Tài liệu Một số vấn đề về Lịch sử

KHOA L I C H sur DIXl He NOI NHÀ XUAT BÀN DAI HOC QUÓC GIÀ HA NOI KHOA LICH SU MOT SO VÀN DE VE LICH Slf • • (Lich su Viét Nani, Lich su The giói va Phitòng phàp day hoc Lich su ) In làn thù hai co sita chita, bò sung NHÀ XUAT BÀN DAI HOC QUÒC GIÀ HA NÓI 2001 Chiù tràch nhiém xuàt hàn Gidm dóc NGUYEN VÀN THÒA Tong bièn tap NGUYÉN THIEN GIÀP •> • Bién tàp va sua hdn in: TRUdNG VU XITONG LUXJ MAI ANH Trình bay bìa: NGQC ANH \\ LOI NÓI D À U (Xuàt bàn làn thù hai) t Quyén "Mot so vàn de ve lich su" xuàt bàn làn thù nhàt (1999) duck: nhiéu ban doc hoan nghénh, khich le, nhiéu y kién dóng góp cho khoa Lich su Dai hoc Su pham Ha Noi, càc tàc già rat bó ieh, chùng tói xin tran trong càm dn. Theo de nghi cùa nhiéu dóc già, chùng tói dadc phép sua chùa. bò sung trén ed sd quyén dà xuàt bàn. Tàt cà càc bài viét déu do càn bò giàng day dang còng tàc d Khoa hoac dà chuyén còng tàc khàc va nghién cùu sinh viét. Càu tao sàch vàn gòm ba phàn; Lich su Viét Nam, Lich su thè giói va Phudng phàp day hoc Lich su. Day là 3 chuyén ngành chinh cùa Khoa. dàm nhiém viec dào tao dai hoc, sau dai hoc va nghién cùu khoa hoc, néu lén chùc nàng va dac tritng cùa mot khoa Lich su Dai hoc Su pham. Trong làn Xuàt bàn thù nhàt va tài bàn, chùng tói dudc sU giùp dò cua Ban Giàm hiéu trUdng Dai hoc Su pham Ha Nói va Hòi giào due Lich su (thuòc Hòi khoa hoc Lich su Viét Nam) va Ban Giàm dóc Nhà xuàt bàn Dai hoc Quóc^ già Ha Nói. Ban Chù nhiém khoa dà giao cho PCiS.TS Nguyén Dình Le, GS.TS. NGND Phan Ngoc Lién va TS Dang Thanh Toan hoàn chinh bàn thào làn tài bàn này. Chùng tói xin ban doc thu lói vi chat ludng chua cao va nhùng loi ky thuàt in àn va tié'p tue nhàn nhiéu y kién góp y cho sàch. Quvén "Mot so'vàn de ve lich su" (tài bàn co sua chùa va bò sung) dUdc xem là mot còng trình khoa hoc ky niém 50 nam thành làp khoa Lich su TrUdng Dai hoc Su pham Ha Noi. • Xin tran trong càm dn. Ban c h ù n h i é m Khoa Lich s\i Tru'cfng Dai hoc Su' pham Ha Noi Ky niém 50 nam thành làp khoa Lich su Truòng Dai hoc Su pham Ha Nói TU NHÀN THÙC DEN THl/C TIÉN • • TRONG D Ó I M Ò I V I É C DÀO TAO • « GIÀO VIÉN LICH S i r GS.TS - NGND Phan Ngoc Lién Cùng vói su phàt trién cùa xà hòi loài ngUdi, cupe càch mang khoa hoc- còng nghé nhu mot "cdn lù" dang lay dòng nhiéu lình vUe cùa ddi song. Hdn bao gid hét con nguòi dùng trUóc nhùng dién bién to Idn, phùc tap ve lich su xà hói va khoa hoc ky thuàt. Nhiéu mòi quan he màu thuàn cùa thdi dai dàt ra càn dUdc giài quyét. Dò là: - Quan he giùa dòc làp dàn toc vói toàn càu boa, giùa viéc hình thành nhiéu quòc già dàn toc riéng le vói xu hUdng lién két, thong nhàt khu vUc va the giói trong su da dang. - Màu thuàn giùa viéc hién dai hoà vói giù gin nhùng già tri truyén thóng. bàn sàc dàn toc, viéc dua vào qua khù làm bé phóng cho bay cao, bay xa ve tUdng lai ma khóng rdi vào tình trang "co làp", hoài co. - Quan he giùa sue ép cùa khó'i ludng tri thùc ngày càng to lón va su tiép nhàn cùa con ngUÒi co giói han, bdi vi sU nhàn thùc cùa con ngUdi nói chung là tuyét doi va khóng co giói han, song sU thu nhàn, hiéu biét kién thùc cùa moi ngUdi déu hùu han va tUdng dói. 4 - Màu thuàn giùa thdi gian hoc tàp, nghién cùu vói thdi gian vui song, giài tri. Con ngUdi khóng phài là mot co mày tu dóng ngày dém xay nghién kien thùc ma là thue the sinh dòng va xà hòi biet vui chdi. - Quan he giùa nghia vu còng dàn, quòc té' va tràch nhiém vói uàn thàn v.v... Giài quyét nhùng mòi quan he va màu thuàn nhu vày dói hòi con ngUdi dUdc giào due khóng chi ve mat cung càp kién thùc ma con phài trang bi ed sd phUdng phàp luàn va phUdng phàp tu duy hành dòng trong thUc tién. Màu ngUdi co hoc thùc cùa thdi dai chùng ta khóng phài là ngUdi uyén bàc, biét nhiéu, nhó nhiéu ma phài hiéu, hiéu trén ed sd biét de hành dóng va nàng cao sU hiéu biét khóng ngùng de tiép tue dat hièu qua cao trong boat dòng. Tòng két sU phàt trién giào due cùa nhàn loai trong thdi dai hien nay. UNESCO dà néu 4 còt tru cua nén giào due. Dò là "hoc de biét, hoc de làm, hoc de chung song va hoc de khàng dinh minh". Dì nhién, viéc nhàn thùc va thUe hién 4 tru còt cùa giào due néu trén khòng chi thè hién yéu càu va muc tiéu chung cùa thdi dai. ma trong xà bòi con giai càp, con nhiéu thè che chinh tri, nhùng muc tiéu. nguyén vong, ham muò'n va ly tUdng khàc nhau, nhùng diém chung khài qt \^ nhu vày phai dUdc giai quyét trén Cd sd nhàn thùc cù^. mot phUdng phàp luàn Dòi vói chùng ta dò là chù ngh;a Màc-Lénin va tu tUdng Ho (^hi Minh, dUdc the hién tiong muc tiéu giào due ma Dang va Nhà nUóc ta dà xàc dirh. Tuy nhién, viéc xàc dinh muc tiéu giào due, cài càch he thòng giào due, doi mdi nói dung day hoc chUa thè dàp ùng yéu càu dào tao con ngUdi cùa thdi dai va theo xu huóng chinh tri dà dUdc lUa chon va khàng dinh. Bòi vi. hién nay giào due the giói dang dùng truóc sue ép cùa hai "qua bom" ve mat "kién thùc" va "phudng phàp". Trình dò hiéu biét khoa hoc cùa mot con nguòi khòng chi the hién ò kién thùc khoa hoc va quan diém tu tuòng chinh tri ma con d trình dò làm chù va su dung co hiéu qua, "sinh Idi" ve mat phudng phàp. Chinh vi vày, cài càch giào due cùa chùng ta dang tién hành va diéu chinh, doi mói, thUc hién dong thdi trén cà ba mat: he thòng giào due, noi dung va phUdng phàp day hoc. Trong thue té, khòng it ngUdi dà làng quén hoac khóng coi trong dùng mùc vàn de phudng phàp day hoc. Thiéu sót do COI nhe phUdng phàp day hoc con thè hién dàm net ngay ò cac trUdng sU pham va bau qua cùa nò sé lón va kéo dai dói vói giào due phò thòng. Vàn con tón tai khà vùng chàc quan niém sai làm cho ràng ngUdi thày giào gioì, ly tUdng là ngUdi day uyén bàc. chi càn co kién thùc nhiéu va sàu (teacher - instructor), mot thày giao - tu dién bàch khoa (teacher encyelopedia). Néu thày giào chi làm chùc nàng truyén thu kién thùc nhu vày thi sé thUc hién phudng chàm "thày giào là trung tàm", hoc sinh sé thu dòng tiép nhàn kién thùc va sé dude dành già c?>^ ^hi làp lai dùng nhùng diéu thày dà giàng. sàch dà vièt. Cuòc- cach mang khoa hoc - ky thuàt trUóc day va càch mang khoa hoc - còng nghé ngày nay dà dUa viéc nghién cùu khoa hoc vào nhà trUdng d tàt cà càc càp - tu giào due phó thóng àèx\ dai hoc. Vi vày, quan niém cu, tai hai dà tón tal tu nhiéu nam qua ve trUdng Dai hoc Su pham khóng càn nghién cùu khoa hoc ma chi tiép nhàn kién thùc cùa nhùng ed quan nghién cùu khàc de "day nghé" cho hoc sinh dà ành hUÒng khòng it dén sU phàt trién cùa chùng ta. Trong hdn 40 nàm tón tal cùa khoa Lich Su, Dai hoc Su pham Ha Nói, chùng ta dà chòng lai quan diém sai làm dò bang nhàn thùc va boat dòng nghién cùu khoa hoc. The ma vàn con nhùng dành già sai léch, khòng còng bang ve trUdng sU pham, ngUdi thày giào Dai hoc Su pham . "Cuòc chien dàu" trén lình vUe này con tiep dién va chi "chién thàng" bang nhùng boat dòng va két qua nghién cùu khoa hoc cùa chùng ta, dan xen, két hdp chat che vói viéc dào tao. • • • Dào tao d trUdng dai hdc, trong dò eó trUdng Dai hoc Su pham, khòng phài là cung càp càc kién thùc ed bàn cùa món hoc nhu d trUdng phó thòng ma là huóng dàn sinh vién nghién cùu mot khoa hoc. Vi vày. càn bó giàng day d trUdng dai hoc khòng ehi là ngUdi day hoc (teacher) ma phài là ngUdi ho trd, huóng dàn cho viéc hoc tàp cùa sinh vién (learning facilitator). Bài giàng cùa càn bò giàng day vùa thè hién n h ù n g qui dinh cùa chudng trinh hoc. vùa phàn ành còng trinh nghién cùu cùa minh. chù khòng phài là sU tòng hdp kién thùc cùa nguòi khàc de truyén thu cho smh vién. Càn bó giàng day phài cung càp cho sinh vién nhùng vàn de nidi n h à t . eó lién quan dén viéc hoc tàp (mói ve quan diém, ve kién thùc khoa hoc. ve phUdng phàp hoc tàp va nghién cùu khoa hoc). VÓI chùc nàng ngUdi huóng dàn, ho trd hoc tàp. càn bó giàng day phai dUa hoc sinh dùng d "mùi nhon" cùa viéc hoc tàp. nghién cùu. tiép càn vói nhùng vàn de mdi nhàt ve quan diém. nói dung va phUdng phàp. UNESCO dà xàc dinh huóng phàt trién tUdng lai cùa giàd due là "thày giàd cùa thè ky XXI phài dUdc quan niém nhu mot nhà chuyén món eó khà nàng nàm dUdc vàn de cùa càc ngành hoc ed bàn, thàm n h u à n mot khoa sU pham nidi dUa trén ed sd lién ngành, theo dòi su chi dàn cùa càc phUdng tién thòng tin dai chùng. eó khà nàng dó'i thoai vói sinh vién, chuàn bi cho sinh vién lUa chon va su dung mot càch eó phé phàn càc thòng tin còng 7 còng va phài dUdc làm quen vói mot vài nguyén tàc ed bàn ve giào due nguòi lón de hiéu nhùng vàn de chù yéu ve t h è giói hién dai, dUdc c h u à n bi tot hdn de hdp tàc vói cha me hoc sinh va càc t h à n h vién cùa còng dóng va làm chù dUdc qua trình hoc tàp lién tue cùa chinh mình".''^ N h à n thùc ve yéu càu cùa càn bò giàng day dói vói còng tàc dào tao giào vién n h u vày, chùng ta càn som cài tién n h ù n g kièu day hoc cu, dUdc goi là "kiéu day hoc truyén thòng", tiép n h à n n h ù n g diém tich cUc va bó sung nhùng n h à n thùc, h à n h dòng mói. Xin d à n mot vài vi du càn suy nghì de Ioai bò nhùng diéu h a n che va phàt trién càc mat tich cUc cùa day hoc d khoa chùng ta. KIEU DAY TRUYÉN THÓNG PHUdNG PHÀP DAY HOC PHÀT HUY KHÀ NÀNG NGHIÉN ClJV CÙA SINH VIÉN (I) (II) L Cung càp nhiéu sU kién dUdc xem là tiéu chi cho viéc dào tao co chat lUdng biét nhiéu su kién, nhó tòt. 1. Cung càp mot so kién thùc q u a n trong n h à t làm nén tàng cho sinh vién tu hoc. Chù y trang bi kién thùc t u hoc va nhùng kién thùc còng cu cho viéc hoc tàp cua sinh vién. •" Rosa Maria Torres; Dào tao giào vién - ti/ si/ hùng bién dèh hành dòng. Trich trong quyén "Hdp tàc trong su phàt trien giào vién cho mot chàu À mói". Hói nghi quóc te, UNESCO. Bang CÓc, 1995. Tal liéu Ban Dào tao Dai hoc Quóc g.a Ha Nói, 1997, tr.3. 8 2. Thày dUde xem là nguón kien thùc duy nhàt cho viéc hoc tàp cùa sinh vién, nén phài su dung nhiéu thì giò lén lóp, sinh vién chi ghi chép day dù, ve nhà xem lai bài giàng, sàch giào khoa de thi. 2. Ngoài Idi giàng cùa thày (noi dung va phUdng phàp), sinh vién phài làm viéc vói nhiéu nguón tu liéu khàc de làm phong phù kién thùc cùa minh va dòc làp lUa chon mot giài phàp hdp ly, co hiéu qua nhàt chd viéc hoc tàp, nghién cùu. •. - 3. Sinh vién chi mot minh hoc tàp d nhà, d thu vién, chuàn bi cho kiém tra, thi. 3. Trén cO sd tu hoc d nhà, d thu vién, càn tò chùc 'thudng xuyén viéc trao dói. thào luàn trén lóp, d té, dàc biét d xémina de khdi day nhùng tieni nàng cua mòi sinh vién ) két hdp vói viéc tiép sue cùa ban hoc. 4. Viéc day hoc theo tùng bài, tùng phàn dòc làp, rdi rac va sinh vién nàm dUde de dàng càc kién thùc dang hoc. Còng viéc này dUde dành già là eó "tinh sU pham cao", thue te là giùp cho ngUÒi hoc dUdc "bù móm kién thùc". 4. Trình bay, huóng dàn sinh vién tini hiéu càc vàn de trong mot he thong chung. eó quan he hùu ed vói nhau. Trén ed sd de càp càc vàn de cu thè ,càn huóng dàn viéc tòng két, khài quàt de rùt nhùng vàn de chung, mang tinh ly luàn, nàng cao trình dò ly thuyét cùa viéc hoc tàp lich sU de "hiéu" chù khòng phài "nhó" là chù yéu. 5. Sinh vién càm cui ghi chép day dù, chi tiet de ve nhà de hoc, de nhó. 5. Càn bó giàng day cung càp nhùng kién thùc ed bàn, ròi dat vàn de, khdi gdi sinh vién suy 9 nghì, dàt vàn de, tao nén n h ù n g "tình huong co vàn de" de khòng phài chù yéu là nhó nhiéu, biét rong ma suy nghì,tìm tòi càch ghi nhó, giài quyét vàn de dUdc néu ra. 6. Viéc day hoc n à n g ve t u bién, day chay, khòng eó mot phUdng tién ky t h u à t tói thiéu. 6. Ngày càng su dung hiéu qua càc phUdng tién ky t h u à t cùa còng nghé day hoc vào viéc day hoc. Xày dung "càc phóng bò món" cùa day hoc lich su. 7. Coi trong viéc kiém tra, 7. Viéc kiém tra, d à n h già chi dùng d càu dành già dùng noi dung, y nghìa hòi trong bài viét, p h à n cùa nò va eó n h ù n g hình thùc nào trong v à n dàp. Viéc phù hdp, trong dò phài chù y d à n h già két qua hoc tàp nhiéu dén nàng lue nhàn thùc va dUde do b a n g tri nhó, tu giài quyét vàn de thòng qua bang trình bay ly t h u y é t hoc tàp ly thuyét va thUe té ma khòng chù y dén càc chuyén món, thUe hành sU pham. Ioai bài tàp n h à n thùc, Vi vày, tu nàm thù I^phài coi thUe h à n h . Càc bài tàp trong viéc làm càc 1' A bài tàp nghién cùu, l u à n vàn con dén tién tói mot luàn vàn tòt nghiép dùng nghìa cùa nò, tue là n à n g ve sao chép, it thè mot bào cào ve moi mat (kién hién tu duy dóc làp, diéu thùc, phUdng phàp, nàng lue tu tra ed bàn, thue nghiém. duy, hành dòng - thUe hành sU pham) chùng tò sinh vién eó dù diéu kién ra ddi de phue vu còng tàc giào due. 8. Viéc hoc tàp chi giói h a n t r é n lóp, trong sàch giào khoa. 10 8. Tao moi diéu kién cho sinh vién hoc tàp, truóc hét là xày dùng phóng tu liéu, md róng càc ddt thue te, thUc tàp eó thày huóng dàn, sinh vién tu quàn ly, huóng dàn cùa càn bó, giào vién Cd sd. Trong libi dói mói viéc dào tao, càn nhó ràng viéc day hoc ò Dai hoc Su pham phài ket hdp chat che viéc dào tao khoa hoc Cd bàn va khoa hoc giào due (d day là phudng phàp day hoc Lich su). Trành tình trang rdi rac trong viéc thUe hién hai phàn hoc này d trUdng Dai hoc Su pham. Trong giàng day khoa hoc ed bàn phài thè hién muc tiéu, yéu càu cùa dào tao, thè hién nói dung, nguyén tàc khoa hoc giào due (phUdng phàp day hoc Lich su), phài dUa vào khoa hoc ed bàn. Chùng ta càn eó gang thUe hién muc tiéu, "nghiép vu hoà" khoa hoc ed bàn va nàng cao trình dò khoa hoc ed bàn trong khoa hoc giào due. Vàn de dàm bào viéc truyén thu dòng thdi kién thùc khoa hoc ed bàn va khoa hoc giào duc,khò thUe hién, song lai thòng nhàt hùu ed vói nhau. Càn tién hành viéc két hdp nhu thè nào giùa khoa hoc ed bàn va khoa hoc nghiép vu d mot trUdng Dai hdc Su pham nói chung. khoa Lich su nói riéng. De nàng cao hiéu qua dào tao. tòi nghì ràng, néu tình trang dào tao cùa khoa Lich su cu tiép tue kéo dai - tàch rdi giàng day khoa hoc ed bàn va khda hoc giào due - thì chat lUdng dào tao sé suy giàm. Vàn de dat ra cho viéc dòi mdi còng tàc dào tao cùa chùng ta hién nay là càn eó mot cuòc càch mang thue sU trong nhàn thùc va hành dòng. biét tòng két, dành già, tu khàng dinh minh va "md cùa" de dòn nhàn nhùng diéu bay va trành nhùng diéu dd cùa the giói va trdng nUdc. Dùng trUóc tình hình hién nay, chùng ta càn xàc dinh mot trong ba thài dò sau: 11 + Tu choi viéc dói mói, hoac tién hành mot càch chàm chap, thu dóng theo càch "còng chùc" cu. + Dòl mói ò at, khòng lua chon, thiéu suy nghì, khòng nhàm vào nhiém vu, chùc nàng, sd trUdng cùa bàn thàn, tu dành màt moi kinh nghiém, tiém nàng dUdc xày dUng tu mày chuc nàm qua. + Thàn trong, diéu chinh, phàt huy kinh nghiém. nàng lue bàn thàn va tiep nhàn co chon loc de xày dUng mói nguòi, toàn khoa mot sue luc mang bàn sàc cùa Dai hoc Su pham, vùa hoà hdp vói ben ngoài ma khòng bi hoà tan. Con dUdng thù ba phài dUde ehdn va phàn dàu gian khó, phài thUe su tién hành mot cuòc càch mang trong nhàn thùc va hành dóng de dói mói viéc dào tao sinh vién. Càn két hdp còng nghé. phUdng tién dào tao mói vói sue luc. kinh nghiém bàn thàn de xàc dinh phUdng thùc thich hdp vói nhiém vu, chùc nàng. trong hoàn cành hién nay. Song, moi phUdng thùc. còng nghé day hoc mói déu khóng tàch khòi muc tiéu dào tao, khòng thè thay thè cho tàm long cùa mòi chùng ta. Moi còng viéc diéu hành, quàn ly. thUe hién theo quy che sé khòng dem lai két qua ueu khóng eó tàm long cùa ngUdi thày dói vói sinh vién, tràch nhiém. lUdng tàm cùa mói chùng ta trong sU nghiép giào due. Làm sao eó thè tiép tue dào tao mài nhu làu nay khi giào due phó thòng dang dòi bòi phài thay dói nhiéu va nhanh chòng. Làm sao eó thè yèn song thanh bình trong "bé boi" cùa khoa, khi càc con song, dai dUdng dà nói song. Nhàn thùc va hành dòng trong dói mói viéc dào tao d khoa Lich su - trUdng Dai hoc Su pham là vàn de càp thiét song phài suy nghì. thàn trong. Nhùng y kién trén góp phàn vào suy nghì chung cùa chùng ta. 12 VE QUY MÒ LÀNG XÀ NGU^ÒI VIÉT Ò D Ó N G BANG BÀC BÒ VÀO CUOI THE KY XVIII D A U THE KY XIX GS.NGUT Nguyén Due Nghinh Quy mò cùa ddn vi tò chùc xà bòi eó mói lién quan mat thiét vói trình dò san xuàt xà hòi. Nghién cùu quy mò cùa càc ddn vi làng xà Viét Nam sé giùp chùng ta tìm hiéu vàn de tàc dòng qua lai cùa trình do phàt trién san xuàt xà bòi va ed càu tò chùc xà bòi. Nhùng chang dUdng phàt trién lich su cùa nò t u nén san xuàt nhò vói càc làng xà nhò bé.cò làp trong xà hói thue dàn nùa phong kièn^tién lén san xuàt lón xà bòi chù nghìa dUdng dòi bòi càp thiét phài tò chùc lai càc ddn vi kinh té - xà bòi ed sd. Còng trình nghién cùu ày dòi bòi bang loat so liéu thòng ké cùa nhiéu thdi diém va nhiéu vùng kinh té, dàn eU khàc nhau. Trong khà nàng tu liéu hién eó, chùng tòi xin giói han nghién cùu trén dia bàn han che cùa vùng dòng bang Bàc Bó, trong thdi diém nhùng nàm cuòi the ky XVIII dàu thè ky XIX. Dia bàn này là vùng tu cU làu ddi. tu thdi dUng nUdc cho dén ngày nay vàn là trung tàm kinh té. chinh tri. vàn hoà cùa cà nUóc. Vói dàt dai bang phàng. màu md va bé thòng song ngòi chàng chit, cho dén the ky XIX, mién ày vàn là tUdng trUng cho nén vàn minh nòng nghiép cùa Dai Viét, ndi 13 tàp t r u n g dàn cu dòng due va bào tón n h ù n g già tri vàn hoà làu ddi cùa d à n toc. Nhùng xóm làng xùm xit ben nhùng dòng song, t r é n dàt sa bòi ven song, ven bién, trén nhùng ò dàt t r ù n g dòng nuóc ngàp t r à n g nhiéu t h à n g trong mot nàm, ben n h ù n g gò dói thà'p thoài. Dia giói phia Dòng dUde bòi dàp. làn dàn ra bién dòn nhàn n h ù n g luóng di dàn va tao diéu kién t h à n h làp n h ù n g làng mói. Khòng it nhùng làng ven song, ven bién, dàt dai dUde md róng nhò su bòi dàp cùa phù sa. n h u n g cùng khòng phài khòng eó nhùng làng dia giói bi thu hep d à n vi su xói món. phà Id cùa xoàv nxiòc. dóng chay cac con song trong niùa mUa lù (I). Thàm chi eó làng. dàn vàn con dò n h u n g dàt dà màt, t r ù t Id hét xuòng song, va chi co mòi con dUdng di nUdng nhò dàt làng khàc bay tim dàt boang. khai k h a n , làp nén làng mói. Nhùng diéu kién thién nhién dà ành hUdng dén màt dò dàn cu. dén phUdng thùc cu trù. va ành hUdng dén quy mò dién tich cua ddn vi làng xà. Quy mò làng xà vùng trung du va thUdng du vói dói nùi, rùng bao la. dàn cU thua thót eó le cùng sé khàc vói quy mò làng xà vùng dóng bang dàt hep ngUdi dòng va dà eó qua trình khai thàc làu dai bang chuc thè ky. n h u mién dòng bang Bàc Bò. Trong qua trình phàt trién san xuàt nòng nghiép. md róng dién tich canh tàc d dóng bang, càc t h è he ngUdi Viét vàn huóng ra bién Dòng, va tùng ddt. tùng ddt ngUdi tién ra phia bién. dùng sue manh tàp thè quai de chàn song, cai tao vùng dàt eat man t h à n h ruòng dóng, làng xóm. Trén vùng dàt mói ày, quy mò cùa nhùng làng xà mói làp, lai tuy thuòc vào sue lao dòng tàp thè va khà nàng khai thàc cùa nhùng ngUdi di khai phà. Trong thue té. quy mò cùa nhiéu làng xà vùng dóng bang 1 1 khàc biét nhau khà nhiéu. Co nhùng thòn nhò tàch riéng ra t h à n h nhùng ddn vi hành chinh dòc làp vói mot dién tich canh tàc va cu trù chua den 10 ha (xà Noi Che, huyén Vu Bàn, tran Sdn Nam, nay là Ha Nam, Nam Dinh - chi ven ven co 19 màu 5 sào, trong khi dò, cùng thdi gian dàu thè ky XIX, co nhùng xà dién tich róng trén 5000 màu, nhu xà DUdng Lieu, tóng Da Còc, huyén Chàn Dinh cu. nay thuòc huyén Kién Xudng, tinh Thài Bình, co dién tich 5361 màu). NhUng vàn de càn xàc dinh, chinh là dang quy mo phó' bién cùa càc làng xà trong mòi quan he màt thiét vói phudng thùc san xuàt va xu huóng phàt trién cùa nò trong tién trình lich su. Nhùng tài- liéu chùng tòi dUa vào de nghién cùu là nhùng dién ba. nhùng tài liéu quan trong, néu khòng phài là duy nhàt eó thè cung càp cho chùng ta nhùng so liéu lién quan dén dién tich dàt dai cùa tùng thòn, xà. Dién ba là so ké khai càc Ioai ruòng dàt cùa tùng thòn, xà de làm nghìa vu nóp tò thué cho nhà nUdc. Trong dién ba phài ghi rò tòng diéi. tich ruòng dàt còng va tu (dién tich canh tàc va dién tich cU trù), càc ao ho. dàm. bài bòi. Trong dién ba cùng thUdng ghi lai nhùng gò. dòng. bài tha ma. nhùng doan dUdng. nhùng con de, nhùng doan song. ngòi. nhUng cùng khòng phài lue nào cùng co nhùng dién tich cu thè. Co xà eó cà rùng cày va dòi nùi, nhùng doan song ngòi nàm trong dia phàn, nhUng dién tich khòng phài ké khai. Vi muc dich ké khai ruòng dàt de chiù thué cho nén co trUdng hdp ruòng dàt khòng nàm trong dia phàn làng, xà minh nhung vàn cu phài khai trong long dién tich, trong khi ruòng dàt còng cùa xà khàc nàm trong dia phàn minh lai khòng tinh vào tòng dién tich (2). (^ùng càn phài tinh dén sU khai man, àn làu ruòng dàt làm hut dién tich phài ké khai de chiù thué nùa. Va nhùng truòng 15 hdp này khòng hiém, màc dàu trong dién ba, dàu va cuoi déu eó Idi Cam doan khai dùng su that néu khòng thì sé chiù trong tòi cùa nhùng sàc muc, chùc dich thay mat làng xà ky vào so ruòng. Vi vày, nhùng con so' tóng dién tich ruòng dàt trong dién ba là nhùng con so ^dVi dùng, tiép càn vói tóng dién tich thàt cùa càc xà thòn chù khòng phài là nhùng con so thàt dùng, thàt tuyét dòi chinh xàc tóng the dién tich tu nhién cùa mói làng, xà (3). Su dung nhùng so liéu trong dién ba de nghién cùu ve quy mò làng xà thàt sU eó nhiéu khó khan. Nhung tu the ky XIX trd ve truóc. khi nhà nUóc phong kién chUa eó ed quan dia chinh eó thè làm viéc do dac dién tich dàt dai càc ddn vi hành chinh vói phudng phàp thàt sU khoa hoc, thì cùng khóng eó nhùng tu liéu nào khàc. Vi vày, vói tàt cà nhùng su de dàt càn thiét dà néu trén, chùng tòi dà su dung nhùng con so trong dién ba de tiép càn vàn de khi nghién cùu quy mò làng xà trong mòi lién quan vói phudng thùc va trình dò san xuàt cùa xà bòi Viét Nam vào nhùng thàp ky cuòi thè ky XVIII. va mày nàm dàu cùa the ky XIX. Chùng tòi dà thu thàp va xù ly so liéu trong dién ba cùa càc xà thuòc càc tinh nàm trong dia bàn vùng dòng bang Bàc Bó (Ha Dòng. Sdn Tày. Bàc Ninh. Ha Nam, Phùc Yèn, Nam Dinh, Thai Bình. Hung Yèn. Hai Dudng. Hai Phóng. Kién An, Quàng Yèn - tén nhùng tinh cu trUóc Càch mang thàng Tàm). Nhùng dién ba này eó nién diém dàu the ky XIX (nién hiéu Già Long 4 - nàm 1805). Tóng hdp va phàn tich càc so liéu. chùng tòi eó dUdc két qua duói day: (xem ban thóng ké so'1 à cuòi bài) 16 - So làng xà nhò eó dién tich duói 50 ha, chiem 11,94% tóng so (67/561). - Co mot so làng xà quy mò rat nhò, duói 25 ha (tue duói 70 màu Bàc Bò). So này rat it, chi eó 16 ddn vi, chiem ty le 2,85% trong tóng so ddn vi dUde nghién cùu. - So làng xà eó quy mò lón tu 500 ha (tue 1350 màu) trd lén cùng rat it, chi eó 12 ddn vi, chiem 2,14% tóng so. - Quy mò dién tich dàt d va dàt canh tàc pho bién cùa làng xà trong dia bàn này là di/ài 250 ha (duói 675 màu). Gàn 4/5 tóng so ddn vi (441/561 = 78,6%). NhUng phài nói loai hình làng xà eó quy mò dién tich nàm trong giói han 50 - 200 ha (135 - 540 màu) là Ioai hình co so lUdng tUdng dòi nhiéu nhàt (317/561 = 56,43%) chiem hdn 1/2 tòng so, va gàn 3/4 so làng xà eó quy mò duói 250 ha (317/441 = 72,11%). Tu nhùng so liéu trén (tuy so lUdng làng xà co so liéu nghién cùu so vói tòng so càc làng xà d Bàc Ha dàu thè ky XIX chUa dUdc nhiéu), chùng tòi thày eó thè eó ed sd de nhàn thùc ràng: • . 1. Quy m ó làng xà v ù n g d ò n g bang Bàc bò vào cuòi t h è ky X V i n dàu thè ky XDC khà nhò hep. Quy mò ày thich ùng vói nén san xuàt nhò, cà thè, nàng tinh chat tu càp tu tue cùa che dò phong kién. Dò là mot nén kinh té tiéu nòng VÓI còng cu san xuàt nhò, thò sd, khòng càn dén sU tàp t r u n g dàt dai canh tàc và tò chùc quàn ly trén quy mò lón. Trong khung cành cùa nén san xuàt nòng nghiép két hdp vói thù còng nghiép già dình nhò bé, cà thè cùa phUdng thùc san xuàt phong kién, giùa nhùng ngUdi nòng dàn cà thè trong t ù n g vùng vàn co niòì lién he ve nhiéu mat. Mòi lién he kinh té giùa càc làng xà thUdng thè hién trong su trao dòi san p h à m , hàng hoà d càc chd, và quy mò cùa càc làng xà cùng ì f, i N. I_^^. \ t r^ / -'^^ ; 1^ a n h hUdng tói su hình t h à n h và duy trì càc chd làng (4). N h u n g con mòi lién he quan trong khàc nùa, móì lién he trong qua trình san xuàt nòng nghiép. Dò là viéc su dung c h u n g mot nguón nuóc, viéc cùng chung sue bào ve mot con de, q u a n ly và phàn phòi nude cùa mot con ngòi, mot dòng suoi cho dóng ruòng cùa nhiéu làng. Mòi lién he này dòi hòi su hdp tàc lao dòng xày dUng và tu bó càc còng trình thuy Idi. Nhu càu tó chùc xày dUng, bào quàn, và dac biét phàn phòi hdp ly, còng bang nguón nUóc dòi hòi sU quàn ly thòng nhàt cùa mot tó chùc. Su p h à n chia tó chùc h à n h chinh và kinh té xà bòi t h à n h n h ù n g ddn vi nhò dà ^dy tra ngai khóng it cho còng viéc này. Su t r a n h chàp trong viéc su dung nguón nUóc dà t ù n g là nguyén n h à n cùa n h ù n g màu thuàn kéo dai, nhiéu khi d à n dén n h ù n g vu xung dot dàm màu giùa càc làng xà. N h u n g trong xà bòi phong kiè'n, do bàn chat cua nén san xuàt nhò, n h ù n g nhu càu khà bue thiét cho san xuàt ày cùng khòng dù sue vuot qua che dò sd hùu ruòng dàt phong kién vói hình thài sd hùu tu n h à n ve ruóng dàt cùa dia chù và nòng d à n tiéu tu hùu phàt trién, trình dò san xuàt nòng nghiép lac bau cùa nén kinh t é tiéu nòng trén nhùng mành dàt m a n h m ù n và p h à n tàn. Cùng vi nguyén nhàn ed bàn ày ma dà hình t h à n h nén dàc diém t h ù hai nùa là: 2. K h u y n h hu'óng p h à t t r i é n c ù a càc l à n g xà d vùng dóng b a n g Bàc bò - và eó le d tàt cà càc mién khàc trong cà nUdc - trong thdi ky phong kién, khòng phài là si/ két hctp, chuyén tu' quy mò nho lén quy mò làn, ma ngitdc lai, là xu hit&ng phàn rà, chia nhó ve pham vi dàt dai, mae dàu quy mó ve dàn so vàn eó the giù nguyén hoac tàng hdn. Co k h à nhiéu vi du ve nhùng ddn vi nhò càu thành cùa mot xà tién lén t h à n h mot ddn vi hành chinh biét làp, lue dàu chi là mot thòn, mot trai àòc làp vói so' dinh, dién riéng, 18 sau thành mot xà mói. Nhùng tén xà mói trùng hdp vói tén càc thòn, trai cu cùng dà xàc nhàn diéu dò. Xà Long Khé, tòng Tàt Lai, huyén Tu Ky (Hai Dudng). nàm Quang Trung t h ù 4 (1791) con là mot thòn cùa xà Tu Ky ha, thuòc huyén Tu Ky. phù Ha Hong (5). Theo càc dién ba Già Long 4 thì hai xà Trung Thinh và Yèn TrUdng (tóng Bach Sani), huyén Sdn Minh, phù Ùng Hoà (Ha Dòng cu) vòn là hai thòn cùa xà Bach Sani. Xà Dai Bò'i (huyén Sdn Minh, phù Ùng Hoà) theo dién ba Già Long 4, là mot xà lón eó dién tich dàt dai canh tàc và eU trù 1903 màu 2 sào 8 thuóc. Nàm thòn cùa xà này sau này thành nàm xà (Du Dóng. Giang Triéu, Ngù Luàn. Quan Tu, Tho Vue) cùa tòng Dai Bòi vói dién tich nhò hdn nhiéu. Co thè néu lén hàng loat vi du nhu vày nùa (6). Nhu nhùng tài liéu ké khai ruòng dàt trong càc dién ba dà chùng tò, qua trình phàn xà thUdng bàt dàu bang viéc phàn làp ruòng dàt (dàt canh tàc và dàt thò cu. dàt còng và ruòng dàt tu...) riéng cho tùng ddn vi thòn trong mot so dién ba chung cùa cà xà. Dò là buóc chuàn bi cho qua trình hình thành càc xà mói trén ed sd dia vUe cua mot xà cu. Huyén Vu Bàn. dàu thè ky XIX, trong dién ba cùa 35 xà dà ké khai ruòng dàt thành 64 ddn vi riéng rè. Khòng it nhùng ddn vi thòn dò dà trd thành nhùng làng xà biét làp (7). Nguyén nhàn cua sU phàn làp dò co thè do su phàt trién ve dàn so. nhung trong khà nhiéu trUdng hdp do nhùng màu t h u à n nói tai càc làng xà, sU tranh chàp dia vi. ành hUdng giùa càc dòng hd. càc nhòm cuòng hàd, dia chù nàm quyén hành trong thòn (8). Co cà màu thuàn ve tón giào. tin ngUdng (tbuòng giùa nhùng nhòm dàn cU theo Thién chùa giào và nhùng nhòm ngUÒi khàc). nhU trUdng hdp xà Ngàm Dién. tóng Dòng Cùu, huyén Già Bình (tinh Bàc Ninh) sau chia ^ — 19