hä chÊp nhËn sÏ thanh to¸n mét kho¶n tiÒn t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã trong t−¬ng lai vµ ®iÒu nµy ®−îc ®¶m b¶o bëi mét tæ chøc tµi chÝnh, n¬i ph¸t hµnh thÎ tÝn dông ®ã. Mét vµi thËp kû tr−íc ®©y, hèi phiÕu, c¸c lo¹i ®¸ vµ kim lo¹i quý thay nhau ®−îc sö dông trong thanh to¸n vµ trao ®æi; nh−ng tõ thËp kû 90 cña thÕ kû XX, khi c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö ra ®êi, ®· cã mét cuéc c¸ch m¹ng lµm thay ®æi c¸ch mua b¸n hµng ho¸, dÞch vô ®ang tån t¹i. Cïng víi nã, ph−¬ng thøc thanh to¸n còng cã nh÷ng thay ®æi lín. (H×nh 5 vµ 6). H×nh 5: Thanh to¸n cho hµng ho¸ vµ dÞch vô theo c¸ch thøc truyÒn thèng. 66 H×nh 6: Thanh to¸n cho hµng ho¸ vµ dÞch vô sö dông c¸c c«ng nghÖ ®iÖn tö. HÇu hÕt c¸c hÖ thèng thanh to¸n trªn Internet, vµ ®Æc biÖt trong th−¬ng m¹i ®iÖn tö hiÖn nay ®Òu sö dông lo¹i tiÒn biÓu tr−ng bao gåm: thÎ tÝn dông, ®¬n mua hµng (thùc chÊt lµ ®¹i diÖn cho cam kÕt thanh to¸n mét kho¶n tiÒn t¹i mét thêi ®iÓm trong t−¬ng lai) vµ chuyÓn kho¶n ®iÖn tö. Bªn c¹nh ®ã còng cã mét sè hÖ thèng míi nh− c¸c d¹ng kh¸c nhau cña tiÒn mÆt ®iÖn tö, thùc chÊt lµ d¹ng tiÒn vËt thÓ nh−ng ë d¹ng ®iÖn tö. 2. C¸c ph−¬ng tiÖn thanh to¸n trong th−¬ng m¹i truyÒn thèng XÐt vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn, thanh to¸n trùc tuyÕn kh«ng kh¸c nhiÒu so víi c¸c h×nh thøc thanh to¸n trong th−¬ng m¹i truyÒn thèng. Chóng ta ®Òu muèn c¸c giao dÞch thanh to¸n trùc tuyÕn cã gi¸ trÞ nh− c¸c giao dÞch thanh to¸n truyÒn thèng, nªn vÒ nguyªn t¾c, c¸c hÖ thèng thanh to¸n trùc tuyÕn ®−îc x©y dùng dùa trªn c¬ së c¸c kü thuËt thanh to¸n truyÒn thèng. V× vËy, tr−íc khi nghiªn cøu c¸c hÖ thèng thanh to¸n trong th−¬ng m¹i ®iÖn tö, chóng ta sÏ ph©n tÝch mét sè ph−¬ng ph¸p thanh to¸n c¬ b¶n trong th−¬ng m¹i truyÒn thèng, t×m ra nh÷ng ®Æc tÝnh cã thÓ gi÷ l¹i vµ nh÷ng ®Æc tÝnh cã thÓ hoµn thiÖn h¬n khi x©y dùng c¸c ph−¬ng ph¸p thanh to¸n trùc tuyÕn. 2.1. TiÒn mÆt 67 TiÒn mÆt lµ h×nh thøc thanh to¸n phæ biÕn nhÊt vµ ®−îc chÊp nhËn mét c¸ch réng r·i nhÊt trong sè c¸c h×nh thøc thanh to¸n truyÒn thèng. §èi víi kh¸ch hµng, tiÒn mÆt cã nhiÒu thuéc tÝnh quan träng: - §−îc chÊp nhËn réng r·i. TiÒn mÆt ®−îc chÊp nhËn ®èi víi hÇu hÕt c¸c giao dÞch (dï nã kh«ng ®−îc sö dông phæ biÕn ®èi víi c¸c giao dÞch lín). - Sö dông thuËn tiÖn. Víi mét sè l−îng tiÒn nhá, cã thÓ dÔ dµng mang vµ dÔ dµng sö dông. - TÝnh nÆc danh. Sù nhËn diÖn hay ®Þnh danh ®èi víi ng−êi sö dông tiÒn mÆt trong c¸c giao dÞch lµ hoµn toµn kh«ng cÇn thiÕt (ngo¹i trõ tr−êng hîp víi c¸c giao dÞch b»ng lo¹i tiÒn cã mÖnh gi¸ lín ë Mü vµ mét vµi n¬i kh¸c trªn thÕ giíi). - TÝnh kh«ng thÓ theo dâi (kh«ng thÓ ph¸t hiÖn). Mét khi tiÒn mÆt ®· ®−îc chi tiªu, kh«ng cã c¸ch nµo ®Ó cã thÓ truy nguyªn tíi ng−êi ®· së h÷u sè tiÒn ®ã. - Chi phÝ giao dÞch ®èi víi ng−êi mua b»ng kh«ng (kh«ng ph¶i chi phÝ khi tiÕn hµnh giao dÞch). Ng−êi mua kh«ng ph¶i chÞu bÊt cø chi phÝ phô thªm nµo khi sö dông tiÒn mÆt. §iÒu nµy lµm cho tiÒn mÆt ®Æc biÖt h÷u dông ®èi víi c¸c giao dÞch cã gi¸ trÞ nhá, nh÷ng giao dÞch mµ nÕu sö dông sÐc hoÆc thÎ tÝn dông ®Ó thanh to¸n sÏ cã tæng chi phÝ lín h¬n nhiÒu so víi gi¸ trÞ cña vËt trao ®æi. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã, ng−êi mua sÏ cã ®−îc mét kho¶n chi phÝ c¬ héi cña viÖc gi÷ tiÒn so víi viÖc ®Çu t− tiÒn. Tuy nhiªn, ®èi víi ng−êi b¸n hµng, hä ph¶i chÞu mét sè kho¶n chi phÝ ®Ó xö lý c¸c kho¶n tiÒn mÆt nµy tõ viÖc chuyÓn nã tíi ng©n hµng an toµn, sau ®ã ®−îc ng©n hµng tÝnh to¸n, thèng kª, v.v.. C¸c chi phÝ cho nh÷ng thao t¸c phô nµy cã thÓ lªn tíi 10% gi¸ trÞ toµn bé sè tiÒn. Víi nh÷ng ®Æc tÝnh nµy, thanh to¸n tiÒn mÆt trùc tuyÕn lµ c«ng cô cÇn thiÕt ®èi víi nhiÒu giao dÞch trùc tuyÕn. Tuy nhiªn, vÒ mÆt kü thuËt, ®Ó cã thÓ t¹o ra ®−îc c¸c c«ng cô nh− vËy trªn Internet, còng cÇn gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c nhau. Chóng ta sÏ nghiªn cøu cô thÓ c¸c c«ng nghÖ vµ c¸c kü thuËt ®èi víi hÖ thèng tiÒn mÆt ®iÖn tö ë nh÷ng phÇn sau. 68 2.2. C¸c lo¹i thÎ tÝn dông, thÎ tr¶ phÝ vµ thÎ ghi nî Còng nh− c¸c h×nh thøc thanh to¸n b»ng thÎ tr¶ phÝ kh¸c, thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông lµ h×nh thøc thanh to¸n phæ biÕn ë nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi. Mét thÎ tÝn dông, nh− Visa Card hay MasterCard, cã kh¶ n¨ng cung cÊp cho ng−êi mua mét kho¶n tÝn dông t¹i thêi ®iÓm mua hµng; cßn giao dÞch thanh to¸n thùc tÕ sÏ x¶y ra sau ®ã th«ng qua c¸c ho¸ ®¬n thanh to¸n hµng th¸ng. Sù kh¸c biÖt gi÷a thÎ tÝn dông vµ thÎ tr¶ phÝ lµ ë chç sè d− cña thÎ tr¶ phÝ lu«n ph¶i ®−îc thanh to¸n toµn bé hµng th¸ng, trong khi sè d− cña thÎ tÝn dông cã thÓ ®−îc chuyÓn tõ th¸ng tr−íc sang th¸ng sau, tuy nhiªn kho¶n tiÒn l·i cña sè d− ®ã sÏ bÞ céng dån l¹i. C¸c lo¹i thÎ cña c¸c h·ng nh− Visa vµ Master th−êng lµ thÎ tÝn dông, trong khi thÎ cña c¸c h·ng nh− American Express l¹i th−êng lµ thÎ tr¶ phÝ. Tõ gãc ®é ng−êi b¸n hµng, c¸c lo¹i thÎ trªn vÒ b¶n chÊt ®−îc thùc hiÖn theo nh÷ng c¸ch thøc gièng nhau, chóng chØ kh¸c nhau ë chç lµ trong tõng tr−êng hîp cô thÓ, ng−êi b¸n hµng cã chÊp nhËn nhãm thÎ ®ã hay kh«ng. §èi víi thÎ ghi nî, viÖc thanh to¸n liªn quan ®Õn lo¹i thÎ nµy ®−îc kÕt nèi víi mét tµi kho¶n tiÒn göi kh«ng kú h¹n, ch¼ng h¹n nh− tµi kho¶n sÐc (tµi kho¶n tiÒn göi ph¸t hµnh sÐc) t¹i ng©n hµng. C¸c thÎ lo¹i nµy th−êng mang biÓu tr−ng (logo) cña Visa hay MasterCard vµ ®−îc chÊp nhËn ë bÊt cø n¬i nµo mµ Visa vµ MasterCard ®−îc chÊp nhËn. Thay v× ®−îc cÊp mét kho¶n tÝn dông nh− c¸c lo¹i thÎ trªn, c¸c giao dÞch thanh to¸n ®èi víi lo¹i thÎ nµy sÏ rót ngay mét kho¶n tiÒn tõ tµi kho¶n ®−îc kÕt nèi. D−íi gãc ®é ng−êi b¸n hµng, qu¸ tr×nh sö dông lo¹i thÎ nµy kh«ng kh¸c g× ®èi víi c¸c lo¹i thÎ tÝn dông. Vµ c¸c lo¹i thÎ ghi nî nh− m« t¶ ë trªn ®−îc gäi lµ thÎ ghi nî ngo¹i tuyÕn, bëi v× kh«ng cÇn bÊt cø sù xin cÊp phÐp nµo t¹i thêi ®iÓm diÔn ra c¸c giao dÞch thanh to¸n. Ng−îc l¹i, ®èi víi mét thÎ ghi nî trùc tuyÕn, khi thanh to¸n ®ßi hái ph¶i ®−îc cÊp phÐp t¹i thêi ®iÓm diÔn ra giao dÞch th«ng qua viÖc sö dông m· sè ®Þnh danh c¸ nh©n (PIN - Personal Identification Number). C¸c thÎ nh− vËy th−êng lµ c¸c thÎ giao dÞch tù ®éng (ATM card - Automated Teller Machine card). Ng−êi b¸n hµng th−êng chÊp nhËn lo¹i thÎ nµy tõ c¸c ng©n hµng ®Þa ph−¬ng ®èi víi mét vµi lo¹i giao dÞch. Còng gièng nh− thÎ ghi nî ngo¹i tuyÕn, khi thanh to¸n b»ng lo¹i thÎ nµy, sè tiÒn sÏ ®−îc chuyÓn ngay lËp tøc tõ tµi kho¶n tiÒn göi kh«ng kú h¹n t−¬ng øng. 69 §èi víi thÎ tÝn dông, ng−êi b¸n hµng sÏ ph¶i thanh to¸n toµn bé c¸c chi phÝ thùc hiÖn giao dÞch thanh to¸n. C¸c kho¶n phÝ nµy kh«ng gièng nhau trong nh÷ng tr−êng hîp kh¸c nhau. Nã tuú thuéc vµo quy ®Þnh cña tõng ng©n hµng, vµo quy m« cña ng−êi b¸n hµng, vµo ®é lín cña c¸c giao dÞch, vµo khèi l−îng c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông vµ tõng lo¹i h×nh kinh doanh cô thÓ. ThÝ dô, c¸c ®¬n ®Æt hµng qua th− tÝn (mail-order) th−êng ph¶i thanh to¸n c¸c kho¶n phÝ giao dÞch thÎ tÝn dông cao h¬n so víi c¸c ®¬n ®Æt hµng t¹i cöa hµng (mua hµng trùc tiÕp t¹i cöa hµng) bëi v× trong tr−êng hîp mua hµng qua th− tÝn, kh¸ch hµng kh«ng cã mÆt ®Ó ký nhËn c¸c ho¸ ®¬n thanh to¸n. C¸c giao dÞch lo¹i nµy gäi lµ giao dÞch "thÎ v¾ng mÆt". Giao dÞch nµy cã ®é rñi ro cao bëi v× nÕu thÎ tÝn dông ®ã lµ thÎ bÞ ng−êi mua ®¸nh c¾p th× nã sÏ kh«ng ®−îc thanh to¸n. Thanh to¸n th«ng qua thÎ tÝn dông lµ h×nh thøc phæ biÕn trong thanh to¸n trùc tuyÕn ¸p dông víi c¸c giao dÞch th−¬ng m¹i b¸n lÎ; ®Æc biÖt lµ c¸c giao dÞch t−¬ng tù nh− giao dÞch truyÒn thèng cã sö dông h×nh thøc thanh to¸n thÎ tÝn dông bao gåm c¸c giao dÞch nh− ®Æt mua b¸o, t¹p chÝ, b¶n tin hoÆc thanh to¸n cho c¸c dÞch vô th«ng tin trùc tuyÕn... Vµ, v× khi tiÕn hµnh c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông ph¶i tr¶ mét sè kho¶n phÝ nhÊt ®Þnh nªn nã kh«ng thÝch hîp víi c¸c giao dÞch nhá, riªng rÏ, nh÷ng giao dÞch mµ phÝ ph¶i tr¶ cho giao dÞch thanh to¸n thÎ tÝn dông b»ng, thËm chÝ lín h¬n mét nöa gi¸ trÞ cña toµn bé giao dÞch. Trong nh÷ng tr−êng hîp nµy, ng−êi ta th−êng dïng c¸c h×nh thøc vi thanh to¸n kh¸c sÏ ®−îc tr×nh bµy ë phÇn sau. - Quy tr×nh ho¹t ®éng cña mét hÖ thèng thanh to¸n thÎ tÝn dông PhÇn lín kh¸ch hµng khi sö dông ®Òu cho r»ng thÎ tÝn dông lµ mét ph−¬ng tiÖn thanh to¸n ®¬n gi¶n. Song thùc chÊt, thanh to¸n thÎ tÝn dông gåm nhiÒu dÞch vô phøc t¹p: + CÊp tÝn dông cho kh¸ch hµng. ThÎ tÝn dông lu«n cÊp mét kho¶n tÝn dông cho chñ thÎ. NÕu chñ thÎ chuyÓn sè d− tõ th¸ng nµy sang th¸ng kh¸c th× tiÒn l·i sÏ ®−îc céng dån l¹i. Cßn th«ng th−êng, nÕu chñ thÎ thanh to¸n toµn bé ho¸ ®¬n cña m×nh hµng th¸ng th× sÏ kh«ng cã kho¶n phô phÝ nµo ph¸t sinh thªm. + Thanh to¸n tøc th×. 70 Gièng nh− víi tiÒn mÆt vµ kh¸c víi sÐc, ®èi víi c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông, ng−êi b¸n sÏ ®−îc thanh to¸n ngay. Víi ng−êi b¸n hµng, viÖc thanh to¸n nhanh chãng nµy gãp phÇn lµm gi¶m nhu cÇu vÒ vèn l−u ®éng. + B¶o hiÓm. Kh«ng gièng nh− víi tiÒn mÆt, kh«ng cã rñi ro ®¸ng kÓ nµo cã thÓ x¶y ra víi chñ thÎ tÝn dông. ChØ cÇn th«ng b¸o víi ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ, lËp tøc thÎ kh«ng cã kh¶ n¨ng sö dông, ngay c¶ khi kh«ng th«ng b¸o, c¸c rñi ro ®èi víi chñ thÎ còng ®−îc giíi h¹n. + DÞch vô tµi chÝnh ng©n hµng. ThÎ tÝn dông cã thÓ sö dông ngay c¶ khi ng©n hµng cña chñ thÎ vµ ng©n hµng cña ng−êi b¸n hµng lµ kh¸c nhau. Nã t¹o ®iÒu kiÖn cho th−¬ng m¹i ®−îc thùc hiÖn dÔ dµng h¬n vµ kh¸c h¼n víi h×nh thøc thanh to¸n b»ng sÐc. Mét tê sÐc khi rót tiÒn ë mét ng©n hµng ë xa sÏ khã ®−îc chÊp nhËn h¬n so víi c¸c tê sÐc cña mét ng©n hµng ë ®Þa ph−¬ng. + DÞch vô toµn cÇu. ThÎ tÝn dông ®−îc sö dông tù ®éng ë nhiÒu quèc gia. Trong tr−êng hîp ng−êi b¸n vµ chñ thÎ ë hai quèc gia kh¸c nhau, ng−êi b¸n hµng thùc hiÖn c¸c giao dÞch víi chñ thÎ trªn c¬ së ®ång tiÒn b¶n ®Þa cña n−íc m×nh, nh−ng sau khi ho¸ ®¬n thÎ tÝn dông ®−îc chuyÓn ®Õn cho chñ thÎ, c¸c giao dÞch ®−îc chuyÓn toµn bé sang ®ång tiÒn b¶n ®Þa cña chñ thÎ. + L−u tr÷ tµi liÖu. §Þnh kú, ng©n hµng göi c¸c b¶n sao kª tµi kho¶n thÎ tÝn dông cho chñ thÎ trong ®ã cã ghi râ tõng kho¶n môc chi phÝ t−¬ng øng víi c¸c giao dÞch ®· thùc hiÖn trong kú. + DÞch vô vµ gi¶i quyÕt tranh chÊp. Khi cã nh÷ng tranh chÊp vÒ chÊt l−îng hµng ho¸ hay vÒ viÖc giao hµng kh«ng ®óng h¹n x¶y ra, chñ thÎ cã thÓ khiÕu n¹i víi ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ. Ng©n hµng thanh to¸n cña ng−êi b¸n cã thÓ tõ chèi hoÆc huû bá viÖc thanh to¸n ®èi víi ng−êi b¸n hµng, vµ chÝnh ®iÒu nµy t¹o cho kh¸ch hµng mét lîi thÕ trong b¶o hé th−¬ng m¹i . 71 + §é tin cËy ®èi víi ng−êi b¸n. Kh¸ch hµng sö dông thÎ tÝn dông cã thÓ tin cËy vµo nh÷ng cöa hµng cã (d¸n, tr−ng bµy) biÓu t−îng cña c¸c tæ chøc hay hiÖp héi thÎ tÝn dông. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, t¹i ®ã chÊp nhËn thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông vµ nÕu cã bÊt cø vÊn ®Ò g× x¶y ra trong thanh to¸n, kh¸ch hµng kh«ng nh÷ng cã thÓ khiÕu n¹i ng−êi b¸n hµng tõ mét n¬i kh¸c mµ cßn cã thÓ khiÕu n¹i ®èi t−îng kh¸c: ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ tÝn dông. + §é tin cËy ®èi víi ng−êi mua. ë møc ®é cao, ng−êi b¸n hµng cã thÓ tin t−ëng vµo kh¸ch hµng sö dông thÎ tÝn dông. §èi víi nh÷ng thÎ tÝn dông hîp lÖ, sù trïng hîp ch÷ ký trªn ho¸ ®¬n víi ch÷ ký mÉu trªn thÎ lµ mét ®¶m b¶o thanh to¸n cho ng−êi b¸n hµng. NÕu xÐt trªn gãc ®é chi phÝ cho viÖc thanh to¸n, sö dông c¸c lo¹i thÎ tÝn dông cã chi phÝ kh¸ cao (kho¶ng tõ 2% ®Õn 5% gi¸ trÞ cña toµn bé giao dÞch), nh−ng chóng còng cung cÊp nhiÒu dÞch vô ®i kÌm víi chÊt l−îng cao h¬n dÞch vô cña nhiÒu lo¹i thÎ thanh to¸n kh¸c. - Quy tr×nh thùc hiÖn c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông: Quy tr×nh tæng qu¸t cña c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông ®−îc miªu t¶ ë h×nh 7. Sau khi kh¸ch hµng xuÊt tr×nh thÎ tÝn dông cña m×nh ®Ó mua hµng ho¸, dÞch vô, c¬ së chÊp nhËn thÎ (ng−êi b¸n hµng) sÏ xem xÐt gi¸ trÞ cña giao dÞch cã ®óng h¹n møc thanh to¸n do ng©n hµng thanh to¸n quy ®Þnh hay kh«ng; Tr−êng hîp sè tiÒn thanh to¸n lín h¬n h¹n møc th× c¬ së chÊp nhËn thÎ ph¶i xin cÊp phÐp. Th«ng th−êng, h¹n møc nµy ®−îc ®−a ra dùa trªn møc ®é chÊp nhËn rñi ro cña ngµnh ®−îc cÊp phÐp. Ngµnh nµo cã rñi ro cao th× h¹n møc cµng thÊp vµ ng−îc l¹i. C¸c ngµnh dÞch vô nãi trªn ®−îc chia ra lµm c¸c lo¹i chñ yÕu nh− sau: + Kh¸ch s¹n; + Nhµ hµng; + Cöa hµng; 72 + Hµng kh«ng (mua vÐ m¸y bay, ®èi víi c¸c cña hµng b¸n hµng phôc vô cho kh¸ch hµng t¹i s©n bay th× ®−a vµo d¹ng cöa hµng); + Thuª xe; + Du lÞch; + Th−¬ng m¹i; + TiÒn mÆt. H×nh 7: Quy tr×nh tæng qu¸t cña c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông Bªn c¹nh ®ã, tÊt c¶ c¸c tæ chøc thÎ quèc tÕ ®Òu cã h¹n møc chung theo kiÓu nµy nh−ng tuú lo¹i thÎ mµ h¹n møc cña c¸c ngµnh dÞch vô cã kh¸c nhau vµ sö dông thèng nhÊt trªn toµn thÕ giíi. Tr−êng hîp xin cÊp phÐp(*): Thùc chÊt ®©y lµ qu¸ tr×nh xin ý kiÕn cña ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ xem cã cho phÐp chñ thÎ sö dông ®Ó thanh to¸n sè tiÒn cña mét giao dÞch b»ng thÎ tÝn dông hay kh«ng. Qu¸ tr×nh tæng qu¸t vÒ xin cÊp phÐp ®−îc miªu t¶ qua h×nh 8. (*) Néi dung phÇn nµy vµ phÇn “C¸c rñi ro trong thanh to¸n thΔ ®−îc tham kh¶o chñ yÕu tõ cuèn ThÎ thanh to¸n quèc tÕ vµ viÖc øng dông thÎ thanh to¸n t¹i ViÖt Nam cña Lª V¨n TÒ, Tr−¬ng ThÞ Hång, Nxb. TrÎ, Hµ Néi, 1999. 73 H×nh 8: Quy tr×nh tæng qu¸t vÒ cÊp phÐp §Çu tiªn, c¬ së chÊp nhËn thÎ (ng−êi b¸n hµng) göi yªu cÇu tíi ng©n hµng cña m×nh (®−îc gäi lµ ng©n hµng ®¹i lý hay ng©n hµng thanh to¸n) ®Ò nghÞ cho phÐp chñ thÎ (kh¸ch hµng) sö dông thÎ ®Ó thanh to¸n sè tiÒn cña giao dÞch mua b¸n. Trung t©m cÊp phÐp cña ng©n hµng thanh to¸n tõ m¸y chñ cña m×nh sÏ chuyÓn yªu cÇu nµy tíi Trung t©m xö lý sè liÖu th«ng qua m¹ng trao ®æi th«ng tin (m¹ng do c¸c tæ chøc thÎ quèc tÕ nh− Visa hay Mastercard vËn hµnh)(*). Trung t©m xö lý sè liÖu sÏ chuyÓn yªu cÇu xin cÊp phÐp ®Õn ng©n hµng ®· ph¸t hµnh thÎ (®−îc gäi lµ ng©n hµng ph¸t hµnh). Ng©n hµng ph¸t hµnh tiÕn hµnh kiÓm tra h¹n møc tÝn dông cña chñ thÎ vµ sau ®ã sÏ göi tr¶ lêi cÊp phÐp tíi trung t©m xö lý sè liÖu th«ng qua m¹ng trao ®æi d÷ liÖu trªn. Trong tr−êng hîp kh«ng ®ång ý, ng©n hµng ph¸t hµnh sÏ tõ chèi cÊp phÐp vµ còng sÏ göi th«ng b¸o tíi trung t©m. Mét giÊy phÐp chØ cã gi¸ trÞ trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh (th−êng lµ ba ngµy), qu¸ thêi h¹n ®ã, giÊy phÐp sÏ kh«ng cßn gi¸ trÞ (trõ tr−êng hîp giao dÞch ®· ®−îc tiÕn hµnh hoÆc khi giÊy phÐp ®−îc cÊp l¹i). TiÕp theo ®ã, trung t©m xö lý sè liÖu sÏ chuyÓn tr¶ lêi cÊp phÐp l¹i cho ng©n hµng thanh to¸n. Ng©n hµng tr¶ lêi ng−êi b¸n (c¬ së chÊp nhËn thÎ). (*) Trong tr−êng hîp ng©n hµng ph¸t hµnh ®ång thêi lµ ng©n hµng thanh to¸n th× viÖc xin cÊp phÐp sÏ kh«ng ph¶i th«ng qua m¹ng liªn ng©n hµng mµ sÏ do ng©n hµng ph¸t hµnh trùc tiÕp tr¶ lêi. C¸c giao dÞch nh− vËy ®−îc gäi lµ on-us transaction. §iÒu nµy chØ x¶y ra khi chñ thÎ thanh to¸n thÎ t¹i c¬ së chÊp nhËn thÎ lµ kh¸ch hµng cña ng©n hµng thanh to¸n vµ ®ång thêi còng lµ ng©n hµng ph¸t hµnh. 74 C¸c c©u tr¶ lêi cã thÓ nhËn ®−îc khi xin cÊp phÐp ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng 5. B¶ng 5: C¸c c©u tr¶ lêi khi xin cÊp phÐp Approve Decline ChÊp nhËn vµ cho Tõ chèi sè Code ®Ó thùc Pick up Ng−êi b¸n ph¶i Call bank Insufficient Gäi l¹i cho ng©n hµng Tõ chèi v× thanh to¸n tÞch thu thÎ ngay ph¸t hµnh ®Ó cung hiÖn giao dÞch cÊp thªm th«ng tin vµ thanh to¸n sÏ tr¶ lêi sau kh«ng ®ñ tiÒn Khi ng©n hµng ph¸t hµnh chÊp nhËn ®Ò nghÞ cÊp phÐp, trong giÊy phÐp sÏ göi kÌm mét sè cÊp phÐp (code) ®Ó sö dông cho viÖc thanh to¸n sau nµy. Trong hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp, giao dÞch sÏ ®−îc tiÕn hµnh mét thêi gian sau khi chóng ®−îc cÊp phÐp. ThÝ dô, ®èi víi c¸c giao dÞch b¸n lÎ hµng ho¸, c¬ së chÊp nhËn thÎ lËp c¸c ho¸ ®¬n vµ c¸c b¶ng sao kª vµ nép cho ng©n hµng thanh to¸n vµo cuèi mçi ngµy. C¸c giao dÞch thanh to¸n ®èi víi c¸c ®¬n ®Æt hµng qua th− tÝn, c¸c ho¸ ®¬n thanh to¸n sÏ kh«ng ®−îc gi¶i quyÕt cho tíi khi viÖc vËn chuyÓn hµng ho¸ ®−îc hoµn tÊt, c¸c thñ tôc thanh to¸n sÏ ph¶i tu©n theo nh÷ng nguyªn t¾c mµ tæ chøc ph¸t hµnh thÎ quy ®Þnh. Trong mét sè tr−êng hîp, viÖc cÊp phÐp vµ gi¶i quyÕt c¸c giao dÞch thanh to¸n cã thÓ x¶y ra cïng mét lóc. §èi víi c¸c hÖ thèng trùc tuyÕn, nhÊt lµ khi hµng ho¸ lµ c¸c s¶n phÈm th«ng tin, viÖc ph©n phèi s¶n phÈm diÔn ra ®ång thêi víi viÖc nhËn ®−îc thanh to¸n. ë mét vµi hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö, b−íc cuèi cïng cña qu¸ tr×nh thanh to¸n ®−îc kÕt nèi víi viÖc ph©n phèi c¸c s¶n phÈm th«ng tin. C¸c hÖ thèng nh− vËy ®¶m b¶o ch¾c ch¾n ®èi víi ng−êi mua r»ng hä sÏ ®−îc cung cÊp c¸c s¶n phÈm mµ m×nh muèn. Chóng ta sÏ trë l¹i víi c¸c hÖ thèng nµy ë phÇn sau. Tuy nhiªn, so víi qu¸ tr×nh xö lý thÎ tÝn dông th«ng th−êng, mét hÖ thèng thanh to¸n thÎ tÝn dông trùc tuyÕn cã mét sè tr−êng hîp ngo¹i lÖ, bao gåm: 1) Thu håi l¹i giÊy phÐp trong tr−êng hîp kh«ng sö dông tíi; 2) Ghi vµo bªn Cã tµi kho¶n ®èi víi c¸c kho¶n môc bÞ hoµn tr¶; 3) ¸p dông mét sè kho¶n phÝ thÝch hîp khi chØ cã mét phÇn cña ®¬n ®Æt hµng cã thÓ ®−îc vËn chuyÓn. Ngoµi ra, ®iÒu nµy còng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi nh÷ng nhµ cung cÊp s¶n phÈm th«ng tin ®Ó cã ®−îc nh÷ng chÝnh s¸ch ®Çy ®ñ, râ 75 rµng khi xö lý c¸c khiÕu n¹i cña kh¸ch hµng. Bëi v×, còng nh− tr−êng hîp b¸n hµng cho c¸c ®¬n ®Æt hµng qua th− tÝn ®iÖn tö trong th−¬ng m¹i truyÒn thèng, viÖc hoµn tr¶ l¹i hµng ho¸ lµ ®iÒu rÊt khã thùc hiÖn. C¸c hÖ thèng m¸y tÝnh ®−îc sö dông, xö lý c¸c giao dÞch thanh to¸n thÎ tÝn dông vÒ c¬ b¶n ®−îc nèi víi c¸c m¸y tÝnh cña ng©n hµng thanh to¸n ®Ó thùc hiÖn c¸c giao dÞch xin cÊp phÐp vµ tiÕn hµnh c¸c dÞch vô kh¸c. Trong nhiÒu tr−êng hîp, ng©n hµng thanh to¸n cã thÓ uû th¸c ho¹t ®éng cña c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh ®ã cho c¸c tæ chøc kh¸c, nh− nh÷ng trung t©m xö lý thÎ. C¸c tæ chøc nµy xö lý tÊt c¶ c¸c kh©u cña toµn bé qu¸ tr×nh giao dÞch vµ ®«i lóc cßn cã thÓ ho¹t ®éng nh− chÝnh ng©n hµng thanh to¸n. C¸c mèi quan hÖ mµ ng©n hµng cña ng−êi b¸n cã, sÏ quyÕt ®Þnh nh÷ng hÖ thèng nµo ®−îc sö dông cho tõng qu¸ tr×nh thùc hiÖn giao dÞch thanh to¸n thÎ tÝn dông. Thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông lµ h×nh thøc thanh to¸n thÝch hîp víi nhiÒu ®èi t−îng khi thùc hiÖn giao dÞch b¸n lÎ v× nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n sau: + Sù bÝ mËt cña thÎ tÝn dông vµ c¸c th«ng tin liªn kÕt trong ®ã ®−îc ®¶m b¶o an toµn trong suèt qu¸ tr×nh sö dông sau ®ã b»ng nhiÒu ph−¬ng ph¸p. + Thanh to¸n thÎ tÝn dông ®ßi hái chi phÝ t−¬ng ®èi cao (kÓ c¶ nh÷ng giao dÞch cã gi¸ trÞ thÊp), nh−ng bï l¹i, nÕu ng−êi mua c¶m thÊy kh«ng hµi lßng víi viÖc mua b¸n cña hä, viÖc thanh to¸n sÏ bÞ tõ chèi; vµ trong tr−êng hîp nµy, ng−êi b¸n sÏ ph¶i chÞu c¸c kho¶n chi phÝ. + Th«ng th−êng, ng©n hµng chØ chÊp nhËn thanh to¸n thÎ ®èi víi nh÷ng c¬ së b¸n hµng thùc sù tin cËy. V× vËy, nh÷ng ng−êi b¸n hµng míi, dï hä cã kh¶ n¨ng t¹o dùng mèi quan hÖ víi ng©n hµng, nh−ng trong thêi gian ®Çu míi ho¹t ®éng, ng©n hµng khã cã thÓ ®ång ý ®Ó hä chÊp nhËn c¸c giao dÞch thanh to¸n thÎ tÝn dông. * Nh÷ng rñi ro trong thanh to¸n thÎ - Rñi ro ®èi víi ng©n hµng ph¸t hµnh: Rñi ro lín nhÊt cña ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ x¶y ra khi chñ thÎ cã hµnh vi gian dèi. Hä sö dông thÎ thanh to¸n ë nh÷ng ®iÓm tiÕp nhËn 76 thÎ kh¸c nhau víi møc thanh to¸n thÊp h¬n h¹n møc thanh to¸n nh−ng l¹i cã tæng møc thanh to¸n cao h¬n h¹n møc thanh to¸n cho phÐp. ThÝ dô, mét chñ thÎ tÝn dông cã h¹n møc thanh to¸n ë cöa hµng lµ 200 USD/1 ngµy. Anh ta sö dông thÎ cña m×nh ®Ó mua hµng ho¸ vµ dÞch vô t¹i ba cöa hµng trong cïng mét ngµy nh− sau: §iÓm b¸n hµng Hµng ho¸ vµ dÞch vô Gi¸ trÞ giao dÞch chÊp nhËn thÎ ®−îc thùc hiÖn thanh to¸n (USD) 1 Mua mü phÈm 60 2 Mua quÇn ¸o 100 3 Mua ®å gia dông 92 Tæng céng 252 T¹i ®iÓm b¸n hµng chÊp nhËn thÎ thø ba, khi chñ thÎ thùc hiÖn giao dÞch b»ng thÎ, nh©n viªn b¸n hµng cho r»ng giao dÞch cã gi¸ trÞ thanh to¸n lµ 92 USD, thÊp h¬n h¹n møc cho phÐp nªn kh«ng cÇn xin cÊp phÐp. Nh−ng thùc tÕ, nÕu thùc hiÖn giao dÞch nµy, chñ thÎ ®· chi v−ît qu¸ h¹n møc cho phÐp lµ 52 USD. §iÒu ®ã ®· t¹o c¬ héi cho chñ thÎ thùc hiÖn giao dÞch qu¸ kh¶ n¨ng thanh to¸n, cã thÓ g©y ra rñi ro cho ng©n hµng ph¸t hµnh. Rñi ro do v−ît qu¸ h¹n møc thanh to¸n cho phÐp chØ bÞ ph¸t hiÖn khi ng©n hµng ph¸t hµnh kiÓm tra vµ tæng hîp c¸c ho¸ ®¬n do c¸c ®¹i lý thanh to¸n göi ®Õn. Trong tr−êng hîp nÕu chñ thÎ mÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n th× ng©n hµng ph¸t hµnh ph¶i chÞu toµn bé rñi ro nµy. Mét rñi ro n÷a cã thÓ x¶y ra ®èi víi lo¹i thÎ tÝn dông quèc tÕ lµ lîi dông tÝnh chÊt cña thÎ ®Ó lõa g¹t ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ. ThÎ tÝn dông quèc tÕ (nh− Visa hay MasterCard) lµ lo¹i thÎ ®−îc sö dông ®Ó thanh to¸n c¸c giao dÞch ë nhiÒu n−íc, n¬i cã ®¹i lý thanh to¸n thÎ tÝn dông quèc tÕ. V× tÝnh chÊt nµy, chñ thÎ cã thÓ th«ng ®ång víi ng−êi kh¸c, giao thÎ cho ng−êi ®ã sö dông ë c¸c c¬ së b¸n hµng chÊp nhËn thÎ mµ kh«ng ph¶i lµ n¬i chñ thÎ c− tró (thÝ dô ë n−íc ngoµi). Khi cã c¸c th−¬ng vô diÔn ra, kiÓm tra ch÷ ký trªn ho¸ ®¬n vµ ch÷ ký trªn thÎ khã cã thÓ ph¸t hiÖn sù gi¶ m¹o v× kh«ng ai cã thÓ ®¶m b¶o r»ng tÊt c¶ c¸c ch÷ ký khi ký ®Òu gièng hÖt nh− nhau. Khi ng©n hµng ph¸t hµnh ®ßi tiÒn, chñ thÎ sÏ ®−a ra c¨n cø: hé chiÕu kh«ng cã thÞ thùc nhËp c¶nh, hoÆc x¸c nhËn cña n¬i chñ thÎ lµm viÖc r»ng chñ thÎ hoµn toµn kh«ng 77 v¾ng mÆt trong thêi ®iÓm diÔn ra th−¬ng vô, vµ tõ chèi thanh to¸n. Tr−íc nh÷ng b»ng chøng hoµn toµn hîp lý, ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ còng kh«ng thÓ quy tr¸ch nhiÖm cho c¬ së chÊp nhËn thÎ bëi v× viÖc giao dÞch b»ng thÎ kh«ng ®ßi hái chñ thÎ ph¶i xuÊt tr×nh giÊy tê ®Ó x¸c minh ng−êi sö dông thÎ cã ph¶i lµ chñ thÎ hay kh«ng; ChØ cã thÓ quy tr¸ch nhiÖm cho c¬ së chÊp nhËn thÎ vÒ viÖc kiÓm tra ch÷ ký, nh−ng vÊn ®Ò nµy kh«ng ®¬n gi¶n nh− ®· nªu: kh«ng ai ®¶m b¶o r»ng c¸c ch÷ ký ®Òu gièng hÖt nhau mÆc dï lµ cïng mét ng−êi ký. Nh− vËy, ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ ph¶i ®Òn bï. Chñ thÎ còng cã thÓ cè t×nh lÊy tiÒn cña ng©n hµng b»ng c¸ch b¸o cho ng©n hµng ph¸t hµnh lµ thÎ ®· bÞ thÊt l¹c, nh−ng sau ®ã vÉn sö dông thÎ ®ã ®Ó thanh to¸n trong thêi gian thÎ ch−a kÞp ®−a vµo danh s¸ch "®en" (danh s¸ch Bulletin). Chñ thÎ thay b¨ng ch÷ ký b»ng mét b¨ng ch÷ ký tr¾ng vµ ký l¹i ch÷ ký hoµn toµn kh¸c so víi ch÷ ký cò, khi thanh to¸n, chñ thÎ sÏ ký vµo ho¸ ®¬n b»ng ch÷ ký míi. Nh− vËy, chñ thÎ cã thÓ tho¸i th¸c ®−îc tr¸ch nhiÖm thanh to¸n c¸c th−¬ng vô do chÝnh m×nh thùc hiÖn. Tr−êng hîp nµy x¶y ra khi c¬ së chÊp nhËn thÎ kh«ng ph¸t hiÖn ra hoÆc th«ng ®ång víi chñ thÎ. Nh− vËy, rñi ro còng hoµn toµn thuéc vÒ ng©n hµng ph¸t hµnh. Ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan nªu trªn, cßn cã nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan kh¸c nh−: + ViÖc sö dông thÎ gi¶ m¹o trïng víi thÎ ®ang l−u hµnh cña ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ. + Chñ thÎ mÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n bëi lý do kh¸ch quan nh− tai n¹n bÊt ngê, kh«ng cßn kh¶ n¨ng lµm viÖc vµ mÊt thu nhËp... - Rñi ro t¹i ng©n hµng thanh to¸n Trong sè c¸c bªn tham gia thanh to¸n th× ng©n hµng thanh to¸n lµ n¬i Ýt gÆp rñi ro nhÊt v× hä chØ ®ãng vai trß trung gian thanh to¸n gi÷a c¬ së chÊp nhËn thÎ vµ ng©n hµng ph¸t hµnh. Song, còng cã thÓ x¶y ra mét sè rñi ro: + Ng©n hµng thanh to¸n cã sai sãt trong viÖc cÊp phÐp, nh− chuÈn chi víi gi¸ trÞ thanh to¸n lín h¬n trÞ gi¸ cÊp phÐp; 78 + Ng©n hµng thanh to¸n kh«ng cung cÊp kÞp thêi danh s¸ch Bulletin cho c¬ së tiÕp nhËn thÎ, mµ trong thêi gian ®ã c¬ së chÊp nhËn thÎ l¹i thanh to¸n thÎ cã trong danh s¸ch nµy. Lóc ®ã, ng©n hµng thanh to¸n ph¶i chÞu rñi ro khi ng©n hµng ph¸t hµnh tõ chèi thanh to¸n. - Rñi ro cho c¬ së chÊp nhËn thanh to¸n thÎ: Rñi ro ®èi víi c¬ së chÊp nhËn thÎ lµ rñi ro khi hä bÞ ng©n hµng ph¸t hµnh tõ chèi thanh to¸n toµn bé sè tiÒn hµng ho¸ hoÆc dÞch vô ®· cung øng. C¸c rñi ro nµy hoµn toµn cã thÓ kh¾c phôc nÕu c¬ së chÊp nhËn thÎ kiÓm tra kü vµ kh«ng chñ quan khi chÊp nhËn thÎ. C¸c rñi ro cã thÓ x¶y ra lµ: + ThÎ hÕt thêi h¹n hiÖu lùc mµ c¬ së chÊp nhËn thÎ kh«ng ph¸t hiÖn ra. + C¬ së chÊp nhËn thÎ cã quan niÖm sai cho r»ng, m×nh chØ chÞu rñi ro ë phÇn v−ît h¹n møc cho phÐp nªn ®· thanh to¸n nhiÒu th−¬ng vô v−ît h¹n møc ë mét tû lÖ nhá mµ kh«ng xin cÊp phÐp hoÆc xin cÊp phÐp ®· bÞ tõ chèi nh−ng vÉn cø chÊp nhËn thanh to¸n. Thùc tÕ, ng©n hµng thanh to¸n sÏ tõ chèi toµn bé sè tiÒn cña th−¬ng vô chø kh«ng chØ tõ chèi phÇn v−ît h¹n møc. + C¬ së chÊp nhËn thÎ cè t×nh t¸ch th−¬ng vô thµnh nhiÒu th−¬ng vô nhá ®Ó kh«ng cÇn ph¶i xin phÐp, nÕu ng©n hµng ph¸t hµnh ph¸t hiÖn ra sÏ tõ chèi thanh to¸n. + Söa ch÷a sè tiÒn trªn ho¸ ®¬n do ghi nhÇm hoÆc cè ý mµ quªn r»ng phÝa chñ thÎ còng gi÷ mét ho¸ ®¬n nguyªn vÑn, ng©n hµng ph¸t hµnh cã thÓ c¨n cø vµo sù sai ph¹m nµy ®Ó tõ chèi thanh to¸n toµn bé sè tiÒn trªn ho¸ ®¬n. - Rñi ro ®èi víi chñ thÎ: Th«ng th−êng, c¸c lo¹i thÎ tÝn dông quèc tÕ ®Òu cã hai c«ng dông lµ thanh to¸n tiÒn mua hµng ho¸, dÞch vô vµ rót tiÒn mÆt. Chñ thÎ lµ ng−êi duy nhÊt biÕt m· sè ®Þnh danh c¸ nh©n (PIN). Trong tr−êng hîp chñ thÎ do v« t×nh ®Ó lé m· sè nµy vµ ®ång thêi bÞ mÊt thÎ mµ ch−a kÞp b¸o cho ng©n hµng ph¸t hµnh. Do mét sù trïng hîp nµo ®ã, ng−êi lÊy ®−îc thÎ còng biÕt ®−îc sè PIN vµ hä cã thÓ dïng thÎ ®Ó rót tiÒn mÆt t¹i m¸y giao dÞch tù ®éng (ATM). Do viÖc rót tiÒn qua m¸y chØ hoµn toµn 79 dùa trªn sè PIN nªn kh«ng thÓ kiÓm tra ®−îc ng−êi rót tiÒn cã ph¶i lµ chñ thÎ thùc sù hay kh«ng. Tr−êng hîp nµy chñ thÎ ph¶i chÞu hoµn toµn tr¸ch nhiÖm vÒ sè tiÒn bÞ mÊt. ë mét sè quèc gia, nh− Mü, cã quy ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm cña chñ thÎ khi sö dông thÎ tÝn dông. Cô thÓ, khi chñ thÎ sö dông thÎ hay m· sè thÎ tÝn dông cña m×nh vµo nh÷ng hµnh vi gian lËn, nÕu bÞ ph¸t hiÖn sÏ ph¶i chÞu kho¶n tiÒn ph¹t lªn tíi 50 USD. Tr−êng hîp chñ thÎ lµm mÊt thÎ nh−ng ch−a kÞp b¸o víi ng©n hµng ph¸t hµnh, trong thêi gian ®ã, ng−êi lÊy ®−îc thÎ sö dông thÎ nµy vµo nh÷ng môc ®Ých gian lËn th× tr¸ch nhiÖm sÏ hoµn toµn thuéc vÒ chñ thÎ. 2.3. C¸c lo¹i sÐc (check) SÐc còng lµ mét h×nh thøc thanh to¸n truyÒn thèng kh¸ phæ biÕn. Kh¸ch hµng dïng sÐc ®Ó thanh to¸n t¹i c¸c ®iÓm b¸n hµng còng nh− c¸c chøng tõ thanh to¸n kh¸c. Mét tê sÐc ®−îc hiÓu nh− mét tµi liÖu ®−îc viÕt hoÆc in trªn giÊy vµ ®−îc trao cho ng−êi ®−îc tr¶ tiÒn (ng−êi b¸n hµng) yªu cÇu mét tæ chøc tµi chÝnh chuyÓn mét kho¶n tiÒn cho bªn cã tªn ghi trong tê sÐc. Ch÷ ký cña c¸c bªn trªn tê sÐc ®¶m b¶o quyÒn vµ tÝnh x¸c thùc cña giao dÞch, vµ t×nh tr¹ng nguyªn vÑn cña tê sÐc sÏ ®¶m b¶o r»ng, bÊt cø sù söa ®æi nµo còng cã thÓ ph¸t hiÖn ra. Khi nhËn ®−îc tê sÐc, ng−êi b¸n hµng sÏ xuÊt tr×nh chóng t¹i ng©n hµng cña ng−êi tr¶ tiÒn (kh¸ch hµng) hoÆc chuyÓn chóng tíi ng©n hµng n¬i m×nh më tµi kho¶n. Sau ®ã, c¸c ng©n hµng sÏ thùc hiÖn thanh to¸n bï trõ, vµ viÖc chuyÓn tiÒn thùc tÕ cã thÓ ®−îc thùc hiÖn th«ng qua m¹ng m¸y tÝnh liªn ng©n hµng. ViÖc thanh to¸n sÐc th«ng th−êng cã thÓ ph¶i mÊt tíi vµi ngµy. Trong kho¶ng thêi gian ®ã, rñi ro cã thÓ x¶y ra víi ng−êi b¸n hµng trong tr−êng hîp kh¸ch hµng kh«ng cã tiÒn b¶o chøng cho tê sÐc ®ã. §Ó tr¸nh rñi ro kh«ng cã kh¶ n¨ng thanh to¸n, ng−êi b¸n hµng th−êng yªu cÇu kh¸ch hµng xuÊt tr×nh nh÷ng giÊy tê ®¶m b¶o tÝnh ch¾c ch¾n nh− giÊy phÐp l¸i xe, thÎ tÝn dông nh»m chøng minh tÝnh x¸c thùc cña kh¸ch hµng. Ngoµi ra, ng−êi b¸n hµng cã thÓ buéc kh¸ch hµng ph¶i chÞu nh÷ng kho¶n ph¹t lín nÕu viÖc thanh to¸n sÐc gÆp trôc trÆc. Kho¶n tiÒn ph¹t nµy bao gåm c¶ nh÷ng kho¶n phÝ mµ ng−êi b¸n hµng ph¶i chÞu khi tê sÐc bÞ tõ chèi thanh to¸n v× kh«ng cã tiÒn b¶o chøng còng nh− kho¶n chi phÝ mµ ng©n hµng yªu cÇu ng−êi b¸n hµng tr¶. 80 V× sÐc liªn quan ®Õn sù chuyÓn dÞch cña giÊy tê nªn viÖc xö lý c¸c lo¹i sÐc giÊy th−êng cã chi phÝ kh¸ cao ®èi víi c¶ ng−êi b¸n hµng vµ hÖ thèng ng©n hµng. C¸c h×nh thøc ®iÖn tö t−¬ng tù víi sÐc giÊy ®· ®−îc ph¸t minh, chóng ta sÏ nghiªn cøu ë phÇn sau. Tuy nhiªn, thùc tiÔn cho thÊy c¸c h×nh thøc thanh to¸n thÎ tÝn dông, thÎ ghi nî phæ biÕn trong c¸c giao dÞch trùc tuyÕn h¬n h×nh thøc thanh to¸n sÐc ®iÖn tö. 2.4. ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö vµ Trung t©m thanh to¸n bï trõ tù ®éng (ACH - Automated Clearing House) ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö (EFT - Electronic Funds Transfer) lµ viÖc chuyÓn tiÒn trùc tiÕp gi÷a c¸c tµi kho¶n ng©n hµng ¸p dông víi c¸c nghiÖp vô thanh to¸n trong ngµy hoÆc trong mét vµi ngµy. ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö th−êng ®−îc sö dông khi chuyÓn c¸c kho¶n tiÒn lín liªn ng©n hµng. HÖ thèng chuyÓn kho¶n ®iÖn tö lµ mét trong c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö ra ®êi sím nhÊt, mÆc dï lóc ®Çu chóng chØ míi ®−îc thùc hiÖn trªn c¸c m¹ng néi bé. C¸c giao dÞch chuyÓn kho¶n ®iÖn tö ®−îc thùc hiÖn trªn c¸c m¹ng kh¸c nhau nh− SWIFT, FEDWIRE, CHIPS vµ ACH. Ba lo¹i m¹ng ®Çu th−êng ®−îc sö dông cho nh÷ng giao dÞch chuyÓn tiÒn cã gi¸ trÞ lín. Ng−îc l¹i, viÖc chuyÓn kho¶n qua trung t©m thanh to¸n bï trõ tù ®éng th−êng dïng cho c¸c giao dÞch thanh to¸n cã gi¸ trÞ nhá bao gåm: tr¶ l−¬ng trùc tiÕp vµo tµi kho¶n tiÒn göi t¹i ng©n hµng vµ ®−îc phÐp rót ®Ó thanh to¸n cho c¸c ho¸ ®¬n (khi mua b¸n hµng ho¸) còng nh− thanh to¸n trùc tuyÕn cho c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i kh¸c. §èi víi c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i gi÷a c¸c doanh nghiÖp (business-to-business), trung t©m thanh to¸n bï trõ tù ®éng cung cÊp mét ph−¬ng ph¸p thanh to¸n quen thuéc vµ hoµn toµn phï hîp víi c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i trªn Internet. 2.5. LÖnh chi (Money order) LÖnh chi lµ h×nh thøc thanh to¸n gièng nh− sÐc, chØ kh¸c ë ®iÓm viÖc thanh to¸n ®−îc ®¶m b¶o bëi mét bªn tin cËy thø ba, ch¼ng h¹n nh− DÞch vô b−u chÝnh Mü. Nã lµ mét c«ng cô chuyÓn tiÒn cho ng−êi thô h−ëng ®øng tªn, th−êng ®−îc nh÷ng ng−êi kh«ng cã tµi kho¶n sÐc sö dông ®Ó tr¶ ho¸ ®¬n hoÆc chuyÓn tiÒn cho ng−êi kh¸c hay thanh to¸n cho mét c«ng ty kh¸c. 81 §iÒu c¬ b¶n trong viÖc sö dông lÖnh chi lµ nã ®−îc ¸p dông ®èi víi c¸c giao dÞch ®Æt hµng qua th− tÝn nh»m b¶o vÖ quyÒn lîi cña ng−êi b¸n hµng tr¸nh rñi ro cã thÓ gÆp ph¶i khi thanh to¸n b»ng sÐc ®èi víi nh÷ng kh¸ch hµng ë xa. Trong lÖnh chi cã ba bªn liªn quan: ng−êi göi (ng−êi thanh to¸n), ng−êi thô h−ëng vµ ng−êi ký ph¸t (ng−êi ®øng ra thanh to¸n). Nh÷ng ng−êi ký ph¸t th−êng lµ c¸c ®Þnh chÕ tµi chÝnh hoÆc b−u ®iÖn. Ng−êi thô h−ëng cã thÓ ®æi ra tiÒn mÆt c¸c lÖnh chi hoÆc cã thÓ tr×nh nh÷ng lÖnh chi nµy lªn ng©n hµng cña hä nhê thu hé. ViÖc sö dông lÖnh chi còng ®¶m b¶o an toµn h¬n so víi viÖc göi tiÒn mÆt qua b−u ®iÖn v× chóng chØ ®−îc thanh to¸n bëi duy nhÊt mét bªn cã tªn ghi trong lÖnh chi. Trong kinh doanh truyÒn thèng, lÖnh chi cã ba ®Æc ®iÓm sau: 1. Sù b¶o hiÓm tr−íc bÊt cø rñi ro mÊt m¸t nµo. 2. Møc ®é ch¾c ch¾n vÒ tÝnh riªng t− vµ tÝnh nÆc danh (tuy nhiªn møc ®é nµy thÊp so víi sö dông tiÒn mÆt nh−ng cao h¬n so víi viÖc sö dông c¸c lo¹i thÎ tÝn dông trùc tiÕp). TÊt nhiªn, c¸c lÖnh chi vËt chÊt ®−îc sö dông ®Ó thanh to¸n cho nh÷ng hµng ho¸ ®Æt hµng qua th− tÝn sÏ ph¶i liªn quan ®Õn c¸c ®Þa chØ vËn chuyÓn cô thÓ ®i cïng víi c¸c ®¬n ®Æt hµng nµy. 3. T¹o cho ng−êi mua vµ ng−êi b¸n kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi c¸c c«ng cô thanh to¸n kh¸c. ThÝ dô, nÕu ng−êi mét ng−êi b¸n hµng qua th− tÝn kh«ng chÊp nhËn h×nh thøc thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông, kh¸ch hµng (ng−êi mua) cã thÓ dïng thÎ tÝn dông cña m×nh ®Ó mua lÖnh chi vµ sö dông lÖnh chi ®ã ®Ó thanh to¸n cho ng−êi b¸n hµng nãi trªn. 3. Yªu cÇu chung ®èi víi c¸c hÖ thèng thanh to¸n truyÒn thèng vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n ®èi víi c¸c hÖ thèng giao dÞch thanh to¸n truyÒn thèng ®ã lµ tÝnh tin cËy, tÝnh toµn vÑn vµ tÝnh x¸c thùc cña giao dÞch. C¸c hÖ thèng tµi chÝnh truyÒn thèng cã nhiÒu quyi ®Þnh ®Æc biÖt mµ mäi ng−êi ®Òu ph¶i tu©n theo. ThÝ dô, khi kh¸ch hµng ®−a m· sè thÎ tÝn dông cña m×nh cho ng−êi b¸n, hä ph¶i ®−îc b¶o ®¶m ®é tin cËy, nghÜa lµ 82 m· sè thÎ tÝn dông cña hä sÏ chØ ®−îc tiÕt lé cho nh÷ng ng−êi cÇn biÕt, nh− ng©n hµng ph¸t hµnh. Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy còng ®ßi hái sù toµn vÑn cña giao dÞch, nghÜa lµ b¶n th©n hµng ho¸ còng nh− khèi l−îng hµng ho¸ mµ kh¸ch hµng ®· mua ®Òu kh«ng bÞ thay ®æi bÊt hîp ph¸p. Bªn c¹nh ®ã, c¶ ng−êi mua vµ ng−êi b¸n ®Òu yªu cÇu tÝnh x¸c thùc cña giao dÞch, nghÜa lµ ph¶i ®¶m b¶o r»ng, ®èi t¸c cña m×nh trong giao dÞch lµ cã thùc vµ cã thÓ x¸c nhËn ®−îc. B¶n th©n ng−êi b¸n hµng còng cÇn ®Õn sù x¸c thùc. NÕu kh¸ch hµng kh«ng sö dông tiÒn mÆt ®Ó thanh to¸n, ng−êi b¸n sÏ yªu cÇu xuÊt tr×nh nh÷ng chøng cí ®Ó x¸c minh nh− b»ng l¸i xe hoÆc b¶n sao chøng minh nh©n d©n. Khi mét kh¸ch hµng quyÕt ®Þnh mua hµng, hä ph¶i hoµn toµn tin t−ëng vµo ng−êi b¸n hµng bëi v× ®ã lµ n¬i b¸n hµng quen thuéc; v× uy tÝn hoÆc v× nh÷ng lîi Ých l©u dµi mµ nã ®em l¹i. ChÝnh v× vËy, trong tr−êng hîp kh«ng tiÕn hµnh c¸c giao dÞch trùc tiÕp (face-to-face), sÏ rÊt khã cã thÓ x¸c nhËn ®−îc c¸c ®èi t¸c cña m×nh. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ cña th−¬ng m¹i truyÒn thèng cã rÊt nhiÒu ®¬n ®Æt hµng ®−îc thùc hiÖn qua ®iÖn tho¹i hay th− tÝn mµ kh«ng cÇn tíi bÊt kú sù x¸c thùc nµo. Nh÷ng yªu cÇu ®èi víi hÖ thèng thanh to¸n truyÒn thèng cßn bao gåm sù b¶o ®¶m vÒ uû quyÒn vµ tÝnh riªng t− cña c¸c bªn tham gia giao dÞch. ViÖc uû quyÒn cho phÐp ng−êi b¸n x¸c ®Þnh chÝnh x¸c kh¶ n¨ng thanh to¸n cña ng−êi mua. Trong c¸c giao dÞch mua - b¸n, ng−êi b¸n bao giê còng muèn kiÓm tra sè tiÒn trong tµi kho¶n cña ng−êi mua cã ®ñ ®Ó tr¶ cho sè tiÒn ghi trªn tê sÐc hay kh«ng, hoÆc sè tiÒn mµ ng−êi mua tr¶ b»ng thÎ tÝn dông cã ®−îc ng©n hµng chÊp nhËn thanh to¸n hay kh«ng. Ng−êi mua còng muèn ®−îc ®¶m b¶o nh−: ng−êi b¸n hµng cã ®ñ kh¶ n¨ng, tr×nh ®é vµ xøng ®¸ng víi sù tin t−ëng cña m×nh. Sù ®¶m b¶o nµy cã thÓ ®−îc thÓ hiÖn qua giÊy chøng nhËn kinh doanh; sù ñng hé cña nh÷ng kh¸ch hµng kh¸c; th«ng qua b¸o, t¹p chÝ, thËm chÝ lµ th«ng qua c¶ nh÷ng giÊy b¶o l·nh ®èi víi nh÷ng giao dÞch phøc t¹p. Trong mét sè tr−êng hîp, c¸c bªn giao dÞch muèn ®¶m b¶o tÝnh riªng t− cña ho¹t ®éng mua - b¸n. ThÝ dô, mét tæ chøc ®Ó tiÕn hµnh c¸c 83 c«ng viÖc nghiªn cøu ®· quyÕt ®Þnh mua mét b¶n b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh thÞ tr−êng, nh−ng kh«ng muèn c¸c ®èi thñ c¹nh tranh biÕt vÒ ho¹t ®éng mua b¸n cña m×nh. Trong nh÷ng tr−êng hîp nµy, thanh to¸n b»ng tiÒn mÆt th−êng ®−îc sö dông bëi nã cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o tÝnh riªng t− cña giao dÞch. Víi h×nh thøc thanh to¸n nµy, ng−êi mua kh«ng cÇn thiÕt ph¶i lËp bÊt cø lo¹i chøng tõ nµo; khi viÖc mua b¸n b»ng tiÒn mÆt hoµn tÊt, c¬ së b¸n hµng còng kh«ng cã bÊt cø tµi liÖu hay chøng cí nµo ®Ó cã thÓ rµng buéc ng−êi mua. Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, ho¸ ®¬n b¸n hµng (hay biªn lai thu tiÒn) sÏ lµ b»ng chøng duy nhÊt chøng tá ng−êi mua ®· sö dông tiÒn mÆt ®Ó thanh to¸n cho mét mÆt hµng nµo ®ã mµ hä ®· mua. §èi víi c¸c giao dÞch thanh to¸n trªn Internet, nh÷ng yªu cÇu trªn vÉn tiÕp tôc ®Æt ra song ®· ®−îc gi¶i quyÕt trªn mét c¬ së kh¸c. Trong c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö trªn Internet, chóng ta hoµn toµn cã c¬ së ®Ó tin r»ng nh÷ng yªu cÇu trªn sÏ ®−îc gi¶i quyÕt. NhiÒu gi¶i ph¸p c«ng nghÖ cho phÐp thùc hiÖn ®iÒu nµy. Nh−ng, thùc hiÖn ®iÒu ®ã kh«ng hoµn toµn ®¬n gi¶n. ThÝ dô, khi b¹n muèn sö dông ch÷ ký ®iÖn tö ®Ó x¸c nhËn (b»ng mét ph−¬ng ph¸p ®iÖn tö trªn Internet) mét lo¹i giÊy tê nµo ®ã, nh− b»ng l¸i xe, nh−ng v× h¹ tÇng c¬ së kh«ng phï hîp nªn viÖc cung cÊp giÊy tê nµy kh«ng thÓ thùc hiÖn, vµ c¸c c¬ quan chøc n¨ng còng kh«ng cã kh¶ n¨ng x¸c minh chóng, hä kh«ng thÓ ®äc vµ hiÓu ®−îc giÊy phÐp l¸i xe cña b¹n bëi nã nh− ®−îc viÕt b»ng mét lo¹i ngo¹i ng÷ khã hiÓu nµo ®ã. Bëi vËy, ch÷ ký ®iÖn tö vµ chøng thùc ®iÖn tö ®−îc sö dông ®Ó ®¸p øng c¸c yªu cÇu trªn. Trong kh«ng gian ¶o (cyberspace)*, ®Ó cã thÓ ®¶m b¶o tÝnh tin cËy, tÝnh x¸c thùc vµ riªng t− cña c¸c giao dÞch cÇn ph¶i ¸p dïng kü thuËt m· ho¸ (xem phÇn Kü thuËt m· ho¸ th«ng tin trong Ch−¬ng bèn - An toµn trong th−¬ng m¹i ®iÖn tö). Yªu cÇu ®Æt ra ®èi víi mçi hÖ thèng thanh to¸n phô thuéc vµo nh÷ng th«ng tin sÏ ®−îc m· ho¸, ®iÒu nµy sÏ ®−îc tr×nh bµy ë phÇn sau. ThÝ dô, khi tiÕn hµnh c¸c giao dÞch mua b¸n, ®Ó ®¶m b¶o tÝnh tin cËy cña giao dÞch, tÊt c¶ c¸c th«ng tin, ®−îc m· * "Kh«ng gian ¶o" (cyberspace) lµ thuËt ng÷ ®−îc William Gibson ®−a ra lÇn ®Çu tiªn trong cuèn tiÓu thuyÕt "Neuromancer" cña «ngvµo n¨m 1984. Cyberspace ®−îc dïng ®Ó chØ tÊt c¶ c¸c lo¹i th«ng tin vµ d÷ liÖu trªn m¹ng m¸y tÝnh. 84