Tài liệu Phân cấp ngân sách địa phương phú thọ hvtc

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận văn là công trình nghiên cứu khoa học, độc lập của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN VĂN (Ký, ghi rõ họ tên) Lê Phương Linh i MỤC LỤC MỤC LỤC.............................................................................................................. ii DANH MỤC VIẾT TẮT.......................................................................................v DANH MỤC HÌNH..............................................................................................vi DANH MỤC BẢNG............................................................................................vii PHẦN MỞ ĐẦU....................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài....................................................................................1 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài......................................................3 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu.......................................................................4 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu........................................................................5 5. Phương pháp nghiên cứu..................................................................................5 6. Đóng góp về lý luận thực tiễn của luận văn.....................................................6 7. Kết cấu của Luận văn........................................................................................6 Chương 1: LÝ LUẬN VỀ NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG VÀ PHÂN CẤP QUẢN LÝ NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH...................7 1.1. Ngân sách địa phương trong hệ thống ngân sách nhà nước Việt Nam.......7 1.1.1. Những vấn đề cơ bản về ngân sách nhà nước................................................7 1.1.2. Ngân sách địa phương, vị trí ngân sách địa phương trong hệ thống ngân sách nhà nước Việt Nam........................................................................................10 1.2. Phân cấp quản lý ngân sách địa phương....................................................13 1.2.1. Phân cấp quản lý ngân sách địa phương và sự cần thiết phân cấp quản lý ngân sách địa phương............................................................................................13 1.2.2. Nguyên tắc phân cấp quản lý ngân sách địa phương...................................16 1.2.3. Nội dung phân cấp quản lý ngân sách địa phương.......................................17 1.2.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến phân cấp quản lý ngân sách địa phương..........25 1.3. Kinh nghiệm của một số địa phương trong nước về phân cấp quản lý ngân sách địa phương..........................................................................................28 1.3.1. Kinh nghiệm của thành phố Hải Phòng.......................................................28 1.3.2. Kinh nghiệm của tỉnh Nam Định.................................................................30 1.3.3. Kinh nghiệm của tỉnh Thái Bình..................................................................32 ii 1.3.4.Bài học rút ra cho phân cấp quản lý Ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 34 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1......................................................................................36 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÂN CẤP QUẢN LÝ NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ..................................................37 2.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội của tỉnh Phú Thọ ảnh hưởng đến phân cấp quản lý Ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh..............................37 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên........................................................................................37 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội.............................................................................37 2.2. Tình hình phân cấp quản lý Ngân sách địa phương ở tỉnh Phú Thọ........38 2.2.1. Tình hình phân cấp ban hành chế độ chính sách, tiêu chuẩn định mức quản lý ngân sách địa phương........................................................................................38 2.2.2. Về phân cấp nguồn thu ngân sách địa phương.............................................41 2.2.3. Về phân cấp nhiệm vụ chi ngân sách địa phương........................................55 2.3. Đánh giá thực trạng phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.................................................................................................74 2.3.1. Những kết quả đạt được...............................................................................74 2.3.2. Những hạn chế, tồn tại.................................................................................78 2.3.3. Nguyên nhân của những hạn chế tồn tại trong phân cấp và điều hành ngân sách trên địa bàn tỉnh Phú Thọ..............................................................................84 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2......................................................................................87 Chương 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÂN CẤP QUẢN LÝ NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ..............................88 3.1. Quan điểm, định hướng phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ...........................................................................................88 3.1.1 Quan điểm, phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ........................................................................................................................ 88 3.1.2. Mục tiêu, định hướng phân cấp quản lý ngân sách địa phương của tỉnh......89 3.2. Giải pháp hoàn thiện phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.................................................................................................90 iii 3.2.1. Phân cấp về ban hành chế độ chính sách, tiêu chuẩn, định mức và quản lý chu trình ngân sách trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.......................................................90 3.2.2.Về cơ chế phân cấp nguồn thu ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ........................................................................................................................ 92 3.2.3. Về cơ chế phân cấp nhiệm vụ chi NSĐP trên địa bàn tỉnh Phú Thọ...........98 3.2.4. Một số giải pháp bổ trợ khác.....................................................................103 3.3. Một số kiến nghị..........................................................................................106 KẾT LUẬN........................................................................................................109 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO..........................................................111 iv DANH MỤC VIẾT TẮT Ký hiệu Nguyên nghĩa DNNN Doanh nghiệp nhà nước GTGT Giá trị gia tăng HĐND Hội đồng nhân dân KBNN Kho bạc nhà nước KTXH Kinh tế xã hội NSNN Ngân sách nhà nước NSTƯ Ngân sách trung ương NSĐP Ngân sách địa phương UBND Uỷ ban nhân dân 10. XDCB Xây dựng cơ bản 11. XHCN Xã hội chủ nghĩa v DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Ngân sách nhà nước Việt Nam.................................................................12 Hình 2.2. Biểu đồ dự toán và thực hiện thu ngân sách địa phương Phú Thọ..........45 Hình 2.3. Tỷ trọng thu ngân sách địa phương Phú Thọ 2013-2014............................ 46 Hình 2.3. Tỷ trọng thu ngân sách địa phương Phú Thọ 2015-2016........................47 Hình 2.4. Biểu đồ chi ngân sách cấp xã của Phú Thọ qua các năm 2012 -2016.....73 vi DANH MỤC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1 Kết quả thực hiện nhiệm vụ thu ngân sách tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2012 – 2016 Bảng 2.2 Tổng hợp thu Ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ giai đoạn năm 2012-2016 44 Bảng 2.3 Thu ngân sách Phú Thọ theo các cấp giai đoạn năm 2012-2016 Bảng 2.4 Tổng hợp thu ngân sách cấp huyện, thị xã, thành phố giai đoạn năm 2012-2016 51 Bảng 2.5 Tổng hợp chi ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ giai đoạn 20122016 59 Bảng 2.6 Phân cấp chi ngân sách địa phương tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2012-2016 61 Bảng 2.7 Chi ngân sách cấp tỉnh Phú Thọ 2012 - 2016 64 Bảng 2.8 Tổng hợp chi ngân sách cấp huyện của tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2012 - 2016 67 Bảng 2.9 vii Tổng hợp chi ngân sách cấp xã giai đoạn 2012 - 2016 70 Bảng 3.1 Phân cấp nguồn thu của tỉnh Phú Thọ 93 viii PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngân sách nhà nước là một công cụ tài chính quan trọng của một Quốc gia. Cùng với sự phân cấp quản lý kinh tế và hành chính thì Ngân sách nhà nước cũng được phân cấp quản lý. Phân cấp quản lý ngân sách là một vấn đề có vai trò đặc biệt quan trọng trong quản lý vĩ mô, điều này giúp quá trình quản lý, sử dụng một cách hiệu quả nguồn lực tài chính khan hiếm của quốc gia và phân bổ nguồn ngân sách hợp lý nhằm thúc đẩy sự phát triển hài hoà về kinh tế xã hội. Đồng thời phân cấp quản lý Ngân sách nhà nước còn là một hoạt động chuyển giao trách nhiệm về quản lý Ngân sách nhà nước cho chính quyền cấp dưới nhằm đưa chính quyền về gần với dân, nâng cao tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của chính quyền địa phương, tạo điều kiện cho chính quyền địa phương hoạt động độc lập hơn trong khả năng của mình. Một hệ thống phân cấp được thiết kế tốt sẽ mang lại nhiều lợi ích trong việc đẩy mạnh tăng trưởng và ổn định kinh tế, ngược lại việc phân cấp được thiết kế không tốt, hoặc giám sát kém, lỏng lẻo đối với hoạt động của chính quyền cấp dưới sẽ ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế, quản lý Nhà nước và cung cấp dịch vụ. Mỗi quốc gia đều có những vùng lãnh thổ khác nhau, mỗi địa phương đều có từng vùng miền khác nhau. Việc phân chia dân cư theo đơn vị hành chính, lãnh thổ vùng miền, hình thành các cấp hành chính là đặc trưng của Nhà nước. Do đó, để góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội địa phương phát triển, cần thiết phải phân cấp quản lý Ngân sách nhà nước giữa các cấp ngân sách ở địa phương, là giải pháp quan trọng vừa động viên được các nguồn thu tiềm tàng, vừa tạo cơ chế để các nguồn tài chính được sử dụng hiệu quả, tiết kiệm, đáp ứng yêu cầu thực hiện chức năng nhiệm vụ của Nhà nước, vừa tạo quyền tự chủ cho các cấp chính quyền địa phương. Nguồn thu ngân sách là có hạn, trong khi nhu cầu chi tiêu lớn, do vậy phân cấp quản lý ngân sách đòi hỏi phải thực hiện đúng theo các quy định của pháp luật về Ngân sách nhà nước. Theo đó, nhiều vấn đề tồn tại của phân cấp quản lý ngân sách địa phương đã được xử lý, khắc phục. 1 Việt Nam đã phân cấp quản lý ngân sách từ Trung ương tới địa phương và được cụ thể hoá trong luật ngân sách nhà nước năm 1996; và sau đó là luật sửa đổi, bổ sung năm 2015 (có hiệu lực từ năm 2004), với luật ngân sách số: 83/2015/QH13 năm 2015, điều này đã tạo ra sự chuyển biến đáng kể trong phân cấp quản lý ngân sách cho địa phương. Hiệu quả của việc phân cấp quản lý ngân sách ở địa phương có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển chung của cả nước, nếu việc phân cấp quản lý các cấp chính quyền địa phương tốt nó không những đảm bảo việc thực hiện tốt được các nhiệm vụ đề ra mà còn thể hiện sự tự chủ, sáng tạo của địa phương trong việc sử dụng ngân sách. Tuy nhiên, việc thực thi phân cấp Ngân sách nhà nước trên thực tế những năm gần đây còn nhiều vướng mắc, bất cập cần phải được tổng kết, phân tích, đánh giá để sửa đổi cho phù hợp nhằm đảm bảo tính độc lập của ngân sách các cấp, tăng tính chủ động của các cấp chính quyền địa phương trong khai thác các nguồn thu tại chỗ và bố trí nhiệm vụ chi hợp lý. Phú Thọ là một tỉnh Trung du miền núi phía Bắc của Việt Nam, có vị trí trung tâm vùng và là cửa ngõ phía Tây Bắc của Thủ đô Hà Nội. Tỉnh Phú Thọ nằm trên trục hành lang kinh tế Hải Phòng – Hà Nội – Côn Minh (Trung Quốc), phía Đông giáp tỉnh Vĩnh Phúc, phía Tây tiếp giáp thành phố Hà Nội, phía Nam giáp tỉnh Hoà Bình, phía Bắc giáp tỉnh Yên Bái và Tuyên Quang. Trong 5 năm (2011-2016), tỉnh Phú Thọ đã đạt mức tăng trưởng khá, GDP bình quân đạt 10,6% /năm; quy mô của nền kinh tế tăng 2,24 lần so với năm 2005; thu nhập bình quân đầu người năm 2016 đạt 12,8 triệu đồng (Báo cáo thường niên của UBND tỉnh Phú Thọ, 2016). Công tác quản lý ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ đã giành được nhiều thành tựu, phương thức, tổ chức và quy trình quản lý được cải tiến, công tác quản lý thu được tập trung đầy đủ, kịp thời vào ngân sách nhà nước và quản lý chi ngân sách địa phương đã đạt được hiệu quả nhất định, góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển. Tuy nhiên, công tác phân cấp quản lý ngân sách nhà nước trên địa bàn vẫn còn có những hạn chế nhất định như: việc phân cấp giữa các cấp tỉnh, huyện và xã vẫn chưa rõ ràng, việc thu chi ngân sách vẫn còn tồn tại nhiều hạn 2 chế dẫn đến việc mất cân đối trong việc phân cấp để quản lý ngân sách trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Để khắc phục những hạn chế nêu trên nhằm tăng cường quản lý ngân sách, động viên đầy đủ, kịp thời và hợp lýcác nguồn thu vào ngân sách nhà nước, tạo nguồn lực tài chính mạnh mẽ, nâng cao hiệu quả huy động và sử dụng ngân sách nhà nước của tỉnh, góp phần phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn, việc nghiên cứu công tác quản lý ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ là rất cần thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Từ vai trò và ý nghĩa trên, tác giả chọn vấn đề: “Phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ” làm đề tài luận văn cao học. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Việc nghiên cứu phân cấp quản lý thu, chi ngân sách nhà nước ở nước ta trong những năm qua có rất nhiều các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, các báo, tạp chí và các cơ quan trung ương và địa phương như: - Luận án Tiến sỹ kinh tế “Đổi mới cơ chế phân cấp quản lý Ngân sách nhà nước” của tác giả Nguyễn Việt Cường, năm 2010. Luận án đưa ra những phân tích, đánh giá về cơ chế phân cấp ngân sách nhà nước ở Việt Nam, từ trung ương đến các cấp chính quyền địa phương. Từ đó đưa ra những giải pháp đổi mới cơ chế phân cấp ngân sách nhà nước thực sự hiệu qủa và đạt được các mục tiêu quản lý đã đề ra.Luận án có phạm vi nghiên cứu rộng, đó là cơ chế phân cấp quản lý ngân sách nói chung. Tuy nhiên luận án không đi vào nghiên cứu tình hình phân cấp của địa phương. Và chưa đưa ra các giải pháp quản lý ngân sách của các địa phương. Bên cạnh đó giai đoạn nghiên cứu từ năm 2001 nên đã lạc hậu so với tình hình hiện nay. - Luận văn Thạc sỹ kinh tế “Hoàn thiện cơ chế phân cấp Ngân sách nhà nước cho các cấp chính quyền địa phương” của tác giả Đào Xuân Liên, năm 2015. Từ những lý luận chung về phân cấp ngân sách nhà nước và kinh nghiệm phân cấp cho các địa phương ở một số nước trên thế giới, tác giả đã phân tích thực trạng phân cấp ngân sách ở nước ta giai đọan 2012-2015, từ đó đề ra một số giải pháp nhằm hoàn thiện và tăng cường phân cấp ngân sách nhiều hơn cho chính quyền địa phương ở nước ta. Luận văn nghiên cứu tổng quát công tác 3 phân cấp Ngân sách nhà nước cho các cấp chính quyền địa phương. Tuy nhiên mỗi địa phương lại có đặc thù riêng nên công tác phân cấp Ngân sách nhà nước cho từng địa phương cũng khác nhau, do đó luận văn chưa đưa ra được giải pháp cụ thể cho từng địa phương. - Luận văn Thạc sỹ kinh tế “Hoàn thiện quản lý thu, chi ngân sách nhà nước của thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hoà” của tác giả Nguyễn Anh Tuấn, năm 2007. Luận văn đã trình bày những lý luận chung về quản lý thu, chi ngân sách nhà nước và đưa ra một số vấn đề lý luận cụ thể về quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn thành phố trực thuộc tỉnh như: nội dung, đặc điểm và các nhân tố ảnh hưởng. Đồng thời luận văn cũng đi sâu đánh giá thực trạng, phân tích những nguyên nhân và đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý thu, chi Ngân sách nhà nước ở thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hoà. Luận vănđi sâu nghiên cứu công tác thu, chi ngân sách nhà nước. Tuy nhiên luận văn chỉ nghiên cứu nội dung của công tác phân cấp ngân sách trongphạm vi ngân sách cấp huyện, chưa nghiên cứu trong phạm vi cấp tỉnh. - Nguyễn Thị Mai (2011), đã có bài viết “Sự cần thiết của phân cấp quản lý ngân sách địa phương trong kinh tế thị trường hiện nay”, Thời báo kinh tế Việt Nam, số 24, trang 6-8. Tác giả đã đưa ra lập luận về sự cần thiết của việc phải nâng cao chất lượng quản lý ngân sách địa phương với việc đánh giá, phân tích và tổng hợp các nguyên nhân dẫn đến việc xuất hiện việc yếu kém của quản lý ngân sách địa phương. Tuy nhiên tác giả chưa đưa ra được các giải pháp cụ thể quản lý ngân sách cho cấp tỉnh. Các công trình nghiên cứu tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau, tuy nhiên, các công trình nêu trên chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về Phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là đưa ra những quan điểm và đề xuất các giải pháp khả thi nhằm hoàn thiện công tác phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. 4 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn cần hoàn thành được các nhiệm vụ cơ bản sau: - Hệ thống hoá và làm rõ những vấn đề lý luận về ngân sách nhà nước và phân cấp quản lý ngân sách nhà nước. - Phân tích, đánh giá thực trạng công tác phân cấp quản lý ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ, rút ra những ưu, nhược điểm và nguyên nhân cơ bản dẫn đến hạn chế trong công tác phân cấp quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. - Nghiên cứu đề xuất những giải pháp khả thi nhằm hoàn thiện công tác phân cấp quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các vấn đề lý luận và thực tiễn phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung và không gian: Luận văn phân tích và đánh giá thực trạng phân cấp quản lý ngân sách địa phương: phân cấp ban hành chế độ, chính sách thu chi và quản lý ngân sách; phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi; phân cấp về chu trình ngân sách trên địa bàn tỉnh ở Phú Thọ. - Về thời gian: luận văn nghiên cứu công tác phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ trong thời gian 2014 - 2016. 5. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử cùng những quan điểm, chủ trương đường lối của Đảng và Nhà nước. Những phương pháp nghiên cứu cụ thể là: trừu tượng hóa khoa học, phương pháp nghiên cứu mô tả với kỹ thuật lập bảng so sánh, thống kê... đặc biệt là hai cặp phương pháp Phân tích - tổng hợp, lô gic - lịch sử. Phương pháp phân tích và tổng hợp được sử dụng trong toàn bộ luận văn, đặc biệt là phần trình bày cơ sở lý luận và thực trạng quản lý ngân sách 5 nhà nước ở Phú Thọ. Phương pháp lôgic được sử dụng trong toàn bộ luận văn để xây dựng cơ sở lý luận và phân tích thực trạng cũng như đưa ra các giải pháp. Phương pháp lô gic kết hợp với phương pháp lịch sử được sử dụng chủ yếu ở chương hai để làm rõ những ưu, nhược điểm của hoạt động quản lý ngân sách nhà nước ở Phú Thọ. Những lập luận, kết luận đều được minh họa bằng thực tế quản lý ngân sách nhà nước ở Phú Thọ. 6. Đóng góp về lý luận thực tiễn của luận văn - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận về ngân sách địa phương và phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh. - Thông qua phân tích, đánh giá thực trạng phân cấp quản lý thu, chi ngân sách nhànước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ, chỉ ra những ưu, nhược điểm và nguyên nhân. - Từ đó đề xuất quan điểm, giải pháp nhằm hoàn thiện công tác phân cấp quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh Phú Thọ trong thời gian tới. - Kết quả nghiên cứu của luận văn cho thấy được thực trạng công tác phân cấp quản lý Ngân sách nhà nước trên địa bàn tỉnh, các giải pháp được đề xuất sẽ góp phần phát huy tính chủ động, sáng tạo của các cấp chính quyền địa phương, tạo lập môi trường tài chính lành mạnh nhằm giải phóng và phát triển các nguồn lực, phân bổ ngân sách một cách hợp lý, đảm bảo công bằng và sử dụng có hiệu quả nguồn Ngân sách nhà nước phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh. 7. Kết cấu của Luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục chữ viết tắt, danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu Luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Lý luận về ngân sách địa phương và phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Chương 2: Thực trạng phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Chương 3: Giải pháp hoàn thiện phân cấp quản lý ngân sách địa phương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. 6 Chương 1 LÝ LUẬN VỀ NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG VÀ PHÂN CẤP QUẢN LÝ NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH 1.1. Ngân sách địa phương trong hệ thống ngân sách nhà nước Việt Nam 1.1.1. Những vấn đề cơ bản về ngân sách nhà nước 1.1.1.1. Khái niệm ngân sách nhà nước Khi nhà nước ra đời đòi hỏi phải có nguồn tài lực để đáp ứng các khoản chi tiêu của mình, hay nói cách khác đó là điều kiện để xuất hiện Ngân sách nhà nước. Như vậy, khái niệm Ngân sách nhà nước xuất hiện sau khái niệm nhà nước. Song khái niệm Ngân sách nhà nước ra đời trong lịch sử chỉ khi quan hệ hàng hoá - tiền tệ phát triển mạnh. Đó chính là điều kiện đủ để xuất hiện Ngân sách nhà nước. Ngân sách nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước. Ngân sách nhà nước là khâu quan trọng nhất giữ vai trò chủ đạo trong hệ thống tài chính công. Ngân sách nhà nước là một hệ thống bao gồm các cấp ngân sách phù hợp với hệ thống chính quyền nhà nước các cấp [5]. Trong thực tiễn, khái niệm ngân sách thường để chỉ tổng số thu và chi của một đơn vị trong một thời gian nhất định. Một bảng tính toán các chi phí để thực hiện một kế hoạch hoặc một chương trình cho một mục đích nhất định của chủ thể nào đó. Nếu chủ thể đó là nhà nước thì được gọi là Ngân sách nhà nước. Theo Điều 1, Luật Ngân sách nhà nước được Quốc hội khoá XI nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua tại kỳ họp thứ 2, năm 2015 thì [14]: “Ngân sách nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để đảm bảo việc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước”. 1.1.1.2. Bản chất ngân sách nhà nước 7 Với khái niệm trên, có thể hiểu Ngân sách nhà nước trên các khía cạnh: Thứ nhất, Ngân sách nhà nước là kế hoạch tài chính vĩ mô trong các kế hoạch tài chính của nhà nước để quản lý các hoạt động kinh tế, xã hội, nó có vị trí quan trọng góp phần định hướng phát triển sản xuất, hình thành cơ cấu kinh tế mới, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ổn định và bền vững. Thứ hai, xét về mặt thực thể, Ngân sách nhà nước là quỹ tiền tệ tập trung lớn nhất của nhà nước. Nguồn hình thành của quỹ ngân sách là từ tổng sản phẩm quốc nội và từ các nguồn tài chính khác. Mục đích sử dụng quỹ ngân sách là duy trì sự tồn tại, đảm bảo hoạt động, thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước. Thứ ba, Ngân sách nhà nước là khâu chủ đạo trong hệ thống các khâu tài chính, vì Ngân sách nhà nước do nhà nước nắm giữ, chi phối và là công cụ để nhà nước kiểm soát vĩ mô và cân đối vĩ mô. Việc sử dụng ngân sách có ý nghĩa quốc gia, với phạm vi tác động rộng lớn và được sử dụng chủ yếu cho các nhu cầu có tính chất toàn xã hội. Thu Ngân sách nhà nước là hoạt động tạo lập quỹ tiền tệ tập trung lớn nhất của Nhà nước là quỹ Ngân sách nhà nước. Thực chất đây là quá trình nhà nước sử dụng các quyền lực có được của mình để động viên, phân phối một bộ phận nguồn lực của xã hội dưới dạng tiền tệ về tay nhà nước hình thành nên quỹ Ngân sách nhà nước. Nguồn thu là nơi tạo ra số thu, nơi chứa số thu. Như trên đã nói thu Ngân sách nhà nước là một quá trình tác động của nhà nước thì nguồn thu chính là đối tượng của quá trình thu đó. Nguồn thu thể hiện các nguồn tài chính được huy động vào Ngân sách nhà nước. Chi Ngân sách nhà nước là quá trình nhà nước, tổ chức, đơn vị có liên quan tiến hành phân phối, sử dụng quỹ Ngân sách nhà nước do quá trình thu tạo lập nên để đảm bảo điều kiện vật chất cho nhà nước, nhằm duy trì sự tồn tại hoạt động bình thường của bộ máy nhà nước, phục vụ thực hiện các chức năng, nhiệm vụ mà xã hội giao phó cho nhà nước. 8 Căn cứ vào biểu hiện bên ngoài thì Ngân sách nhà nước là một bản dự toán thu, chi bằng tiền của nhà nước trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm hoặc một số năm. Hàng năm Chính phủ dự toán các khoản thu vào quỹ Ngân sách nhà nước, đồng thời dự toán các khoản chi cho sự nghiệp kinh tế, chính trị, an ninh, quốc phòng, quản lý hành chính,… từ quỹ Ngân sách nhà nước và bảng dự toán này phải được Quốc hội phê chuẩn. Trong thực tiễn, hoạt động Ngân sách nhà nước là hoạt động tạo lập và sử dụng quỹ tiền tệ của nhà nước. Trong quá trình phân phối tổng sản phẩm xã hội, nguồn tài chính luôn vận động giữa một bên là nhà nước một bên là các chủ thể kinh tế tế xã hội. Đằng sau các hoạt động đó chứa đựng các mối quan hệ giữa nhà nước với các chủ thể khác, thông qua việc tạo lập, sử dụng quỹ tiền tệ tập trung của nhà nước chuyển dịch của một bộ phận thu nhập bằng tiền của các chủ thể đó thành thu nhập của nhà nước và nhà nước chuyển dịch thu nhập đó đến các chủ thể được thụ hưởng để thực hiện các chức năng nhiệm vụ của nhà nước. Như vậy, bản chất của ngân sách nhà nước là quan hệ kinh tế, tài chính giữa nhà nước và các chủ thể khác của nền kinh tế hàng hoá trong quá trình phân bổ, sử dụng các nguồn lực của nền kinh tế, phân phối và phân phối lại thu nhập do các chủ thể kinh tế sáng tạo ra. Bản chất kinh tế không tách rời bản chất chính trị của ngân sách nhà nước. Bản chất chính trị của ngân sách nhà nước gắn liền với bản chất của giai cấp cầm quyền. 1.1.1.3. Vai trò của ngân sách nhà nước Một là, nhà nước có nhiều chức năng, nhiệm vụ. Để thực hiện các chức năng, nhiệm vụ đó nhà nước cần có lực lượng vật chất nhất định. Một trong đó là ngân sách nhà nước. Đối với bất kỳ quốc gia nào, ngân sách nhà nước luôn có vị trí quan trọng trong việc bảo đảm nguồn tài chính cho việc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước. Hai là, ngân sách là một trong các công cụ kinh tế vĩ mô quan trọng tác động vào nền kinh tế. Ngân sách là nguồn lực đầu tư quan trọng giúp cho nền kinh tế phát triển, điều chỉnh cơ cấu kinh tế; thúc đẩy quá trình đô thị hoá, động 9 viên mọi thành viên trong xã hội tham gia vào quá trình phát triển; Ngânsách, cùng với các công cụ khác hỗ trợ sự hình thành đồng bộ các yếu tố của kinh tế thị trường, đồng thời khắc phục các thất bại của chính nền kinh tế thị trường, bảo đảm môi trường kinh doanh lành mạnh, bảo đảm tính công bằng và hiệu quả kinh tế - xã hội. 1.1.2. Ngân sách địa phương, vị trí ngân sách địa phương trong hệ thống ngân sách nhà nước Việt Nam 1.1.2.1. Ngân sách địa phương Trong các văn bản pháp lý về quản lý Ngân sách nhà nước nước ta từ năm 1945 đến nay, thuật ngữ Ngân sách địa phương được sử dụng theo nghĩa đầy đủ lần đầu tiên trong Điều lệ tạm thời của Hội đồng Chính phủ ngày 01/8/1967 về ban hành quy chế tài chính các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương. Điều lệ này quy định các tỉnh, thành phố có ngân sách riêng (gọi là Ngân sách địa phương) do chính quyền địa phương trực tiếp quản lý và sử dụng, Ngân sách địa phương là một bộ phận cấu thành của Ngân sách nhà nước. Luật Ngân sách nhà nước năm 2015 tiếp tục khẳng định rằng Ngân sách nhà nước bao gồm Ngân sách trung ương và Ngân sách địa phương, Ngân sách địa phương bao gồm ngân sách của các cấp có tổ chức HĐND. Ngân sách địa phương là công cụ tài chính quan trọng của chính quyền các cấp địa phương trong việc ổn định và phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn địa phương. Khi xem xét khái niệm Ngân sách địa phương không thể tách rời khỏi Ngân sách nhà nước, nhưng cũng không được đồng nhất Ngân sách nhà nước với Ngân sách địa phương. Tiếp cận dưới giác độ nghiệp vụ hẹp, có thể hiểu Ngân sách địa phương là toàn bộ các khoản thu, chi được quy định đưa vào dự toán trong một năm, do HĐND địaphương quyết định và giao cho UBND các cấp địa phương tổ chức thực hiện nhằm bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của chính quyền địa phương. Quan niệm trên có thể giúp chúng ta hình dung được Ngân sách địa phương, cơ quan quyết định và cơ quan chấp hành Ngân sách địa phương. 10 Nhưng quan điểm trên chưa phản ánh được mối quan hệ bản chất, quan hệ lợi ích kinh tế chứa đựng trong Ngân sách địa phương. Thực tiễn cho thấy, khi các khoản thu và chi của Ngân sách địa phương diễn ra, tất yếu sẽ nảy sinh sự vận động của nguồn tài chính từ chủ thể (người nộp) đến Ngân sách địa phương và từ Ngân sách địa phương (quỹ) đến những mục đích sử dụng nhất định nào đó. Toàn bộ quá trình thu tác động đến lợi ích, nghĩa vụ của người nộp và toàn bộ các khoản chi sẽ mang lại lợi ích cho người hưởng (doanh nghiệp, hộ gia đình). Sự vận động của các nguồn tài chính vào Ngân sách địa phương và từ Ngân sách địa phương đến các mục đích sử dụng khác nhau chứa đựng các mối quan hệ: - Quan hệ giữa chính quyền các cấp địa phương với chính quyền trung ương, thể hiện trong việc xác định cho địa phương nguồn thu được phân chia giữa cấp Ngân sách trung ương và Ngân sách địa phương và thể hiện trong sự hỗ trợ, bổ sung từ Ngân sách trung ương cho Ngân sách địa phương. - Quan hệ giữa chính quyền các cấp địa phương với các tổ chức kinh tế ở địa phương được thể hiện trong việc các tổ chức này nộp thuế, phí, lệ phí cho Ngân sách địa phương và ngược lại Ngân sách địa phương cũng phải chi trực tiếp hoặc gián tiếp cho các tổ chức này. - Quan hệ giữa chính quyền địa phương với các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước. Đó là mối quan hệ thông qua việc cho, biếu, tặng, giúp đỡ, tài trợ của các tổ chức, cá nhân đó đối với Ngân sách địa phương và là một khoản thu của Ngân sách địa phương. - Quan hệ giữa các cấp chính quyền địa phương với các tổ chức Đảng, tổ chức chính trị xã hội, xã hội khác trong việc hình thành và sử dụng quỹ ngân sách. Quan hệ này được thể hiện ở chỗ Ngân sách địa phương cấp kinh phí cho hoạt động của Đảng và các tổ chức chính trị, xã hội ở các cấp địa phương. Tất cả các mối quan hệ phản ánh qua các nội dung thu và chi của Ngân sách địa phương. Như vậy, có thể hiểu Ngân sách địa phương là các khoản thu ngân sách nhà nước phân cấp cho cấp địa phương hưởng, thu bổ sung từ ngân sách trung 11 ương cho ngân sách địa phương và các khoản chi ngân sách nhà nước thuộc nhiệm vụ chi của cấp địa phương. 1.1.2.2. Vị trí của Ngân sách địa phương trong hệ thống ngân sách nhà nước Việt Nam Hình 1.1. Ngân sách nhà nước Việt Nam Theo Luật Ngân sách nhà nước số 83/2015/QH13 năm 2015, hệ thống Ngân sách nhà nước Việt Nam gồm Ngân sách trung ương và Ngân sách địa phương. Ngân sách địa phương bao gồm ngân sách của đơn vị hành chính các cấp có HĐND và UBND theo quy định của Luật Tổ chức HĐND và UBND. Theo quy định hiện hành, Ngân sách địa phương bao gồm: - Ngân sách tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương (gọi chung là ngân sách tỉnh), bao gồm ngân sách cấp tỉnh và ngân sách của các huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh. - Ngân sách huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (gọi chung là ngân sách huyện) bao gồm: ngân sách cấp huyện và ngân sách các xã, phường, thị trấn. - Ngân sách các xã, phường, thị trấn (gọi chung là ngân sách cấp xã). Như vậy, Ngân sách nhà nước Việt Nam có sự “lồng ghép” nhất định (ngân sách cấp dưới là một bộ phận của ngân sách cấp trên). Điều đó khiến cho 12