Tài liệu Luận án tiến sĩ ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI --------------- LÊ THỊ PHƢƠNG NGA ỨNG PHÓ VỚI STRESS CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CÓ KIỂU NHÂN CÁCH KHÁC NHAU LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC HÀ NỘI – 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI --------------- LÊ THỊ PHƢƠNG NGA ỨNG PHÓ VỚI STRESS CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CÓ KIỂU NHÂN CÁCH KHÁC NHAU Chuyên ngành: Tâm lí học Mã số: 9.31.04.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học : PGS.TS NGUYỄN ĐỨC SƠN TS. GIÁP BÌNH NGA HÀ NỘI - 2021 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là hoàn toàn trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án ii LỜI CẢM ƠN Sau 3 năm học tập và nghiên cứu tại Khoa Tâm lý – Giáo dục, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội, tôi đã hoàn thành xong luận án tiến sĩ với đề tài ―Ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau‖. Bằng tất cả tấm lòng chân thành, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới: * PGS.TS Nguyễn Đức Sơn, TS. Giáp Bình Nga - là những người Thầy đã tận tình hướng dẫn tôi về học thuật và động viên mỗi khi tôi gặp khó khăn trong công việc, trong cuộc sống. Sự chân thành và sâu sắc của các Thầy đã giúp tôi trưởng thành không chỉ về chuyên môn mà còn giúp tôi hiểu hơn về ý nghĩa của cuộc sống. * Ban Giám hiệu nhà trường, Phòng Sau Đại học, Ban chủ nhiệm Khoa Tâm lí - Giáo dục, Hội đồng khoa học Khoa và quý Thầy Cô Khoa Tâm lí - Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã nhiệt tình hướng dẫn tôi về thủ tục hành chính và tận tình chia sẻ cùng tôi về kiến thức chuyên môn trong suốt quá trình thực hiện luận án. * Các em học sinh trường THPT L.Đ.B, trường THPT H.H2 (huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa) và các em học sinh trường THPT Đ.M, trường THPT T.V (Quận Nam Từ Liêm, TP. Hà Nội) và cùng Ban giám hiệu nhà trường, quý Thầy Cô chủ nhiệm đã tạo điều kiện hỗ trợ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu của mình. * Ban Giám hiệu nhà trường, Ban chủ nhiệm Khoa Tâm lí - Giáo dục cùng các anh chị em đồng nghiệp của tôi tại Khoa Tâm lí - Giáo dục, Trường Đại học Hồng Đức, Tỉnh Thanh Hóa đã tạo điều kiện về thời gian và hỗ trợ tôi cả về vật chất lẫn tinh thần, giúp tôi có đủ điều kiện học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận án tiến sĩ của mình. * Gia đình tôi, bạn bè tôi đã luôn ở bên quan tâm, động viên, ủng hộ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Một lần nữa, tôi xin chân thành cảm ơn những tình cảm yêu thƣơng mà tất cả mọi ngƣời đã dành cho tôi, tôi thật sự trân quý! Hà Nội, ngày tháng năm 2021 TÁC GIẢ LUẬN ÁN iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ....................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ vii DANH MỤC SƠ ĐỒ .............................................................................................. viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ .......................................................................................... viii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu ...............................................................................................3 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu ........................................................................3 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................................3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................................................4 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ..................................................................................4 7. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................5 8. Đóng góp mới của luận án ......................................................................................6 9. Cấu trúc của luận án ................................................................................................7 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ỨNG PHÓ VỚI STRESS CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CÓ KIỂU NHÂN CÁCH KHÁC NHAU ..8 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu ..............................................................8 1.1.1. Tổng quan nghiên cứu về ứng phó với stress .............................................8 1.1.2. Tổng quan nghiên cứu về kiểu nhân cách ................................................22 1.1.3. Tổng quan nghiên cứu về mối liên hệ giữa kiểu nhân cách và cách ứng phó với stress ...........................................................................................28 1.2. Lý luận về ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau ..............................................................................................31 1.2.1. Ứng phó ....................................................................................................31 1.2.2. Stress .........................................................................................................40 iv 1.2.3. Ứng phó với stress ....................................................................................48 1.2.4. Học sinh trung học phổ thông ..................................................................51 1.2.5. Kiểu nhân cách .........................................................................................55 1.2.6. Ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau .................................................................................................67 1.2.7. Các yếu tố ảnh hưởng đến ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau.........................................................71 Tiểu kết chƣơng 1......................................................................................................76 CHƢƠNG 2: TỔ CHỨC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................77 2.1. Tổ chức nghiên cứu ..........................................................................................77 2.1.1. Các giai đoạn nghiên cứu.........................................................................77 2.1.2. Địa bàn và khách thể nghiên cứu .............................................................79 2.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu ...........................................................................80 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu .............................................................80 2.2.2. Phương pháp chuyên gia ..........................................................................81 2.2.3. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi .......................................................81 2.2.4. Phương pháp phỏng vấn sâu ....................................................................90 2.2.5. Phương pháp quan sát ..............................................................................92 2.2.6. Phương pháp nghiên cứu trường hợp ......................................................92 2.2.7. Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học .................................94 Tiểu kết chƣơng 2......................................................................................................97 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ ỨNG PHÓ VỚI STRESS CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CÓ KIỂU NHÂN CÁCH KHÁC NHAU .............................................................................................98 3.1. Thực trạng về kiểu nhân cách của học sinh trung học phổ thông ...............98 3.1.1. Kiểu nhân cách của học sinh trung học phổ thông nói chung .................98 3.1.2. Sự khác biệt về kiểu nhân cách của học sinh trung học phổ thông ........100 3.2. Thực trạng về cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông......103 3.2.1. Đánh giá chung về cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông ...103 v 3.2.2. Sự khác biệt về cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông .109 3.3. Thực trạng cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau ....................................................................................112 3.3.1. Thực trạng chung về cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau.......................................................112 3.3.2. Thực trạng về mối quan hệ giữa kiểu nhân cách và cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông ...............................................118 3.4. Các yếu tố ảnh hƣởng đến cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thôngcó kiểu nhân cách khác nhau ..............................................................122 3.4.1. Mối quan hệ giữa cách ứng phó với stress và một số yếu tố liên quan..122 3.4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau .........................................132 3.5. Nghiên cứu trƣờng hợp điển hình ................................................................137 3.5.1. Trường hợp thứ nhất: N.T.L.H ...............................................................137 3.5.2. Trường hợp thứ hai: L.M.V ....................................................................140 3.6. Các biện pháp góp phần nâng cao khả năng ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau ...........................................................144 Tiểu kết chƣơng 3....................................................................................................150 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..............................................................................152 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN..............................................................................157 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................158 PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ NXB Nhà xuất bản ĐHSP Đại học sƣ phạm ĐHQG Đại học quốc gia KHXH Khoa học xã hội ĐTB/M Điểm trung bình ĐLC/SD Độ lệch chuẩn KMO Kaiser-Meyer-Olkin THPT Trung học phổ thông TP Thành phố VTN Vị thành niên vii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Một số đặc điểm của mẫu khách thể nghiên cứu ......................................80 Bảng 3.1. Thực trạng kiểu nhân cách của học sinh THPT........................................98 Bảng 3.2. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo giới tính .............100 Bảng 3.3. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo khối lớp .............102 Bảng 3.4. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT ..........................................103 Bảng 3.5. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT dƣới góc độ giới tính .......109 Bảng 3.6. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT dƣới góc độ khối lớp .......111 Bảng 3.7. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau..113 Bảng 3.8. Mối quan hệ giữa kiểu nhân cách và cách ứng phó với stress của học sinh THPT .............................................................................................118 Bảng 3.9. Các chỗ dựa xã hội .................................................................................122 Bảng 3.10. Hệ số tƣơng quan giữa chỗ dựa xã hội và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT ................................................................................123 Bảng 3.11. Điểm tinh thần lạc quan của học sinh THPT ........................................126 Bảng 3.12. Hệ số tƣơng quan giữa tinh thần lạc quan và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT ................................................................................127 Bảng 3.13. Mức độ stress của học sinh THPT ........................................................129 Bảng 3.14. Hệ số tƣơng quan giữa mức độ stress và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT .......................................................................................130 Bảng 3.15. Phân tích hồi quy ảnh hƣởng của chỗ dựa xã hội đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT ......................................................................133 Bảng 3.16. Phân tích hồi quy ảnh hƣởng của các thành phần trong chỗ dựa xã hội đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT ...................................134 Bảng 3.17. Phân tích hồi quy ảnh hƣởng của tinh thần lạc quan – bi quan đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT ..................................................135 Bảng 3.18. Phân tích hồi quy ảnh hƣởng của mức độ stress đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT ......................................................................136 viii DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Phân loại ứng phó theo quan điểm của Ayers, Sandler, West và Roosa (1996) ...........................................................................................37 Sơ đồ 1.2: Phân loại ứng phó theo quan điểm của Walker, Smith, Garber và Van Slyke (1997).............................................................................................37 Sơ đồ 1.3: Phân loại ứng phó theo quan điểm của Connor-Smith và các cộng sự (2000) .................................................................................................38 Sơ đồ 1.4: Các biểu hiện và cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau ................................................................................70 Sơ đồ 1.5: Các yếu tố ảnh hƣởng đến ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau ................................................................................73 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Thực trạng kiểu nhân cách của học sinh THPT ...................................99 Biểu đồ 3.2. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo giới tính.........101 Biểu đố 3.3. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo khối lớp .........102 Biểu đồ 3.4. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT......................................106 Biểu đồ 3.5. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau .....................................................................................................117 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Xã hội ngày càng phát triển thì đời sống của con ngƣời ngày càng đƣợc nâng cao, nhu cầu vật chất ngày càng đƣợc đáp ứng đầy đủ. Bên cạnh đó, con ngƣời cũng phải đối mặt với mọi khó khăn của cuộc sống luôn luôn thay đổi. Đây cũng là nguyên nhân dẫn đến các rối loạn về mặt tâm thể nhƣ: rối loạn lo âu, trầm cảm, stress… Những rối loạn này ngày càng phổ biến và ảnh hƣởng tới chất lƣợng công việc, cuộc sống. Mỗi ngƣời có thể sử dụng những cách ứng phó khác nhau và mỗi cách ứng phó đó đem lại hiệu quả khác nhau về mặt cảm xúc đối với việc giải quyết những vấn đề khó khăn. Ứng phó của cá nhân là một trong những hƣớng nghiên cứu nhận đƣợc sự quan tâm của nhiều nhà khoa học trên thế giới. Theo quan điểm của Lazarus và Folkman (1984) - một trong những nghiên cứu lý luận quan trọng về ứng phó cho rằng: ―ứng phó là những nỗ lực không ngừng nhằm thay đổi về nhận thức và hành vi của cá nhân để giải quyết các yêu cầu cụ thể, tồn tại bên trong cá nhân và trong môi trƣờng mà cá nhân nhận định chúng có tính đe dọa, thách thức hoặc vƣợt quá nguồn lực của họ‖ [101]. Theo đó, cá nhân sẽ giải quyết đƣợc vấn đề của mình nếu biết cách ứng phó phù hợp khi gặp phải những tình huống khó khăn trong cuộc sống. Stress cũng là một vấn đề tâm lí mang tính chất nguy cơ mà không ít học sinh phải ứng phó ở các trƣờng học. Khi đối mặt với những vấn đề gây stress trong cuộc sống, cách mà học sinh ứng phó đóng vai trò rất quan trọng bởi nếu học sinh có cách ứng phó chủ động và tích cực, sẽ giúp các em giải quyết đƣợc vấn đề và có thêm kinh nghiệm cho bản thân. Tuy nhiên, nếu học sinh sử dụng những cách ứng phó chƣa phù hợp không những không giải quyết đƣợc stress mà còn làm cho vấn đề ngày càng trầm trọng, ảnh hƣởng tiêu cực đến sức khỏe thể chất, sức khỏe tinh thần và hiệu quả học tập của các em. Học sinh trung học phổ thông (THPT) là lứa tuổi học tập phải đối phó với nhiều áp lực, các em cần phải kết thúc chƣơng trình học phổ thông, chuẩn bị vào đại học để lựa chọn nghề nghiệp tƣơng lai cho mình. Kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ 2 thông là một áp lực lớn đối với học sinh trung học phổ thông. Bên cạnh những áp lực về học tập, học sinh trung học phổ thông phải chịu áp lực lớn trong quan hệ với bạn bè, thầy cô và cha mẹ. Ở lứa tuổi này các em hay gặp phải các mâu thuẫn trong tình bạn khác giới, tình yêu tuổi học trò điều này làm các em mệt mỏi, thiếu tập trung trong học tập. Sự kì vọng quá lớn của cha mẹ đối với các em cũng ảnh hƣởng không nhỏ đến đời sống tâm lý của học sinh… Tất cả những điều đó nhiều khi tạo nên một sức p lớn đến các em, tạo nên stress trong cuộc sống và điều này ảnh hƣởng vô cùng lớn đến không chỉ hoạt động học mà cả trong quá trình hoàn thiện nhân cách của các em. Thực tế hiện nay cho thấy, đã có những trƣờng hợp các em bị stress nặng, rối loạn sinh lý thậm chí tự tử. Đa phần các trƣờng hợp này đều thiếu kiến thức cũng nhƣ chƣa có khả năng ứng phó tốt với stress trong cuộc sống. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng những cách ứng phó thiếu thích ứng với stress của học sinh có mối liên hệ với nhiều vấn đề, chẳng hạn nhƣ kết quả học tập giảm sút (Struthers, Perry, & Menec, 2000), trầm cảm (Aktekin và c.s, 2001); lo âu (Renk & Eskola, 2007), rối loạn ăn uống (Wichianson và c.s, 2009), hay sử dụng đồ uống có cồn (Pritchard, Wilson, & Yamnitz, 2007). Ngƣợc lại, với những chiến lƣợc ứng phó chủ động và tích cực, học sinh có thể có mức độ mức độ stress thấp hơn (Coiro, Bettis, & Compas, 2017), ít lo âu hơn (Renk & Eskola, 2007), có khả năng thích ứng với môi trƣờng cao hơn (Leong, Bonz, & Zachar, 1997), và sức khỏe thể chất tốt hơn (Park & Adler, 2003). Những kết quả này cho thấy, tình trạng stress của học sinh có thể sớm đƣợc cải thiện nếu các em đánh giá đúng trạng thái tinh thần của bản thân và biết sử dụng các chiến lƣợc ứng phó hiệu quả một cách kịp thời, thì có thể góp phần làm giảm thiểu và ngăn chặn đƣợc những hành vi tiêu cực xảy ra với các em. Ở Việt Nam, có khá nhiều nghiên cứu công phu và k lƣỡng về stress cũng nhƣ các chƣơng trình hành động kiểm soát stress nhƣng phần lớn đều hƣớng vào đối tƣợng công nhân viên chức, sinh viên; còn chƣa thật nhiều nghiên cứu chú trọng đến stress trên đối tƣợng học sinh THPT. Mặc khác, các nghiên cứu trên đối tƣợng học sinh THPT thƣờng chỉ tập trung vào tìm hiểu mức độ, biểu hiện và nguyên 3 nhân gây ra stress mà ít quan tâm nghiên cứu cách ứng phó của họ; cũng nhƣ chƣa xác định đƣợc mối liên hệ giữa các cách ứng phó với những biến số về tâm lý, sinh lý, hay xã hội. Vì thế, các biện pháp đề xuất còn thiếu thiết thực và không sát đối tƣợng (Robotham, 2008). Để đề xuất đƣợc các biện pháp hiệu quả giúp học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau ứng phó tốt với stress, cần thiết có những nghiên cứu về thực trạng ứng phó với stress của học sinh THPT ở các kiểu nhân cách khác nhau. Tiếp cận những vấn đề khá cấp thiết về ứng phó với stress trên học sinh THPT, chúng tôi tiến hành nghiên cứu “Ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau” nhƣ một hƣớng tiếp cận có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn. 2. Mục đích nghiên cứu Từ kết quả nghiên cứu lý luận và thực trạng về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau, đề xuất một số biện pháp nhằm giúp học sinh THPT tăng khả năng kiểm soát và ứng phó với stress phù hợp với kiểu nhân cách của mình. 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Biểu hiện và cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau. 3.2. Khách thể nghiên cứu Khách thể gồm 571 học sinh THPT. 4. Giả thuyết khoa học - Khi đối mặt với những vấn đề gây stress trong cuộc sống, học sinh THPT đã sử dụng nhiều cách ứng phó khác nhau, bao gồm cả cách ứng phó hiệu quả và kém hiệu quả nhƣ cấu trúc lại nhận thức, đổ lỗi bản thân, mơ tƣởng, tìm kiếm hỗ trợ xã hội, giải quyết vấn đề, lảng tránh vấn đề và cô lập bản thân. - Học sinh THPT có các kiểu nhân cách khác nhau thì cách thức ứng phó với stress cũng có sự khác biệt. Trong đó, những học sinh có kiểu nhân cách nhạy cảm 4 có khuynh hƣớng sử dụng các cách ứng phó kém hiệu quả hơn so với những học sinh có kiểu nhân cách khác. - Một số yếu tố chủ quan của học sinh (đặc điểm lứa tuổi, giới tính, tinh thần lạc quan, bi quan, mức độ stress…) và yếu tố khách quan (chỗ dựa xã hội: gia đình, bạn bè, môi trƣờng học tập trong nhà trƣờng) có ảnh hƣởng và có thể tác động làm thay đổi các cách ứng phó của học sinh THPT khi gặp phải stress. Trong đó, chỗ dựa xã hội có ảnh hƣởng mạnh nhất đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xây dựng cơ sở lí luận về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau nhƣ: tổng quan vấn đề nghiên cứu, xây dựng các khái niệm công cụ, các mặt biểu hiện và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau, các yếu tố ảnh hƣởng đến ứng phó với stress của học sinh THPT ở các kiểu nhân cách khác nhau. - Khảo sát, phân tích và đánh giá thực trạng ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau; cùng những yếu tố ảnh hƣởng đến khả năng ứng phó với stress của học sinh THPT ở các kiểu nhân cách khác nhau. - Đề xuất một số biện pháp nhằm giúp học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau ứng phó với stress tốt hơn. 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu 6.1. Giới hạn về nội dung nghiên cứu - Đề tài lựa chọn cách phân loại kiểu nhân cách của học sinh THPT theo mô hình 5 yếu tố lớn của nhân cách (big-five model) hay còn gọi là Big-Five; với thang đo năm nhân tố rút gọn Big Five Inventory – Short Form (BFI –S) của tác giả Frieder R. Lang và đồng nghiệp (2011). - Đề tài dựa trên quan điểm của Tobin và các cộng sự (1989) để tìm hiểu thực trạng các cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau với thang đo Bảng kiểm Chiến lƣợc ứng phó (Coping Strategies Inventory - CSI) của Garcia và các cộng sự (2007). 5 - Tìm hiểu một số yếu tố chủ quan và khách quan tác động đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau qua ba thang đo sau: (1) Thang đo lạc quan, bi quan (Life Orientation Test – Revised – LOT - R) của Scheier và Carver (1985); (2) Thang đo stress (Percieved Stress Scale – PSS) của Cohen & Williamson (1988); (3) Thang đo hỗ trợ xã hội (The multidimensional Scale of perceived social support – MSPSS) của Zimet, Dahlem, Zimet và Farley (1988). 6.2. Giới hạn về khách thể nghiên cứu Nghiên cứu thực hiện trên khách thể là học sinh THPT, bao gồm 571 học sinh nam và học sinh nữ, học sinh từ lớp 10 đến lớp 12. 6.3. Giới hạn về địa bàn nghiên cứu Nghiên cứu đƣợc tiến hành tại 02 trƣờng THPT thuộc quận Nam Từ Liêm, thành phố Hà Nội (trƣờng THPT Đ.M, trƣờng THPT T.V) và 02 trƣờng THPT thuộc huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa (trƣờng THPT L.Đ.B, trƣờng THPT H.H.2). 7. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận nghiên cứu Nghiên cứu đƣợc thực hiện dựa trên cơ sở một số nguyên tắc phƣơng pháp luận cơ bản của tâm lí học nhƣ: 7.1.1. Nguyên tắc thống nhất giữa hoạt động - nhân cách Nghiên cứu ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau không tách rời các hoạt động - giao tiếp của học sinh THPT nhằm thỏa mãn nhu cầu của học sinh THPT khi các em gặp phải stress trong cuộc sống, đồng thời cũng dựa trên những đặc điểm nhân cách của học sinh THPT. 7.1.2. Nguyên tắc đảm bảo sự phát triển Nghiên cứu ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau không phải là một hiện tƣợng tâm lí bất biến, mà nó có thể thay đổi trƣớc sự tác động của các yếu tố chủ quan và khách quan khác nhau. 7.1.3. Nguyên tắc tiếp cận hệ thống Nghiên cứu ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau trong mối quan hệ tác động qua lại với các yếu tố chủ quan và khách quan. 6 7.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể (được trình bày ở chương 2) - Phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu - Phƣơng pháp điều tra bằng bảng hỏi - Phƣơng pháp chuyên gia - Phƣơng pháp phỏng vấn sâu - Phƣơng pháp quan sát - Phƣơng pháp nghiên cứu trƣờng hợp - Phƣơng pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học Những vấn đề cơ bản của phƣơng pháp nghiên cứu, chúng tôi sẽ trình bày chi tiết trong chƣơng 2 của luận án. 8. Đóng góp mới của luận án 8.1. Về lí luận Luận án đã hệ thống hóa những vấn đề lí luận về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau; xác định các khái niệm công cụ (ứng phó, stress, ứng phó với stress, kiểu nhân cách, ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau); xác định đƣợc 08 cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau bao gồm: cấu trúc lại nhận thức, đổ lỗi bản thân, mơ tƣởng, tìm kiếm hỗ trợ xã hội, giải quyết vấn đề, lảng tránh vấn đề và cô lập bản thân; chỉ ra một số yếu tố chủ quan (tinh thần lạc quan - bi quan, mức độ stress…) và yếu tố khách quan (chỗ dựa xã hội: gia đình, bạn bè, môi trƣờng học tập trong nhà trƣờng) có ảnh hƣởng đến các cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau. 8.2. Về thực tiễn Luận án đã chỉ rõ thực trạng các cách ứng phó với stress của học sinh THPT trên toàn mẫu nghiên cứu và ở các kiểu nhân cách khác nhau. Trong đó, đề tài phát hiện ra học sinh THPT có các kiểu nhân cách khác nhau thì việc sử dụng các cách ứng phó với stress cũng có sự khác biệt nhƣ: kiểu nhân cách nhạy cảm có khuynh hƣớng sử dụng các cách ứng phó nhƣ ―đổ lỗi cho bản thân‖, ―mơ tƣởng‖ và ―cô lập bản thân‖; kiểu nhân cách hƣớng ngoại thì thƣờng sử dụng cách ứng phó ―tìm kiếm 7 hỗ trợ xã hội‖; kiểu nhân cách sẵn sàng trải nghiệm thì thƣờng chọn cách ứng phó ―giải quyết vấn đề‖ hơn kiểu nhân cách dễ mến và tận tâm... Luận án làm rõ một số yếu tố ảnh hƣởng đến ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau, bao gồm các yếu tố khách quan đó là chỗ dựa xã hội (gia đình, bạn bè, môi trƣờng học tập trong nhà trƣờng…) và một số yếu tố chủ quan đó là: tinh thần lạc quan - bi quan, mức độ stress… Trong đó, yếu tố chỗ dựa xã hội có ảnh hƣởng mạnh nhất và có thể tác động làm thay đổi các cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau. Luận án đã đề xuất một số biện pháp giúp học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau phòng ngừa và ứng phó tích cực với stress. 9. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung chính của luận án đƣợc trình bày trong 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau. Chƣơng 2: Tổ chức và phƣơng pháp nghiên cứu. Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu thực tiễn về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau. 8 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ỨNG PHÓ VỚI STRESS CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CÓ KIỂU NHÂN CÁCH KHÁC NHAU 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu 1.1.1. Tổng quan nghiên cứu về ứng phó với stress Trên thế giới, vấn đề ứng phó với khó khăn tâm lý nói chung và ứng phó với stress nói riêng đƣợc nghiên cứu theo nhiều xu hƣớng khác nhau. Qua nghiên cứu tài liệu, chúng tôi tổng hợp, phân tích theo một số xu hƣớng chính sau đây: Xu hướng thứ nhất là nghiên cứu các mô hình ứng phó (coping model), chiến lƣợc ứng phó (coping strategies) và k năng ứng phó (coping skills). Theo tác giả Compas và các cộng sự (2001) cho rằng, nhìn chung có 3 mô hình ứng phó phổ biến ở lứa tuổi trẻ em và VTN: 1/ ứng phó tập trung vào vấn đề và tập trung vào cảm xúc, 2/ ứng phó kiểm soát lần thứ nhất và ứng phó kiểm soát lần thứ hai, 3/ ứng phó đối đầu và lảng tránh. Tuy nhiên, các cách phân loại này bị chỉ trích là quá khái quát nên chƣa phản ánh rõ một số cách ứng phó đặc trƣng ở trẻ VTN. Trên cơ sở đó, Compas và các cộng sự (2001) đã đƣa ra mô hình kết hợp đƣợc các nhóm ứng phó trên, đó là chia ứng phó thành 02 nhóm ứng phó là: ứng phó có ý thức và ứng phó không ý thức [81]. Ngoài ra còn có một số mô hình ứng phó của Oláh nhƣ ứng phó đồng hóa, thích nghi và lảng tránh (1995) [116] hay ứng phó đặt trọng tâm vào vấn đề, vào cảm xúc và lảng tránh của Cox và Ferguson (1991) [83]; ứng phó tập trung vào nhận thức, vào vấn đề và cảm xúc (Moos và Billings, 1982) [111]. Trƣớc đó, Tobin, Holroyd, Reynolds và Wigal (1989) cho rằng có hai phƣơng án ứng phó với hoàn cảnh, đó là ứng phó đối đầu và lảng tránh. Ứng phó đối đầu gồm có đối đầu tập trung vào vấn đề và đối đầu tập trung vào cảm xúc; ứng phó lảng tránh gồm lảng tráng tập trung vào vấn đề và lảng tránh tập trung vào cảm xúc. Trên cơ sở đó, nhóm tác giả này phân chia các phƣơng án ứng phó một cách chi tiết hơn thành 8 nhóm: 1/ Giải quyết vấn đề; 2/ Cấu trúc lại nhận thức; 3/ Tìm kiếm chỗ 9 dựa xã hội; 4/ Bộc lộ cảm xúc; 5/ Lảng tránh vấn đề; 6/ Mơ tƣởng; 7/ Đổ lỗi cho bản thân; 8/ Cô lập bản thân [130]. Trong nghiên cứu ―Đánh giá các chiến lược ứng phó của thanh thiếu niên: có sự khác nhau theo tuổi và theo giới tính hay không?” của các tác giả Bolognini Monique, Plancherel Bernard và Halfon Olivier đã tìm hiểu các cách ứng phó theo đặc trƣng giới, mối tƣơng quan giữa việc lựa chọn các cách ứng phó với sức khỏe tâm trí theo giới tính và theo độ tuổi. Các tác giả đã đƣa ra những cách thức ứng phó nhƣ: sử dụng quan hệ xã hội, gia đình, tình cảm sự giải trí, hài hƣớc, cam kết, tiêu xài... Các kết quả khẳng định nữ giới tự điều chỉnh tùy theo khó khăn bằng cách tham gia nhiều hơn vào các quan hệ xã hội (bạn bè, anh chị em, bố mẹ và các ngƣời lớn khác). Trong khi đó, nam giới lại cố gắng nhiều hơn trong việc giữ ý nghĩa của sự hài hƣớc và tiến hành một hoạt động thể lực mạnh mẽ. Về mối quan hệ sức khỏe tâm trí và các cách thức ứng phó, nghiên cứu cho thấy có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê giữa nam và nữ [69, tr. 329 –337]. Các tác giả Nezu và Ronan (1988) khi nghiên cứu về k năng ứng phó của trẻ VTN đã chỉ ra rằng nếu VTN không có k năng phòng ngừa những tác động của hoàn cảnh có thể dẫn đến stress, trầm cảm và lo âu. Để giải quyết đƣợc các vấn đề, VTN cần có niềm tin dựa vào năng lực, xác lập đƣợc những k năng ứng phó với hoàn cảnh khó khăn của bản thân [74, tr.1]. Ngoài ra, tác giả Frydenberg (2008) đã đề cập đến một số chƣơng trình hình thành k năng ứng phó tích cực nhƣ: Chƣơng trình cách ứng phó tốt nhất (The Best of Coping); Chƣơng trình ứng phó với cơn giận (The Anger Coping); Chƣơng trình thời cơ cho sự phát triển (Seasons for Growth); Chƣơng trình ứng phó với cảm xúc cho trẻ VTN (The Adolescent Coping with Emotions). Hầu hết các chƣơng trình hình thành cách ứng phó tích cực cho trẻ VTN đều dựa trên tiếp cận nhận thức hành vi [91]. Có thể thấy, đây là hƣớng nghiên cứu có tính ứng dụng và thực tiễn cao, vì vậy nó thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu có liên quan (dẫn theo Nguyễn Văn Tƣờng, 2019) [59]. 10 Xu hướng nghiên cứu thứ hai rất thiết thực và có giá trị thực tiễn cao khi nghiên cứu về ứng phó là phát triển các thang đo (scale) hay bảng kiểm (inventory) đánh giá hành vi ứng phó. Theo Frydenberg (2002), xu hƣớng này ra đời nhằm chỉ rõ cách thức con ngƣời đã nỗ lực ứng phó trong các tình huống, trên cơ sở đó đề xuất các chƣơng trình hỗ trợ cá nhân phát triển và điều chỉnh khả năng ứng phó của họ. Động cơ thứ hai thúc đẩy hƣớng nghiên cứu này là sự cần thiết có những công cụ đánh giá cho các nhà tâm lí nói chung và tâm lí lâm sàng nói riêng trong việc chẩn đoán và can thiệp [90]. Theo Compas và cộng sự (2001), có 4 phƣơng pháp đã đƣợc sử dụng để đánh giá cách ứng phó nói chung và ứng phó với các cảm xúc âm tính nói riêng: 1/ bảng hỏi tự thuật, 2/ phỏng vấn bán cấu trúc, 3/ quan sát hành vi và 4/ những báo cáo từ những ngƣời thân thích, gần gũi (bố mẹ, thầy cô, bạn bè). Trong 4 phƣơng pháp đó, bảng hỏi tự thuật đƣợc sử dụng nhiều nhất và phát triển khá mạnh. Các hình thức phổ biến của bảng hỏi để đo các cách ứng phó là thang đo hoặc bảng kiểm [81]. Theo Compsa (1988) và Frydenberg (2008), việc nghiên cứu những công cụ đo lƣờng, đánh giá cách ứng phó của con ngƣời đƣợc quan tâm từ những năm cuối thập niên 1980, từ đó cho đến nay có nhiều thang đo và bảng kiểm đã đƣợc xây dựng và phát triển. Cụ thể: Thang đo cách ứng phó (Way of Coping Scale, WCS) của Folkman và Larazus (1980) đã đo hai kiểu ứng phó cơ bản nhất là: kiểu ứng phó tập trung cảm xúc và kiểu ứng phó tập trung giải quyết vấn đề. Trong đó, kiểu ứng phó tập trung cảm xúc là kiểu ứng phó chú ý nhiều đến cảm xúc cá nhân, nhằm mục đích làm giảm mức độ stress của con ngƣời khi họ rơi vào những tình huống khó khăn. Còn kiểu ứng phó tập trung giải quyết vấn đề là kiểu ứng phó hƣớng vào việc giải quyết vấn đề hay định hƣớng để thay đổi hoàn cảnh. Tuy nhiên, cách ứng phó của con ngƣời trên thực tế không chỉ đơn giản là hai cách nhƣ Folkman và Lazarus đã nêu, mà nó mang tính đa dạng. Nên, một thang đo khác đƣợc ra đời. Đó là trắc nghiệm COPE của Carver, Sheier và Weintraub (1989). Trong trắc nghiệm này, các tác giả đã đề nghị năm thang đo là những khía cạnh