BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN
HỒ THỊ HỒNG THẮM
LỤC VÂN TIÊN CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU
TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA TÂM LINH
Chuyên ngành:VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 8220121
Ngƣời hƣớng dẫn: TS.Trần Thị Tú Nhi
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn tốt nghiệp: “Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình
Chiểu từ góc nhìn văn hóa tâm linh” là kết quả nghiên cứu của riêng tôi. Các
kết quả nghiên cứu trong khóa luận là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố
trong bất cứ công trình nào.
Bình Định, ngày 30 tháng 08 năm 2022
Tác giả khóa luận
Hồ Thị Hồng Thắm
LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên, tôi xin đƣợc gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, Phòng Sau
đại học trƣờng Đại học Quy Nhơn và các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy đã
giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập tại trƣờng.
Với tình cảm sâu sắc, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến TS.Trần
Thị Tú Nhi – ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, trợ giúp và động viên tôi trong
thời gian nghiên cứu để tôi hoàn thành luận văn này.
Tôi cũng xin gửi lời tri ân tới gia đình, bạn bè đồng nghiệp là những
ngƣời đã sát cánh cùng tôi, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua để tôi có thể
thực hiện tốt mọi công viêc.
Bình Định, ngày 30 tháng 08 năm 2022
Tác giả khóa luận
Hồ Thị Hồng Thắm
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢM ƠN
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 8
4. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................... 8
5. Đóng góp của luận văn .............................................................................. 9
6. Kết cấu của luận văn .................................................................................. 9
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ HÌNH THÀNH YẾU TỐ TÂM LINH TRONG
VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VÀ TRUYỆN THƠ NÔM LỤC VÂN TIÊN
CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU ..................................................................... 11
1.1. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn học trung đại ................... 11
1.1.1. Khái niệm tâm linh và yếu tố tâm linh ........................................... 11
1.1.2. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh ................................................... 15
1.1.3. Yếu tố tâm linh trong văn học trung đại ........................................ 22
1.2. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên.. 28
1.2.1. Đời sống tâm linh của ngƣời dân Nam Bộ ..................................... 28
1.2.2. Sự tƣơng tác văn hóa trong hành trình dịch chuyển của Nguyễn
Đình Chiểu ............................................................................................... 34
1.2.3. Quan niệm về tâm linh của Nguyễn Đình Chiểu ......................... 36
Tiểu kết Chƣơng 1 ....................................................................................... 39
CHƢƠNG 2. NHỮNG BIỂU HIỆN CỦA YẾU TỐ TÂM LINH TRONG
LỤC VÂN TIÊN CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU......................................... 40
2.1. Tín ngƣỡng thờ cúng và thế giới Trời, Phật, Thần, Tiên ..................... 40
2.1.1. Tín ngƣỡng thờ cúng ...................................................................... 40
2.1.2. Trời, Phật, Thần, Tiên .................................................................... 44
2.2. Duyên kiếp, số mệnh, bói toán ............................................................. 49
2.2.1. Duyên kiếp, số mệnh ...................................................................... 49
2.2.2. Bói toán .......................................................................................... 52
2.3. Âm phần, lời thề, phép lạ...................................................................... 58
2.3.1. Âm phần ......................................................................................... 58
2.3.2. Lời thề ............................................................................................ 63
2.3.3. Phép lạ ............................................................................................ 68
2.4. Chiêm bao, mộng mị, linh ứng ............................................................. 70
2.4.1. Chiêm bao, mộng mị ...................................................................... 70
2.4.2. Linh ứng ......................................................................................... 74
Tiểu kết Chƣơng 2 ....................................................................................... 79
CHƢƠNG 3. HIỆU QUẢ THẨM MỸ CỦA YẾU TỐ TÂM LINH
TRONG TRUYỆN THƠ NÔM LỤC VÂN TIÊN....................................... 80
3.1. Yếu tố tâm linh với việc phản ánh hiện thực trong Lục Vân Tiên ...... 80
3.1.1. Hiện thực xã hội đƣơng thời ......................................................... 80
3.1.2. Hiện thực đời sống tâm linh của ngƣời dân Nam Bộ ..................... 83
3.2. Yếu tố tâm linh với ý nghĩa giáo dục văn hóa và khát vọng nhân văn
của con ngƣời ............................................................................................... 86
3.2.1. Ý nghĩa giáo dục văn hóa ............................................................... 86
3.2.2. Khát vọng nhân văn........................................................................ 91
Tiểu kết Chƣơng 3 ....................................................................................... 94
KẾT LUẬN .................................................................................................... 95
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 97
QUYẾT ĐỊNH GIAO TÊN ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ (BẢN SAO)
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Những năm gần đây, trên tinh thần cởi mở để hòa nhập cùng thế giới,
vấn đề tâm linh đƣợc đề cập nhiều hơn. Ngƣời ta nói nhiều về tâm linh nhƣ
thế giới tâm linh, đời sống tâm linh, giải tỏa tâm linh, văn hóa tâm linh... Tâm
linh đối với văn học đã có gắn kết nhau nhƣ duyên nợ nên việc đi sâu khám
phá tâm linh sẽ là hƣớng đi đúng quĩ đạo của văn học. Huỳnh Nhƣ Phƣơng
cũng có ý cho rằng tìm hiểu tâm linh là hƣớng đi vào thế giới nội tâm để
khám phá chiều sâu tâm linh nhằm nhận diện hình ảnh con ngƣời đích thực là
ý hƣớng có triển vọng của nền văn học dân chủ. Con ngƣời với đời sống tâm
hồn vốn là một kho báu bí ẩn đối với nhà văn. Nói nhƣ nhà văn Mô - ôm thì
chính đời sống tâm linh đã làm cho bản chất của con ngƣời chứa đầy những
yếu tố bất ngờ, bí ẩn.
Văn học chính là nơi lƣu giữ những giá trị văn hóa tinh thần cho mọi
thế hệ. Từ văn học hiểu thêm về văn hóa, đứng ở góc độ văn hóa nhìn sang
văn học, văn hóa đƣợc nhận ra một cách tinh tế và văn học có nền tảng vững
chắc nhƣ cội cây đã đƣợc sâu rễ bền gốc. Hơn đâu hết, thế giới tinh thần vô
cùng phong phú của ngƣời Việt Nam, trong đó có thế giới tâm linh thể hiện rõ
nét trong văn học, từ văn học dân gian đến văn học viết. Văn học Việt Nam
thời trung đại một mặt kế thừa các giá trị tinh thần thiêng liêng trong văn học
dân gian, mặt khác phản ánh tòan diện thế giới ấy của con ngƣời Việt Nam
trong suốt mƣời thế kỉ tồn tại của xã hội phong kiến. Trong văn học thời kì
này, thông qua tài năng nghệ thuật và vốn văn hoá truyền thống sâu rộng của
các tác giả, ta phần nào hiểu đƣợc niềm tin thiêng liêng, tín ngƣỡng truyền
thống, phong tục tập quán, phƣơng thức tƣ duy và những quan niệm phổ biến
của nhân dân – những điểm cốt lõi tạo nên giá trị văn hoá tinh thần đặc sắc
của văn hoá dân tộc – văn hoá tâm linh. Văn học trung đại là bộ phận văn học
2
thể hiện khá phong phú thế giới tâm linh cả trong văn xuôi và trong Truyện
thơ Nôm. Đặc biệt, Truyện thơ Nôm là một bộ phận văn học khá độc đáo, có
giá trị và nó cũng có vị trí rất quan trọng trong đời sống tinh thần của ngƣời
bình dân xƣa. Vì vậy, thế giới tâm linh trong Truyện thơ Nôm cũng vô cùng
phong phú, đa dạng và có dấu ấn riêng.
Lục Vân Tiên là đứa con đầu lòng trong sự nghiệp thi ca của nhà thơ
mù đất Đồng Nai, Nguyễn Đình Chiểu, mà cũng là đứa con đầu lòng của thể
loại truyện thơ Nôm Nam bộ. Ở tác phẩm này, Nguyễn Đình Chiểu đã chuyên
chở hết thảy ƣớc mơ thầm kín trong cuộc đời của mình đồng thời cũng là nơi
tích lũy những kinh niệm đối nhân xử thế của nhà thơ. Hơn hết, tác phẩm còn
là nơi bộc lộ đầy đủ vốn văn hóa sâu rộng của nhà thơ Nam bộ trong đó có
văn hóa tâm linh. Văn hóa tâm linh trở thành mạch nguồn cảm xúc, quy định
cách ứng xử của các nhân vật mà Nguyễn Đình Chiểu đã kết tinh thành hành
động truyện. Tìm hiểu văn hóa tâm linh trong tác phẩm truyện thơ Nôm Lục
Vân Tiên sẽ giúp ngƣời đọc sáng rõ hơn diễn biến cốt truyện, hành động nhân
vật và ý nghĩa nhân sinh mà tác giả đã gửi gắm. Với mong muốn góp thêm cái
nhìn mới về tác phẩm truyện thơ Nôm này, chúng tôi lựa chọn đề tài Yếu tố
tâm linh trong Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu làm đề tài luận văn
tốt nghiệp thạc sĩ của mình.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Nghiên cứu về văn hóa tâm linh trong văn học trung đại
Về văn hóa tâm linh, với khá nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa,
hầu hết các tác giả đều đề cập đến các vấn đề liên quan đến văn hóa tâm linh.
Tuy nhiên, các tác giả thƣờng chỉ dừng lại ở việc nêu hiện tƣợng và nhìn nhận
một cách khái quát.
Nghiên cứu văn hoá tâm linh, tâm linh trong văn học, nhất là thơ ca
trung đại đã đƣợc một số nhà nghiên cứu bàn đến ở những phạm vi mức độ
3
khác nhau. Nhìn chung các nhà nghiên cứu đều khẳng định có tồn tại một thế
giới tâm linh trong đời sống con ngƣời Việt Nam từ xƣa tới nay trên nhiều
phƣơng diện, đặc biệt là trong văn học trung đại. Tuy nhiên, trong lĩnh vực
thơ Nôm trung đại hiện vẫn chƣa có công trình nghiên cứu chuyên sâu, qui
mô nào.
Tâm linh trong văn học trung đại cũng đƣợc tác giả Thanh Tâm Langlet
quan tâm qua bài “Tâm linh và thơ ca Việt Nam giai đoạn cổ trung đại”. Ở
đây tác giả chủ yếu dõi theo yếu tố tâm linh trong đời sống tôn giáo ở dòng
thơ thiền Lí-Trần qua sáng tác của các Thiền sƣ thuộc các thiền phái Nam
Phƣơng, Thảo Đƣờng, Trúc Lâm. Bên cạnh đó là tâm linh trong thơ của một
số nhà thơ ở khía cạnh bộc lộ đời sống nội tâm (Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh
Khiêm, Nguyễn Du, Bà Huyện Thanh Quan…)
Dành nhiều tâm huyết cho hƣớng tiếp cận thơ trung đại từ nền văn hoá
truyền thống, PGS.TS Lê Thu Yến đƣa ra cái nhìn bao quát, hệ thống những
yếu tố tâm linh trong thơ Nguyễn Du với bài “Thế giới tâm linh trong sáng
tác Nguyễn Du - một biểu hiện của văn hoá Việt”. Bằng những con số thống
kê cụ thể, chính xác những biểu hiện truyền thống văn hoá tinh thần dân tộc,
tác giả đã khẳng định một giá trị văn hoá truyền thống trong sáng tác của nhà
thơ lớn Nguyễn Du - thế giới tâm linh: “Thế giới này biểu hiện rõ rệt trong
sáng tác Nguyễn Du làm cho người đọc không thể không nhận ra. Một Văn
chiêu hồn thấm đẫm màu sắc của thế giới bên kia, một Truyện Kiều bàng
bạc không gian của cõi âm và nhất là thơ chữ Hán nhan nhản bày ra những
đình, đền, miếu, mộ...” [80; tr29]. Đây chính là một gợi ý trực tiếp cho chúng
tôi chọn đề tài luận văn này.
Công trình Văn học trung đại Việt Nam và những vấn đề tâm linh của
nhóm tác giả trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh, do nhà xuất
bản Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh ấn hành năm 2015, là công
4
trình có hệ thống, mang tính tổng kết quá trình nghiên cứu về văn hóa tâm
linh của các tác giả. Công trình đã chỉ dẫn mô hình nghiên cứu văn hóa tâm
linh trong tác phẩm văn học trung đại nói riêng, văn học Việt Nam nói chung
với nội dung 3 chƣơng cụ thể: chƣơng 1, nêu định nghĩa về văn hóa tâm linh,
cơ sở hình thành văn hóa tâm linh; chƣơng 2 chỉ ra các dạng thức tâm linh
trong văn học trung đại, chƣơng 3 đánh giá hiệu quả nghệ thuật của các yếu tố
tâm linh trong tổng thể tác phẩm văn học.
Trong cuốn Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hoá, nhà
nghiên cứu Trần Nho Thìn đã đề xuất phƣơng pháp nghiên cứu văn học trung
đại gắn liền với “mô hình hai thế giới” – một đặc trƣng của văn hoá trung đại.
Trong quan niệm của ngƣời thời cổ trung đại luôn luôn tồn tại hai thế giới, “một
thế giới hiện thực với những quan hệ xã hội và thiên nhiên có thể nhận thức
được bằng kinh nghiệm” và “một thế giới tâm linh do chính con người tưởng
tượng ra theo một nguyên lí nào đó”. Theo đó, một đặc điểm cơ bản của văn hoá
phƣơng Đông là xem xét con ngƣời và thế giới trong mối quan hệ chặt chẽ
không tách rời, xem Thiên đạo (đạo trời) và Nhân đạo (đạo ngƣời) nhƣ một thể
thống nhất. Góc nhìn văn hoá này đƣợc tác giả nghiên cứu qua hai trƣờng hợp
Truyện Kiều (Nguyễn Du) và Bình Ngô đại cáo (Nguyễn Trãi) với những lí
giải, phân tích sáng rõ, lôgic. Với Truyện Kiều gần nhƣ ông đã “hoá giải” đƣợc
chỗ mà lâu nay ngƣời ta cho là hạn chế tƣ tƣởng của Nguyễn Du nhƣ duy tâm,
thần bí, nặng tƣ tƣởng Thiên mệnh, nghiệp báo luân hồi...
Việc nghiên cứu, tìm ra sự phối kết hợp thế giới tâm linh vào các sáng
tác văn học Trung đại đƣợc Lê Thu Yến và Hoàng Thị Minh Phƣơng thể hiện
qua hai công trình nghiên cứu khá hấp dẫn. Với Thế giới tâm linh trong sáng
tác Nguyễn Du – một biểu hiện của văn hóa Việt, nhà nghiên cứu Lê Thu
Yến đã có cái nhìn bao quát và hệ thống những yếu tố tâm linh trong sáng tác
Nguyễn Du. Qua việc phân tích, tổng hợp, thống kê những biểu hiện của thế
5
giới tâm linh trong sáng tác của Nguyễn Du. Tác giả đã khẳng định: “Thế giới
này biểu hiện rõ rệt trong sáng tác Nguyễn Du làm cho người đọc không thể
không nhận ra. Một Văn chiêu hồn thấm đẫm màu sắc của thế giới bên kia,
một Truyện Kiều bàng bạc không gian của cõi âm và nhất là thơ chữ Hán
nhan nhản bày ra những đình, đền, miếu, mộ...” [80, tr. 29].
Với công trình Văn hóa tâm linh trong văn xuôi Trung đại của Hoàng
Thị Minh Phƣơng, đây là công trình đã có sự công phu, đầu tƣ để nghiên cứu
về văn hóa tâm linh trong văn xuôi Trung đại. Tác giả đã đề cập đến những
biểu hiện phong phú của thế giới tâm linh nhƣ: giấc mộng, thờ cúng, khấn vái,
điềm báo, phép thuật, tƣớng số, linh ứng, hồn ma hóa kiếp… Từ đó, tác giả
đúc kết đƣợc hiệu quả của yếu tố tâm linh trong phản ánh hiện thực và nhận
thức, tƣ tƣởng về cuộc sống, phản ánh hiện thực đời sống xã hội. Đồng thời
tác giả cho thấy yếu tố tâm linh có hiệu quả nghệ thuật tạo nên sức hấp dẫn
riêng của văn xuôi Trung đại.
Từ hai công trình nghiên cứu của Lê Thu Yến và Hoàng Thị Minh
Phƣơng nhƣ gợi mở và cuốn hút tôi vào thế giới tâm linh trong bộ phận
Truyện thơ Nôm của văn học Trung đại còn bỏ ngỏ, trong đó có sáng tác của
Nguyễn Đình Chiểu, Lục Vân Tiên.
Liên quan và gần gũi với thế giới tâm linh trong truyện thơ Nôm, chúng
tôi tìm hiểu các luận văn:
- Truyền thống văn hóa Việt trong Truyện Kiều, luận văn thạc sĩ của
Đặng Văn Kim, trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh.
- Tín ngưỡng dân gian và quan niệm của Nguyễn Du trong Truyện
Kiều, luận văn của Trần Ngọc Minh Nguyệt, trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành
phố Hồ Chí Minh.
- Thế giới nghệ thuật Truyện Kiều từ góc nhìn văn hoá tâm linh, luận
văn của Nguyễn Thị Hồng Nga, trƣờng Đại học Quy Nhơn
6
Những công trình này tập trung vào một Truyện thơ Nôm cụ thể là
Truyện Kiều. Công trình thứ nhất, nghiên cứu theo hƣớng văn hóa ngƣời
Việt, tác giả có sự đối chiếu, so sánh khá chi tiết giữa Truyện Kiều của
Nguyễn Du với Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân. Từ đó, công
trình đã nêu lên những nét văn hóa có tính truyền thống của ngƣời Việt. Một
công trình thì nghiên cứu theo hƣớng lý giải tín ngƣỡng dân gian và quan
niệm của Nguyễn Du trong Truyện Kiều để từ đó xác định đâu là nguồn gốc
hình thành quan niệm của Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Công trình thứ 3 đi
sâu phân tích quan niệm về tâm linh của Nguyễn Du thể hiện trong hành
động, ứng xử của Thúy Kiều trên hành trình cuộc đời mình.
Nhƣ vậy, từ ba nguồn tìm hiểu về văn hóa tâm linh và Truyện thơ Nôm
cho chúng ta nhận thấy đó là những hƣớng tìm hiểu, nghiên cứu độc lập.
Hƣớng thứ nhất, các tác giả đi vào tìm hiểu tâm linh, tín ngƣỡng, tôn giáo và
sự ảnh hƣởng của chúng đối với đời sống tinh thần của con ngƣời. Hƣớng thứ
hai, các tác giả đi vào nghiên cứu Truyện thơ Nôm với các khía cạnh về thể
loại, nội dung, hình thức, ngôn ngữ, nhân vật xa hơn cũng mới dừng lại ở
nghiên cứu về văn hóa ứng xử trong Truyện thơ Nôm. Hƣớng thứ ba, các tác
giả đi vào phân tích các luồng văn hóa ảnh hƣởng trong tƣ tƣởng tác gia để
tạo nên thế giới tâm linh mang tính quan niệm trong truyện thơ Nôm.
2.2. Các công trình nghiên cứu văn hóa tâm linh trong “Lục Vân Tiên”
Kể từ khi đƣợc ra đời đến nay, Lục Vân Tiên luôn nhận đƣợc sự quán
tâm đặc biệt của giới nghiên cứu bởi những giá trị lớn lao của tác phẩm đối
với đời sống văn hóa của nhân dân Nam bộ nói riêng, nhân dân cả nƣớc nói
chung. Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu đã đƣợc giới nghiên cứu văn
học tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau. Trong hàng trăm nghiên cứu, một số
đƣợc tập trung vào tƣ tƣởng và triết lý từ câu chuyện hay từ tác giả qua câu
chuyện; một số xoay quanh các giá trị đạo lý có thể suy ra từ tác phẩm; và
7
một số đặt trọng tâm về ngôn ngữ dùng trong truyện. Có thể nói các nghiên
cứu trong quá khứ mang nặng tính "định chất", tức tính văn chƣơng và văn
học, nhƣng hình nhƣ chƣa có nghiên cứu nào đặt Lục Vân Tiên dƣới lăng
kính của khoa học định lƣợng, nhƣ toán học. Hƣớng nghiên cứu này đã thoả
mãn đƣợc những yếu tố căn bản của văn hoá Việt trong quá trình tiếp nhận tác
phẩm của độc giả. Đồng thời, cùng với các phƣơng hƣớng nghiên cứu khác,
nó cũng góp phần khai thác có hiệu quả những giá trị thẩm mỹ của tác phẩm.
Công trình Thế giới tâm linh trong truyện thơ Nôm của Nguyễn Thị
Gái, luận văn thạc sĩ Ngữ văn bảo vệ tại trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố
Hồ Chí Minh, năm 2010, đã đề cập đến tác phẩm Lục Vân Tiên nhƣ đối tƣợng
nghiên cứu bên cạnh nhiều truyện thơ Nôm hữu danh cũng nhƣ khuyết danh
khác. Trong công trình này, tác giả đã chỉ ra các yếu tố tâm linh trong truyện
thơ Nôm nói chung và Lục Vân Tiên nói riêng, đánh giá hiệu quả nghệ thuật
của các yếu tố này trong việc giải quyết xung đột truyện, thể hiện tính cách
nhân vật… Tuy nhiên, vì nghiên cứu nhiều đối tƣợng trong một luận văn với
độ dài giới hạn nên Lục Vân Tiên cũng chỉ đƣợc nhắc đến một cách khái
lƣợc. Tác giả chƣa phân tích tƣờng tận vai trò của các yếu tố tâm linh trong
tác phẩm, chƣa chỉ ra hiệu quả nghệ thuật của chúng đối với tác phẩm.
Thiết nghĩ, những vấn đề đã đƣợc nêu bật ở trên cũng là một vấn đề cần
thiết bổ túc cho lịch sử nghiên cứu Lục Vân Tiên. Qua những công trình đã
khảo sát cho thấy, đề tài Yếu tố tâm linh trong “Lục Vân Tiên” của Nguyễn
Đình Chiểu mà chúng tôi đang thực hiện tuy không phải hƣớng tiếp cận mới
lạ, song nó vẫn còn là mảnh đất khá màu mỡ cho những ai tâm huyết với thế
giới văn hoá trong truyện Nôm bác học và văn học cổ điển dân tộc. Vì thế,
trong quá trình thực hiện đề tài này, chúng tôi đã gặp phải không ít khó khăn,
nhất là cách tiếp cận các yếu tố tâm linh. Và tất nhiên, trong quá trình nghiên
cứu, khiếm khuyết là điều không tránh khỏi, nhất là trong quá trình thẩm bình
và phân tích những nét đẹp văn hoá của các yếu tố tâm linh của tập truyện này.
8
Từ những gợi ý quí báu của ngƣời đi trƣớc, chúng tôi mạnh dạn đi vào
tìm hiểu, tiếp cận Lục Vân Tiên ở góc độ văn hoá tâm linh - yếu tố quan
trọng tạo nên giá trị đặc sắc cho tác phẩm này.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Văn bản đƣợc chúng tôi lựa chọn khảo sát cho luận văn là bản in tác
phẩm Lục Vân Tiên của nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, tái bản năm 2001.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Từ các thao tác thống kê, phân loại các yếu tố tâm linh trong tác phẩm
dựa vào văn hóa tâm linh nhƣ phong tục, tập quán, tín ngƣỡng… Chúng tôi sẽ
đi vào giải thích một số yếu tố tâm linh để từ đó thấy đƣợc giá trị nghệ thuật,
vai trò, ý nghĩa của thế giới tâm linh. Chính nó đã góp phần làm nên nét độc
đáo của truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trong luận văn chúng tôi sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu sau:
4.1. Phương pháp lịch sử
Tác phẩm văn học là sản phẩm của một hoàn cảnh lịch sử trong tiến
trình phát triển của lịch sử dân tộc. Vì vậy, hƣớng đến việc tìm hiểu hoàn
cảnh lịch sử xã hội, môi trƣờng văn hóa tƣ tƣởng chung của thời đại trong
mối tƣơng tác của chúng với tác giả sẽ giúp chúng tôi lí giải yếu tố văn hóa
trong văn học một thời đại.
4.2. Phương pháp hệ thống
Chúng tôi coi tác phẩm Lục Vân Tiên là một cấu trúc chỉnh thể có hệ
thống. Trong đó yếu tố tâm linh đƣợc đặt trong hệ thống chung của tác phầm
để khảo sát. Căn cứ vào những số liệu có đƣợc từ thao tác thống kê, phân loại
từ tần số xuất hiện các hiện tƣợng tâm linh, chúng tôi sử dụng phƣơng pháp
9
tổng hợp nhằm lý giải những yếu tố tâm linh trong từng tác phẩm thuộc phạm
vi khảo sát. Từ đó có cái nhìn toàn diện về văn hóa tâm linh trong tác phẩm.
4.3. Phương pháp so sánh
Sử dụng phƣơng pháp so sánh giúp chúng tôi thấy đƣợc điểm giống và
khác nhau giữa các yếu tố tâm linh trong tác phẩm với các tác phẩm truyện
thơ Nôm khác cùng giai đoạn, cũng nhƣ góp phần làm rõ sự giống và khác
nhau của những yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên so với truyện thơ Nôm ở
các giai đoạn khác thuộc văn học trung đại Việt Nam.
4.4. Phương pháp phân tích tổng hợp
Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp cũng đƣợc chúng tôi sử dụng trong
quá trình tiếp nhận, nghiên cứu yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên. Phƣơng
pháp này giúp chúng tôi xem xét yếu tố tâm linh trên những cơ sở nhất định
đồng thời rút ra những nhận định xác thực về sự tồn tại của tâm linh trong
dòng chảy của văn học.
4.5. Phương pháp liên ngành
Phƣơng pháp này cũng đƣợc sử dụng trong luận văn của chúng tôi để
việc nghiên cứu hƣớng đến mục đích giúp ngƣời đọc thấy rõ vấn đề tâm linh
thuộc về văn hóa. Hơn thế, văn hóa và văn học luôn có mối quan hệ mật thiết.
5. Đóng góp của luận văn
Luận văn tập trung tìm hiểu sự đa dạng, phong phú của thế giới tâm
linh trong truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên. Từ đó, luận văn xác định giá trị
nghệ thuật của yếu tố tâm linh trong tác phẩm. Đồng thời, luận văn cũng đúc
kết những giá trị bền vững của các yếu tố tâm linh trong đời sống con ngƣời,
đặc biệt trong đời sống nhân dân Nam bộ.
6. Kết cấu của luận văn
Ngoài các phần: Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, luận
10
văn gồm có 3 chƣơng, cụ thể nhƣ sau:
Chương 1: Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn học trung
đại và truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên
Chương 2: Những biểu hiện của yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên
Chương 3: Hiệu quả thẩm mỹ của yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên
11
CHƢƠNG 1
CƠ SỞ HÌNH THÀNH YẾU TỐ TÂM LINH TRONG VĂN HỌC
TRUNG ĐẠI VÀ TRUYỆN THƠ NÔM LỤC VÂN TIÊN
1.1. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn học trung đại
1.1.1. Khái niệm tâm linh và yếu tố tâm linh
Văn hóa tâm linh là thuật ngữ xuất hiện nhiều vào khoảng mƣời lăm năm
gần đây, nhất là sau khi một số nhà nhân học, tâm lí học, khoa học xã hội
quốc tế thừa nhận yếu tố tâm linh, một trong bốn thuộc tính của con ngƣời
(con ngƣời xã hội, con ngƣời sinh học, con ngƣời tâm lí, con ngƣời tâm linh).
Khi ghép “Tâm linh” vào “Văn hóa”, thì khái niệm “Văn hóa tâm linh” là
hình thái văn hóa của một tộc ngƣời gồm: tôn giáo, tín ngƣỡng, nghệ thuật
dân gian (folklore) và một phần của sáng tạo khoa học, nghệ thuật... Từ cách
hiểu và giới hạn khái niệm văn hóa và tâm linh, chúng tôi hiểu văn hóa tâm
linh là những giá trị văn hóa tinh thần thiêng liêng. Đó là “văn hóa biểu hiện
những giá trị thiêng liêng trong cuộc sống đời thường và biểu hiện niềm tin
thiêng liêng trong cuộc sống tín ngưỡng tôn giáo” [20; tr.26].
Thuộc lĩnh vực văn hóa tinh thần, nhƣng văn hóa tâm linh với những đặc
thù riêng không chỉ gồm những giá trị văn hóa vô hình (ý niệm, quan niệm,
tập tục, nếp cảm nếp nghĩ, nghi lễ...) mà cả những giá trị văn hóa hữu hình
thiêng liêng (đình, đền, miếu, mộ, chùa, nhà thờ, tƣợng, bàn thờ...).
Văn hóa tâm linh biểu hiện trong cả cuộc sống đời thƣờng và trong tín
ngƣỡng tôn giáo. Có thể thấy, trong cuộc sống con ngƣời luôn tồn tại đời sống
tâm linh bên cạnh đời sống hiện thực thƣờng ngày với những nhu cầu vật chất
(ăn, mặc, ở, đi lại, học hành, chăm sóc sức khỏe...). Đời sống tâm linh là một
phần của đời sống tinh thần. Ở đó có niềm tin vào “cái thiêng” khiến con
ngƣời có đƣợc sự cân bằng trong cuộc sống. Với những ngƣời không theo tôn
12
giáo, đời sống tâm linh chỉ xuất hiện khi “hoàn cảnh thiêng”, “không gian
thiêng”, “thời gian thiêng”. Đó là vào những hoàn cảnh con ngƣời phải cầu
viện vào sự phù hộ của Thánh Thần, Trời, Phật, Chúa... Đó là thời khắc
thiêng liêng nhƣ ngày cúng giỗ (kị), đêm giao thừa, ngày tết, ngày rằm, các lễ
hội có phần lễ thiêng liêng... những lúc ấy con ngƣời giao hòa với trời đất,
thiên nhiên và những thế lực siêu hình (ông bà tổ tiên, Thánh Thần, Trời,
Phật, Chúa...). Sống trong bầu không khí thiêng liêng mang tính tâm linh ấy
con ngƣời thực sự đƣợc giải tỏa. Họ cảm thấy tinh thần đƣợc thƣ giãn, tâm
hồn đƣợc tắm gội thanh lọc, họ cởi bỏ những phiền muộn, lo âu trong cuộc
sống, họ cầu mong hi vọng và hƣớng đến những điều tốt đẹp cho bản thân, gia
đình và xã hội ngay trong cuộc sống hiện tại. Sống đời sống tâm linh chính là
cách để con ngƣời đến gần hơn với thế giới tâm linh - thế giới của những biểu
trƣng về “đạo trời”, của những lực lƣợng siêu nhiên huyền bí với quyền năng
vô hạn chi phối cuộc sống trần thế.
Trong luận văn của mình, chúng tôi bƣớc đầu tìm hiểu văn hóa tâm linh
trong tác phẩm văn học nổi bật của miền Nam - Lục Vân Tiên. Vì thế những
biểu hiện của văn hóa tâm linh trong văn học giai đoạn này không chỉ là
những niềm tin thiêng liêng trong tín ngƣỡng của ngƣời Việt mà đó còn là
những biểu hiện tâm linh (không phải là tín ngƣỡng tôn giáo) của ngƣời dân
Việt. Ngƣời Việt Nam không kì thị tôn giáo bởi họ đến với tôn giáo bằng
niềm tin vào những điều thiêng liêng có thể giúp họ có một sự cân bằng tinh
thần trong cuộc sống. Trong ý niệm của nhân dân ta, từ xƣa thế giới luôn có
các lực lƣợng siêu nhiên thống trị cuộc sống nhân gian, niềm tin đó tạo nên
những hoạt động tƣơng ứng biểu hiện qua việc thờ cúng các nghi lễ, tập tục,
kiêng kị... làm nên tín ngƣỡng dân gian. Tín ngƣỡng dân gian ngƣời Việt rất
đa dạng, bao gồm tín ngƣỡng thờ thần thánh, trời đất nhƣ thành hoàng làng,
thần hộ mệnh, thánh tổ nghề, thờ các vị phúc thần, các anh hùng lịch sử văn
hóa... đều là đối tƣợng để con ngƣời sùng kính, ngƣỡng mộ tôn vinh và noi
13
gƣơng; tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên là việc hƣớng về cội nguồn, biết ơn ngƣời
đã khuất, tri ân công trạng của các bậc tiên hiền... Các tín ngƣỡng dân gian
cùng với tâm linh của những ngƣời dân theo đạo Phật, Thiên chúa giáo, Đạo
Hồi, Cao Đài... song hành tồn tại trong đời sống nhân dân và trở thành những
sinh hoạt văn hóa tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam.
Văn học chỉ là một biểu hiện của văn hóa, là một mảng màu của bức tranh
văn hóa thời đại nó ra đời. Vì vậy, khi tìm hiểu văn hóa tâm linh trong Lục Vân
Tiên, chúng tôi thu hẹp bộ phận văn hóa này trong tín ngƣỡng dân gian và
những biểu hiện tâm linh của ngƣời có đạo vì mục đích hƣớng đến những điều
thiện mĩ cho cuộc đời này qua những biểu hiện nhƣ: việc thờ cúng trong các
nghi lễ (lễ cầu đảo, cúng Thành hoàng, cúng tổ tiên...), một số tập tục (kiêng,
khấn nguyện, thề nguyền, cầu khẩn...). Bên cạnh đó là niềm tin thiêng liêng đối
với một số hiện tƣợng thiêng trong cuộc sống (giấc mộng, điềm báo, sự linh
ứng, niềm tin vào phép thuật, tƣớng số, bói toán, hồn ma, hóa kiếp...). Đời sống
tâm linh là đặc thù của đời sống con ngƣời, chỉ có ở những con ngƣời có hoạt
động thần kinh bình thƣờng. Tâm linh bao gồm các giá trị tinh thần hết sức
phong phú và cao siêu của con ngƣời. Nó bao gồm các cảm xúc rung động
mãnh liệt về đời sống tinh thần nhƣ lòng vị tha, ý chí, linh hồn… Tâm linh bao
gồm thế giới bên trong phong phú, phức tạp của con ngƣời.
Trong đời sống con ngƣời, có rất nhiều yếu tố không thể giải thích
đƣợc bằng khoa học lý tính. Con ngƣời phải cần đến thế giới cảm tính siêu
hình để lý giải, cắt nghĩa. Chẳng hạn nhƣ chiêm bao, mộng mị, trời phật, thần
tiên, hồn ma, bóng quế… Tất cả chi phối thế giới tinh thần con ngƣời một
cách mạnh mẽ. Do đó, đời sống tâm linh thƣờng xuyên hiện diện trong cuộc
sống hàng ngày của con ngƣời. Vậy tâm linh là gì? Tâm linh là “cái thiêng
liêng cao cả trong cuộc sống đời thường. Là niềm tin thiêng liêng trong cuộc
sống tín ngưỡng tôn giáo. Cái thiêng liêng cao cả được đọng lại ở những biểu
tượng hình ảnh, ý niệm” (Nguyễn Đăng Duy) [20, tr.11]. Tâm linh là hình thái
14
ý thức chỉ có ở con ngƣời, gắn liền với ý thức con ngƣời. Trong đời sống con
ngƣời, những gì không thể giải thích đƣợc bằng tƣ duy thông thƣờng, trí não
bình thƣờng không thể cắt nghĩa đƣợc thì đó chính là tâm linh. Nhƣ vậy, có
thể hiểu tâm linh bao gồm: phần tinh thần, tình cảm, tâm hồn của con ngƣời,
là đời sống nội tâm phong phú của con ngƣời, là khả năng phán đoán, biết
trƣớc, đoán định sự việc diễn ra trƣớc mà không cần phân tích lý tính, là các
hiện tƣợng liên quan đến ngƣời chết và con ngƣời sau khi chết. Nếu mặt hiện
hữu có thể giải thích lý tính thì tâm linh gắn với cảm tính.
Tâm linh bao gồm 2 từ tâm và linh. Tâm đƣợc hiểu là lòng, là thế giới
tinh thần của con ngƣời. Linh là thiêng. Tâm linh là thế giới tinh thần của con
ngƣời, là sự nhạy bén, mẫn cảm của thế giới bên trong con ngƣời, có khả
năng vƣợt khỏi tầng nhận thức lý tính để chạm đến những điều mà lý trí
không thể nắm bắt và lý giải đƣợc. Mỗi ngƣời đều có tâm linh nên họ tin vào
những điều thiêng liêng, những điều mà tri giác thông thƣờng không thể nhận
thức đƣợc. Tâm linh có thể đƣợc hiểu là lòng tin thiêng liêng vào những điều
linh thiêng, là thế giới của những điều thiêng liêng mà con ngƣời luôn tin
tƣởng, đề cao. Hạt nhân cơ bản làm nên thế giới tâm linh chính là niềm tin,
niềm tin giúp nuôi dƣỡng thế giới tâm linh hiện hữu trong tâm thức mỗi
ngƣời. Con ngƣời có niềm tin ở những điều tƣởng chừng nhƣ không nắm bắt
đƣợc nhƣng nó vẫn tồn tại, vẫn quanh quẩn trong ý thức, câu chuyện, lời kể
giữa mọi ngƣời với nhau. Chính niềm tin đã duy trì thế giới tâm linh.
Phƣơng thức tồn tại của tâm linh là trong đời sống của mỗi cá nhân,
trong niềm tin của những thành viên gia đình, trong cộng đồng, làng xã có
chung tín ngƣỡng, phong tục, tập quán… Đó có thể là đức tin, sự chiêm
nghiệm của mỗi ngƣời trong thực tế đời sống họ đã qua, cũng có thể là một
tôn giáo mà gia đình đang thờ phụng, cũng có thể là một nhân vật kiệt xuất cả
làng cùng tôn là thành hoàng… Tâm linh và các yếu tố của tâm linh tồn tại
bất kỳ đâu trong đời sống con ngƣời.
15
1.1.2. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh
1.1.2.1. Cơ sở văn hóa bản địa
Văn hóa tâm linh Việt Nam đƣợc hình thành từ tín ngƣỡng bản địa và
các tôn giáo khác. Tín ngƣỡng ngƣời Việt có nguồn gốc từ tín ngƣỡng phồn
thực, sùng bái tự nhiên với tín ngƣỡng đa thần đặc biệt thiên về âm tính (thờ
Mẫu trong Tam, tứ Phủ, hay thờ tứ Pháp: Mây, Mƣa, Sấm, Chớp) đến thờ
thực vật, động vật (Rồng tiên, Cây lúa, Thần Lúa…) và thờ con ngƣời nhƣ
Hồn, Vía, Tổ tiên, Tổ nghề, Thành Hoàng làng, Vua tổ, Tứ bất tử (Tản Viên,
Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh). Đồng thời, ngƣời dân Việt còn
thờ Thần linh: nhƣ Thổ công, Thần tài, Thần thánh, các anh hùng dân tộc.
Trong quá trình tiếp xúc với các tôn giáo du nhập khác nhƣ Phật, Thiên chúa,
Hồi, Tin lành hay các tôn giáo mới đƣợc bản địa hóa nhƣ Cao Đài, Hòa hảo…
ngƣời Việt có những niềm tin tâm linh mới trên cơ sở dung hòa và thiết thực.
Sự tồn tại của niềm tin tâm linh trong 54 sắc tộc anh em khác nhau đã tạo
dựng nên một cộng đồng với văn hóa tâm linh đa dạng, phong phú. Tuy
nhiên, chúng tôi nhận thấy cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn hóa
Việt Nam một mặt do nền văn hóa gốc nông nghiệp và mặt khác là quá trình
tiếp nhận tƣ tƣởng Nho – Phật – Đạo và các tôn giáo.
Việt Nam là quốc gia gồm 54 dân tộc. Mỗi dân tộc lại có đời sống văn
hóa tâm linh khác nhau. Việc trình bày đời sống văn hóa tâm linh của các dân
tộc nằm ngoài mục đích, yêu cầu của luận văn và vƣợt quá trình độ hiểu biết
của chúng tôi. Do vậy, trong phần này chúng tôi chỉ nêu một cách khái lƣợc
về cơ sở hình thành văn hóa tâm linh của ngƣời Việt. Chữ ngƣời Việt trong
phần này và cũng nhƣ các phần sau của luận văn dùng để chỉ ngƣời Kinh –
tộc ngƣời chiếm đa số trong các tộc ngƣời Việt ở Việt Nam.
Việt Nam là đất nƣớc nông nghiệp, gắn bó mật thiết với cây lúa nên đời
sống văn hóa, tín ngƣỡng về cơ bản tuân theo quy luật của nền văn minh lúa
- Xem thêm -