Tài liệu Luận án tiến sĩ phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên ngành sư phạm địa lí

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI HÀ VĂN THẮNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIÁO DỤC ĐỊA LÍ CHO SINH VIÊN NGÀNH SƯ PHẠM ĐỊA LÍ LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hà Nội - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI HÀ VĂN THẮNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIÁO DỤC ĐỊA LÍ CHO SINH VIÊN NGÀNH SƯ PHẠM ĐỊA LÍ Chuyên ngành: Lí luận & PPDH bộ môn Địa lí Mã số: 9140111 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS.TS. Nguyễn Viết Thịnh 2. PGS.TS. Kiều Văn Hoan Hà Nội – năm 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là khách quan, trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Hà Văn Thắng ii LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến GS.TS. Nguyễn Viết Thịnh và PGS.TS. Kiều Văn Hoan đã tận tâm hướng dẫn em hoàn thành luận án của mình. Các thầy đã giúp em nhận ra những giá trị của nghề nghiệp, những bài học quý báu về nghiên cứu khoa học; luôn khích lệ, động viên và định hướng để em có động lực học tập và kì vọng đóng góp một phần nhỏ bé cho nền giáo dục địa lí nước nhà. Luận án này thay cho lời tri ân tới các thầy về tấm lòng mà các thầy đã dành cho em. Em xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Đặng Văn Đức, GS.TS. Đỗ Thị Minh Đức, PGS.TS. Ngô Thị Hải Yến đã luôn hỗ trợ, tư vấn, định hướng, khích lệ em trong suốt quá trình từ lúc em mới bắt đầu cho đến khi em có được thành quả này. Em xin được cảm ơn PGS.TS. Lâm Quang Dốc, PGS.TS Nguyễn Tuyết Nga, PGS.TS. Đỗ Vũ Sơn, TS. Phạm Minh Tâm, TS. Đỗ Văn Thanh, TS. Đỗ Văn Hảo, TS. Nguyễn Phương Thảo đã đóng góp cho em những ý kiến hết sức quý báu qua báo cáo chuyên đề, seminar, bảo vệ cấp bộ môn để em có thể hoàn thiện hơn luận án của mình. Xin chân thành cảm ơn ThS. Nguyễn Thị Thanh Nhàn, Bộ môn Địa lí, Khoa Sư phạm, trường Đại học An Giang đã tạo điều kiện, hỗ trợ tôi thực nghiệm phát triển năng lực giáo dục địa lí cho SV trong luận án này. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban chủ nhiệm Khoa Địa lí, Bộ môn Lí luận và phương pháp giảng dạy, Phòng Sau Đại học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, cũng như cá nhân TS. Lê Như Thục đã tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất trên cả phương diện quản lí và chuyên môn trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu của tôi. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến cơ quan nơi tôi đang công tác là trường Đại học Sư phạm TP HCM, BCN Khoa Địa lí, phòng Tổ chức hành chính, phòng Sau Đại học, phòng KHTC, phòng KHCN & tạp chí KH, Quỹ Học Bổng AMA đã tạo cơ hội cho tôi được học tập nâng cao trình độ, hỗ trợ tôi về quy chế cũng như kinh phí. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân tình đến các bạn SV khóa 43, 44 ngành sư phạm Địa lí trường Đại học Sư phạm TP HCM, SV khóa 18, 19, 20 ngành sư phạm Địa lí, Đại học An Giang đã tham gia thực nghiệm cho đề tài nghiên cứu này. Tôi cũng xin được cảm ơn các giáo viên địa lí đang công tác ở các sở giáo dục An Giang, Đồng Tháp, TP HCM, Cần Thơ, Bình Dương, Long An; giảng viên tại các khoa, bộ môn Địa lí thuộc Trường Đại học Sài Gòn, Trường Đại học Đồng Tháp, Trường Đại học An Giang, Trường Đại học Cần Thơ đã giúp tôi hoàn thành các khảo sát đánh giá cơ sở thực tiễn của đề tài. Sau cùng, tôi xin cảm gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, học trò đã luôn động viên, khích lệ, hỗ trợ tôi trong suốt những năm tôi học tập và nghiên cứu. Tác giả luận án Hà Văn Thắng iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... I LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... II DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................ X DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................... XI DANH MỤC HÌNH ẢNH ...................................................................................XIII MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 2 2.1. Mục đích .............................................................................................................. 2 2.2. Nhiệm vụ ............................................................................................................. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 2 3.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................... 2 3.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................. 3 4. Giả thuyết khoa học.............................................................................................. 3 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ............................................................ 3 5.1. Quan điểm nghiên cứu......................................................................................... 3 5.1.1. Quan điểm hệ thống - cấu trúc ......................................................................... 3 5.1.2. Quan điểm lịch sử ............................................................................................. 4 5.1.3. Quan điểm thực tiễn giáo dục ........................................................................... 4 5.1.4. Quan điểm lấy người học làm trung tâm .......................................................... 4 5.1.5. Quan điểm dạy học phát triển năng lực ............................................................ 5 5.2. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 5 5.2.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu ..................................................... 5 5.2.2. Phương pháp khảo sát, điều tra ........................................................................ 5 5.2.3. Phương pháp tham vấn chuyên gia................................................................... 5 5.2.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ................................................................. 6 5.2.5. Phương pháp thống kê toán học ....................................................................... 6 6. Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án................................... 6 6.1. Trên thế giới ........................................................................................................ 6 6.2. Việt Nam............................................................................................................ 11 7. Những đóng góp của luận án ............................................................................. 17 8. Cấu trúc của luận án .......................................................................................... 18 iv CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIÁO DỤC ĐỊA LÍ CHO SINH VIÊN NGÀNH SƯ PHẠM ĐỊA LÍ .............................................................................................................................. 19 1.1. Đổi mới đào tạo giáo viên theo hướng phát triển năng lực nghề nghiệp ... 19 1.1.1. Đổi mới chương trình đào tạo giáo viên ......................................................... 19 1.1.2. Đổi mới đào tạo giáo viên theo hướng tiếp cận năng lực nghề nghiệp .......... 20 1.1.3. Chuẩn nghề nghiệp giáo viên và chuẩn đầu ra ngành cử nhân sư phạm ........ 24 1.1.3.1. Chuẩn nghề nghiệp giáo viên cơ sở giáo dục phổ thông ............................ 24 1.1.3.2. Chuẩn đầu ra khối ngành cử nhân sư phạm ............................................... 25 1.2. Giáo dục địa lí và năng lực giáo dục địa lí .................................................... 27 1.2.1. Giáo dục địa lí ................................................................................................ 27 1.2.1.1. Quan niệm về giáo dục địa lí ....................................................................... 27 1.2.1.2. Mục tiêu của giáo dục địa lí ........................................................................ 30 1.2.1.3. Vai trò và vị trí của giáo dục địa lí ............................................................. 30 1.2.1.4. Nội dung giáo dục địa lí .............................................................................. 32 1.2.2. Năng lực giáo dục địa lí.................................................................................. 33 1.2.2.1. Quan niệm về năng lực giáo dục địa lí........................................................ 33 1.2.2.2. Phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên ....................................... 38 1.3. Cơ sở khoa học của việc phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên 41 1.3.1. Cơ sở tâm lí học dạy học ................................................................................ 41 1.3.1.1. Vận dụng thuyết hành vi .............................................................................. 41 1.3.1.2. Vận dụng thuyết nhận thức .......................................................................... 42 1.3.1.3. Vận dụng thuyết kiến tạo ............................................................................. 42 1.3.1.4. Vận dụng thuyết hoạt động .......................................................................... 42 1.3.2. Cơ sở về lí luận dạy học ................................................................................. 43 1.3.2.1. Mô hình cấu trúc của phương pháp dạy học ............................................... 43 1.3.2.2. Các quan điểm dạy học ............................................................................... 44 1.4. Đặc điểm tâm sinh lí, khả năng học tập của sinh viên sư phạm ................. 45 1.4.1. Đặc điểm tâm sinh lí của sinh viên sư phạm .................................................. 45 1.4.2. Khả năng học tập của sinh viên sư phạm ....................................................... 46 1.5. Thực trạng về năng lực giáo dục địa lí và phát triển năng lực giáo dục địa lí cho SV ở các các cơ sở đào tạo sư phạm thuộc khu vực Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Cửu Long .................................................................................... 48 1.5.1. Mục đích, đối tượng, nội dung, phương pháp khảo sát .................................. 48 1.5.2. Thực trạng về năng lực giáo dục địa lí của sinh viên ..................................... 49 1.5.3. Thực trạng phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên ......................... 51 v 1.5.3.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc phát triển năng lực giáo dục địa lí ........... 51 1.5.3.2. Các biện pháp pháp triển năng lực giáo dục địa lí ..................................... 54 1.5.3.3. Các phương pháp phát triển năng lực giáo dục địa lí ................................ 56 1.5.4. Chương trình đào tạo sinh viên sư phạm Địa lí ở các cơ sở thuộc khu vực Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Cửu Long ......................................................... 59 1.5.4.1. Mục tiêu và chuẩn đầu ra của các chương trình đào tạo ........................... 59 1.5.4.2. Cấu trúc chương trình và nội dung đào tạo ................................................ 60 1.5.5. Đánh giá thực trạng phát triển năng lực giáo dục địa lí ................................. 62 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ......................................................................................... 65 CHƯƠNG 2. QUY TRÌNH VÀ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN CÁC NĂNG LỰC GIÁO DỤC ĐỊA LÍ CHO SINH VIÊN NGÀNH SƯ PHẠM ĐỊA LÍ ............... 66 2.1. Nguyên tắc và yêu cầu của việc phát triển năng lực giáo dục địa lí ........... 66 2.1.1. Nguyên tắc của việc phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên .......... 66 2.1.1.1. Đảm bảo việc phát triển năng lực địa lí là nền tảng cho việc phát triển năng lực giáo dục địa lí ..................................................................................................... 66 2.1.1.2. Đảm bảo sự kết nối giữa tri thức địa lí và tri thức về khoa học giáo dục trong việc phát triển năng lực giáo dục địa lí .......................................................... 66 2.1.1.3. Đảm bảo sự thống nhất hữu cơ giữa giảng dạy lí thuyết và thực hành nghề nghiệp trong phát triển năng lực giáo dục địa lí...................................................... 67 2.1.1.4. Đảm bảo phát huy tính chủ động, tích cực của sinh viên trong việc phát triển năng lực giáo dục địa lí ................................................................................... 67 2.1.1.5. Đảm bảo tính vừa sức đối với sinh viên trong phát triển năng lực giáo dục địa lí .......................................................................................................................... 68 2.1.2. Yêu cầu của việc phát triển các năng lực giáo dục địa lí ............................... 68 2.1.2.1. Yêu cầu đối với giảng viên .......................................................................... 68 2.1.2.2. Đối với sinh viên .......................................................................................... 70 2.1.2.3. Về cơ sở vật chất.......................................................................................... 70 2.1.2.4. Chương trình và tổ chức đào tạo................................................................. 71 2.1.2.5. Yêu cầu đối với các cơ sở thực tập sư phạm ............................................... 72 2.2. Xác định năng lực giáo dục địa lí và phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên ................................................................................................................... 72 2.2.1. Xác định cấu trúc năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên ............................... 72 2.2.2. Cấu trúc năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên sư phạm địa lí ...................... 73 2.2.2.1. Chỉ báo năng lực vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học địa lí .......... 75 2.2.2.2. Chỉ báo năng lực ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy học địa lí ở trường phổ thông ................................................................................... 76 vi 2.2.2.3. Chỉ báo năng lực đánh giá trong giáo dục địa lí ........................................ 77 2.2.2.4. Chỉ báo năng lực thiết kế kế hoạch bài dạy trong giáo dục địa lí .............. 78 2.2.3. Thiết lập và sử dụng đường phát triển năng lực giáo dục địa lí ..................... 79 2.3. Quy trình phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên ........................ 81 2.3.1. Xây dựng kế hoạch phát triển năng lực giáo dục địa lí .................................. 82 2.3.1.1. Xác định mục tiêu phát triển năng lực giáo dục địa lí ................................ 82 2.3.1.2. Lựa chọn phương thức phát triển năng lực giáo dục địa lí ........................ 84 2.3.1.3. Thiết kế chuỗi hoạt động và dự kiến phương án đánh giá .......................... 85 2.3.2. Tổ chức phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên .............................. 87 2.3.2.1. Cung cấp định hướng và chuyển giao nhiệm vụ ......................................... 87 2.3.2.2. Tổ chức hoạt động học tập để phát triển năng lực giáo dục địa lí ............. 88 2.3.2.3. Báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập ............................................... 89 2.3.3. Đánh giá và cải tiến quy trình phát triển năng lực giáo dục địa lí.................. 89 2.3.3.1. Đánh giá quá trình phát triển năng lực giáo dục địa lí .............................. 89 2.3.3.2. Cải tiến quy trình, biện pháp phát triển năng lực giáo dục địa lí ............... 91 2.4. Biện pháp hình thành và phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên92 2.4.1. Phát triển năng lực giáo dục địa lí theo phương thức tích hợp....................... 92 2.4.1.1. Tích hợp kiến thức chuyên môn và phương pháp dạy học địa lí ................. 92 2.4.1.2. Xây dựng giáo trình tích hợp theo tiếp cận mô-đun .................................... 94 2.4.2. Sử dụng các phương pháp và kĩ thuật dạy học phát triển năng lực giáo dục địa lí trong các học phần phương pháp dạy học địa lí. ................................................... 96 2.4.2.1. Sử dụng phương pháp huấn luyện ............................................................... 96 2.4.2.2. Sử dụng phương pháp dạy học vi mô .......................................................... 97 2.4.2.3. Sử dụng phương pháp nghiên cứu bài học (lesson study)........................... 99 2.4.2.4. Sử dụng phương pháp tình huống/mô phỏng ............................................ 101 2.4.2.5. Tăng cường tổ chức xê – mi – na .............................................................. 103 2.4.2.6. Sử dụng phương pháp dạy học dự án ........................................................ 105 2.4.3. Đổi mới phương pháp sử dụng phương tiện dạy học địa lí trong phát triển năng lực giáo dục địa lí........................................................................................... 108 2.4.4. Ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông để phát triển năng lực giáo dục địa lí ................................................................................................................. 110 2.4.4.1. Thiết lập cách thức giao tiếp, khai thác và trao đổi thông tin phục vụ hoạt động phát triển năng lực giáo dục địa lí thông qua Internet ................................. 110 2.4.4.2. Vận dụng mô hình dạy học kết hợp trong phát triển các năng lực giáo dục địa lí ........................................................................................................................ 111 vii 2.4.4.3. Vận dụng mô hình lớp học đảo ngược trong phát triển năng lực giáo dục địa lí ........................................................................................................................ 112 2.4.5. Tổ chức học tập trải nghiệm để phát triển năng lực giáo dục địa lí ............. 114 2.4.5.1. Thiết kế và tổ chức các bài học bộ môn phương pháp theo mô hình học tập trải nghiệm .............................................................................................................. 114 2.4.5.2. Tổ chức các hình thức trải nghiệm dạy học địa lí ở trường phổ thông..... 115 2.4.6. Đổi mới đánh giá trong phát triển năng lực giáo dục địa lí .......................... 117 2.4.6.1. Tăng cường hình thức đánh giá thường xuyên trong quá trình phát triển năng lực giáo dục địa lí .......................................................................................... 117 2.4.6.2. Tăng cường đánh giá dựa theo tiêu chí trong quá trình phát triển năng lực giáo dục địa lí ......................................................................................................... 118 2.5. Thiết kế kế hoạch bài dạy phát triển năng lực giáo dục địa lí trong các học phần phương pháp giảng dạy địa lí .................................................................... 120 2.5.1. Định hướng chung của việc thiết kế kế hoạch bài dạy phát triển năng lực giáo dục địa lí ................................................................................................................. 120 2.5.2. Mô hình và cấu trúc của kế hoạch bài dạy phát triển năng lực giáo dục địa lí ................................................................................................................................ 121 2.5.3. Các loại kế hoạch bài dạy trong phát triển năng lực giáo dục địa lí ............ 122 2.5.4. Một số kế hoạch bài dạy phát triển năng lực giáo dục địa lí ........................ 123 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ....................................................................................... 124 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ....................................................... 125 3.1. Mục đích, nhiệm vụ và nguyên tắc của thực nghiệm sư phạm ................. 125 3.1.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................. 125 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ................................................................................. 125 3.1.3. Nguyên tắc thực nghiệm ............................................................................... 125 3.2. Phương pháp thực nghiệm............................................................................ 126 3.2.1. Thiết kế thực nghiệm .................................................................................... 126 3.2.2. Lựa chọn đối tượng thực nghiệm ................................................................. 126 3.2.3. Đo lường và thu thập dữ liệu thực nghiệm ................................................... 126 3.2.4. Phân tích dữ liệu ........................................................................................... 127 3.2.4.1. Thống kê kết quả điểm số và khảo sát ....................................................... 127 3.2.4.2. Mô tả dữ liệu thống kê ............................................................................... 128 3.2.4.3. So sánh dữ liệu thống kê ............................................................................ 128 3.3. Tiến trình tổ chức thực nghiệm .................................................................... 129 3.3.1. Đánh giá trước thực nghiệm ......................................................................... 129 3.3.2. Tổ chức thực nghiệm .................................................................................... 129 viii 3.3.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm ...................................................................... 131 3.4. Kết quả và phân tích kết quả thực nghiệm ................................................. 131 3.4.1. Kết quả thực nghiệm chỉ báo năng lực vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học địa lí ................................................................................................................. 131 3.4.1.1. Thực nghiệm tại khoa Địa lí trường Đại học Sư phạm TP. HCM ............ 131 3.4.1.2. Thực nghiệm tại bộ môn Địa lí thuộc khoa Sư phạm, Đại học An Giang . 134 3.4.1.3. Đánh giá sự tiến bộ của sinh viên dựa trên đường phát triển năng lực vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học địa lí ......................................................... 136 3.4.2. Kết quả thực nghiệm chỉ báo năng lực đánh giá trong giáo dục địa lí ......... 137 3.4.3. Kết quả thực nghiệm chỉ báo năng lực thiết kế kế hoạch bài dạy trong giáo dục địa lí ................................................................................................................. 140 3.4.3.1. Thực nghiệm tại khoa Địa lí trường Đại học Sư phạm TP.HCM ............. 140 3.4.3.2. Thực nghiệm tại bộ môn Địa lí thuộc khoa Sư phạm, Đại học An Giang . 141 3.4.3.3. Đánh giá sự tiến bộ của sinh viên dựa trên đường phát triển năng lực thiết kế kế hoạch bài dạy trong giáo dục địa lí .............................................................. 143 3.4.4. Kết quả thực nghiệm chỉ báo năng lực ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy học địa lí ............................................................................ 144 3.4.5. Kết quả khảo sát sinh viên sau thực nghiệm (đánh giá định tính)................ 148 3.4.5.1. Đánh giá về dự án học tập các môn phương pháp dạy học đối với việc phát triển các năng lực giáo dục địa lí ........................................................................... 148 3.4.5.2. Đánh giá về việc áp dụng dạy học vi mô đối với việc phát triển năng lực giáo dục địa lí ......................................................................................................... 149 3.4.5.3. Đánh giá về việc áp dụng nghiên cứu thức tế tại trường phổ thông đối với việc phát triển các năng lực giáo dục địa lí ........................................................... 150 3.4.5.4. Đánh giá về việc áp dụng trải nghiệm tiết học địa lí ở trường phổ thông đối với việc phát triển các năng lực giáo dục địa lí ..................................................... 152 3.4.5.5. Đánh giá về việc áp dụng các biện pháp đối với việc phát triển chỉ báo năng lực ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy học địa lí ...... 153 3.5. Kết luận về kết quả thực nghiệm sư phạm.................................................. 156 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ....................................................................................... 159 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ...................................................................... 160 1. Kết luận ............................................................................................................. 160 2. Khuyến nghị ...................................................................................................... 161 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ .................................................................. 163 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 164 ix DANH MỤC PHỤ LỤC PHỤ LỤC x DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết đầy đủ Từ viết tắt tiếng Việt CNTT&TT Công nghệ thông tin và truyền thông ĐH Đại học ĐNB&ĐBSCL Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Cửu Long ĐPTNL Đường phát triển năng lực GDĐL Giáo dục địa lí GDPT Giáo dục phổ thông GD&ĐT Giáo dục và đào tạo GV Giáo viên GiV Giảng viên HS Học sinh KHBD Kế hoạch bài dạy KHGD Khoa học giáo dục KHĐG Kế hoạch đánh giá KHXH Khoa học xã hội KTDH Kĩ thuật dạy học KT – XH Kinh tế – xã hội NCS Nghiên cứu sinh NVSP Nghiệp vụ sư phạm PPDH Phương pháp dạy học PP&KT Phương pháp và kĩ thuật SV Sinh viên THPT Trung học phổ thông TNSP Thực nghiệm sư phạm Từ viết tắt tiếng Anh Chữ viết đầy đủ PCK Pedagogical Content Knowledge PCK-G Pedagogical Content Knowledge - Geography PCK-ST Pedagogical Content Knowledge for Students ZPD Zone of Proximal Development xi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Sự tương thích giữa chuẩn nghề nghiệp GV phổ thông với chuẩn đầu ra cử nhân ngành sư phạm (nguồn: [37]) .......................................................................... 26 Bảng 1.2. Đánh giá mức độ tác động của các yếu tố đến việc hình thành và phát triển năng lực GDĐL cho SV ........................................................................................... 52 Bảng 1.3. Đánh giá mức độ thường xuyên của việc thực hiện các biện pháp phát triển năng lực GDĐL cho SV ........................................................................................... 54 Bảng 1.4. Mức độ áp dụng các phương pháp phát triển năng lực GDĐL của GiV phân theo chuyên ngành giảng dạy ................................................................................... 58 Bảng 2.1. Hợp phần (thành tố) và các chỉ báo trong cấu trúc năng lực GDĐL ....... 75 Bảng 2.2. Mô tả chi tiết các chỉ số chất lượng hành vi của chỉ báo năng lực vận dụng PP&KT dạy học địa lí............................................................................................... 76 Bảng 2.3. Mô tả chi tiết các chỉ số chất lượng hành vi của chỉ báo năng lực ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lí ở trường phổ thông ............................................... 77 Bảng 2.4. Mô tả chi tiết các chỉ số chất lượng hành vi của chỉ báo năng lực đánh giá trong GDĐL .............................................................................................................. 78 Bảng 2.5. Mô tả chi tiết các chỉ số chất lượng hành vi của chỉ báo năng lực thiết kế KHBD trong GDĐL ................................................................................................. 78 Bảng 2.6. Hướng dẫn xây dựng ma trận hoạt động học tập và rèn luyện trong phát triển năng lực GDĐL cho SV ................................................................................... 86 Bảng 2.7. Danh mục thu thập đánh giá trong phát triển năng lực GDĐL ............... 91 Bảng 2.8. Các hoạt động học tập phát triển kĩ năng hướng dẫn HS đọc, hiểu bản đồ trong dạy học địa lí ................................................................................................. 109 Bảng 2.9. Áp dụng mô hình “Lớp học đảo ngược” trong tổ chức hoạt động học tập phát triển năng lực GDĐL ...................................................................................... 113 Bảng 3.1. Thông tin chi tiết về đối tượng và các năng lực GDĐL thực nghiệm ... 126 Bảng 3.2. Giả thuyết và mức độ ý nghĩa trong kiếm định Paired-sample T-Test . 128 Bảng 3.3. Thống kê kết quả chỉ báo năng lực vận dụng PP&KT dạy học địa lí trước và sau thực nghiệm (ĐH Sư phạm TP HCM) ........................................................ 132 Bảng 3.4. So sánh tỉ lệ SV phân theo hạng năng lực trước và sau thực nghiệm ... 132 Bảng 3.5. Tự đánh giá của SV về sự tiến bộ của chỉ báo năng lực vận dụng PP&KT dạy học địa lí sau thực nghiệm ............................................................................... 133 Bảng 3.6. Thống kê kết quả chỉ báo năng lực vận dụng PP&KT dạy học địa lí trước và sau thực nghiệm (ĐH An Giang) ....................................................................... 134 Bảng 3.7. So sánh tỉ lệ SV phân theo hạng năng lực trước và sau thực nghiệm ... 135 Bảng 3.8. Tự đánh giá của SV về sự tiến bộ của chỉ báo năng lực vận dụng PP&KT dạy học địa lí sau thực nghiệm (ĐH An Giang) ..................................................... 135 Bảng 3.9. Thống kê kết quả chỉ báo năng lực đánh giá trong GDĐL trước và sau thực nghiệm (ĐH An Giang) .......................................................................................... 138 Bảng 3.10. Thống kê kết quả chỉ báo năng lực thiết kế KHBD trong GDĐL trước và sau thực nghiệm (ĐH Sư phạm TP.HCM) ............................................................. 140 Bảng 3.11. Thống kê kết quả chỉ báo năng lực thiết kế KHBD trong GDĐL trước và sau thực nghiệm (ĐH An Giang) ............................................................................ 142 xii Bảng 3.12. Thống kê kết quả chỉ báo năng lực ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lí trước và sau thực nghiệm .............................................................................. 145 Bảng 3.13. Thống kê kết quả tự đánh giá chỉ báo năng lực ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lí của SV sau khi kết thúc khóa học .................................................... 145 Bảng 3.14. Đánh giá của SV về sự cần thiết của các hợp phần áp dụng trong dự án học tập các môn PPDH địa lí .................................................................................. 148 Bảng 3.15. Đánh giá của SV về sự cần thiết của các thành phần thực hiện trong phương pháp DHVM đối với việc phát triển năng lực GDĐL............................... 149 Bảng 3.16. Đánh giá của SV về giá trị của việc nghiên cứu thực tế tại trường phổ thông đối với việc phát triển năng lực GDĐL ........................................................ 151 Bảng 3.17. Đánh giá của SV về vai trò của việc trải nghiệm các tiết học địa lí ở trường phổ thông đối với việc góp phần hình thành và phát triển năng lực GDĐL .......... 152 Bảng 3.18. Mức độ cần thiết và tính hiệu quả của các biện pháp được áp dụng đối với việc phát triển năng lực ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lí....................... 153 xiii DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 1.1. Những yếu tố ảnh hưởng đến kiến thức nội dung sư phạm của SV SP... 23 Hình 1.2. GDĐL được định nghĩa như là sự kết hợp giữa địa lí và giáo dục .......... 28 Hình 1.3. Mô hình thể hiện mối quan hệ và sự phát triển của GDĐL ..................... 29 Hình 1.4. Cấu trúc năng lực nghề ............................................................................ 34 Hình 1.5. Kiến thức nội dung sư phạm cho việc giảng dạy địa lí ........................... 36 Hình 1.6. Kiến thức sư phạm địa lí của sinh viên .................................................... 37 Hình 1.7. Năng lực GDĐL là sự kết hợp giữa năng lực giáo dục và NLĐL ........... 38 Hình 1.8. Vùng phát triển gần theo quan niệm của L.S Vygotsky .......................... 39 Hình 1.9. Đánh giá của GiV, SV và GV về mức độ đạt được các chỉ số chất lượng hành vi trong mỗi chỉ báo thuộc ba thành tố năng lực GDĐL ................................. 49 Hình 1.10. Đánh giá của GiV, SV về mức độ đạt được các chỉ báo của thành tố năng lực vận dụng tri thức KHGD vào GDĐL ................................................................. 50 Hình 1.11. Đánh giá mức độ thường xuyên và cần thiết của việc áp dụng các phương pháp phát triển năng lực GDĐL cho SV .................................................................. 57 Hình 1.12. Mức độ áp dụng PPDH vi mô và huấn luyện của GiV trong đào tạo ... 58 Hình 1.13. Cơ cấu các khối kiến thức trong chương trình đào tạo SV sư phạm Địa lí của 5 cơ sở ở ĐNB&ĐBSCL (%) ............................................................................ 61 Hình 1.14. Tỉ lệ trung bình cộng giữa các khối kiến thức trong chương trình đào tạo SV sư phạm địa lí của 5 cơ sở ở ĐNB&ĐBSCL (%) .............................................. 62 Hình 2.1. Các hợp phần (thành tố) trong cấu trúc năng lực GDĐL ........................ 75 Hình 2.2. Mô hình đường phát triển kĩ năng của Dreyfus ....................................... 80 Hình 2.3. Đường phát triển năng lực GDĐL dành cho SV ..................................... 81 Hình 2.4. Quy trình chi tiết phát triển năng lực giáo dục địa lí ............................... 82 Hình 2.5. Lựa chọn phương thức phát triển năng lực GDĐL dựa trên dạy học hợp tác và hoạt động.............................................................................................................. 85 Hình 2.6. Tích hợp kiến thức chuyên môn và PPDH trong phát triển năng lực GDĐL ... 93 Hình 2.7. Cấu trúc thiết kế các mô-đun trong phát triển năng lực GDĐL .............. 95 Hình 2.8. Quy trình thực hành luyện tập kĩ năng dạy học trong PPDH vi mô ........ 98 Hình 2.9. Tổ chức không gian lớp học và phân vai SV theo NCBH trong phát triển năng lực GDĐL ...................................................................................................... 100 Hình 2.10. Quy trình sử dụng phương pháp tình huống trong phát triển năng lực GDĐL cho SV ........................................................................................................ 102 Hình 2.11. Các bước thực hiện lớp học đảo ngược trong đào tạo SV ................... 112 Hình 2.12. Chu trình tổ chức các bài học bộ môn PPDH địa lí theo mô hình học tập trải nghiệm .............................................................................................................. 114 Hình 2.13. Chu trình phát triển năng lực GDĐL qua trải nghiệm thực tế dạy học địa lí ở trường phổ thông .............................................................................................. 116 Hình 2.14. Lập kế hoạch bài dạy – mô hình P-I-E ................................................ 121 Hình 3.1. Đường phát triển chỉ báo năng lực vận dụng PP&KT dạy học địa lí .... 137 Hình 3.2. Đường phát triển chỉ báo năng lực đánh giá trong GDĐL .................... 139 Hình 3.3. Đường phát triển chỉ báo năng lực thiết kế KHBD trong GDĐL.......... 144 Hình 3.4. Đường phát triển chỉ báo năng lực ứng dụng CNTT&TT ..................... 147 xiv Hình 3.5. Đánh giá của SV về mô hình dự án học tập các học phần PPDH địa lí 148 Hình 3.6. Đánh giá của SV về sự tác động của các thành phần đến hiệu quả của việc áp dụng phương pháp DHVM đối với việc phát triển năng lực GDĐL ................. 150 Hình 3.7. Cơ hội và khó khăn của việc học tập học phần ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lí dưới tác động của đại dịch Covid 19 ............................................... 155 Hình 3.8. Mức độ cải thiện về điểm số các chỉ báo năng lực thực nghiệm ........... 157 Hình 3.9. Sự tăng tiến của SV trên đường phát triển năng lực GDĐL .................. 157 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Dạy học theo định hướng phát triển năng lực nghề nghiệp là tiếp cận bản chất của việc đào tạo, bồi dưỡng GV trong bối cảnh hiện nay. Nhận định này được lí giải xuất phát từ tác động của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến mọi mặt của đời sống xã hội và yêu cầu ngày càng cao đối với chất lượng nguồn nhân lực. Giáo dục nói chung và nhà giáo nói riêng đóng vai trò then chốt trong việc tạo ra những công dân có đầy đủ những năng lực để đáp ứng yêu cầu của thời đại. Chính vì thế, Nghị quyết số 29 – NQ/TW đã đề cập đến tầm quan trọng của việc phát triển đội ngũ nhà giáo, trong đó nhấn mạnh: “Đổi mới mạnh mẽ mục tiêu, nội dung, phương pháp đào tạo, bồi dưỡng và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện của nhà giáo theo yêu cầu nâng cao trách nhiệm, đạo đức và năng lực nghề” [6]. Bên cạnh đó, việc đổi mới chương trình GDPT tổng thể và chương trình GDPT môn Địa lí đã đặt ra nhiều thách thức đối với khả năng đáp ứng của đội ngũ GV địa lí với chương trình định hướng năng lực. Đồng thời, nó cũng tác động không nhỏ đến công tác đào tạo GV. Thực tế nêu trên đặt ra cho các trường sư phạm những yêu cầu quan trọng và cấp bách đối với việc phát triển năng lực giáo dục cho SV trong đó có SV ngành sư phạm Địa lí. Về mặt lí luận, giáo dục địa lí, năng lực GDĐL và phát triển năng lực GDĐL là những lĩnh vực chưa thực sự có nhiều nghiên cứu. Chính vì thế, cần thiết lập những quan niệm ban đầu về GDĐL làm căn cứ lí thuyết cho việc định nghĩa năng lực GDĐL, từ đó thiết lập quan niệm phù hợp về phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm. Trong khi đó, GDĐL đóng góp vai trò quan trọng trong nền giáo dục phổ thông quốc gia. Điều này được khẳng định trong chương trình GDPT môn Địa lí 2018: “GDĐL được thực hiện ở tất cả các cấp học phổ thông” cùng với các môn học và hoạt động giáo dục khác góp phần phát triển cho HS những phẩm chất chủ yếu, năng lực chung và năng lực đặc thù, “đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước; thái độ ứng xử đúng đắn với môi trường tự nhiên, xã hội; khả năng định hướng nghề nghiệp; để hình thành nhân cách công dân, sẵn sàng đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [17]. Vì vậy, việc đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ GV đáp ứng được năng lực GDĐL có ý nghĩa hết sức quan trọng để hiện thực hóa mục tiêu và kì vọng của chương trình GDĐL phổ thông. Giáo sinh sư phạm Địa lí vừa phải đảm bảo năng lực chuyên môn (năng lực khoa học địa lí), vừa thành thành thạo năng lực GDĐL (Vận dụng PP&KT dạy học địa lí; Đánh giá trong GDĐL; Ứng dụng CNTT&TT trong GDĐL; Thiết kế KHBD trong GDĐL) và các năng lực chung bổ trợ để có thể đáp ứng được những yêu cầu ngày càng cao của thực tiễn dạy học và giáo dục. 2 Chương trình và phương pháp đào tạo GV nói chung và GV địa lí nói riêng ở các trường sư phạm trong những năm qua đã có nhiều đổi mới, song vẫn chưa theo kịp với xu thế phát triển trong khu vực và thế giới. Một trong số đó là chưa chú trọng phát triển năng lực cho SV, nhất là năng lực tự học, tự nghiên cứu. Chương trình cơ bản vẫn chưa làm rõ được mối quan hệ giữa chương trình đại học với kiến thức, năng lực cần đáp ứng yêu cầu GDPT. Các học phần về PPDH bộ môn tuy đã cố gắng trang bị cho SV nắm vững hệ thống các PPDH và cập nhật những vấn đề đổi mới, song vẫn còn khoảng cách khá xa giữa lí thuyết và thực tiễn, giữa đào tạo ở trường sư phạm với thực tế giảng dạy ở nhà trường phổ thông [4]. Như vậy, để đáp ứng với yêu cầu của thực tiễn các trường sư phạm cần thiết phải cải tiến chương trình và đổi mới phương pháp đào tạo một cách toàn diện và đồng bộ. Xuất phát từ những lí do nêu trên, NCS lựa chọn đề tài: Phát triển năng lực giáo dục địa lí cho sinh viên ngành sư phạm Địa lí để nghiên cứu, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo SV sư phạm đáp ứng việc đổi mới chương trình GDPT. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích Nghiên cứu xây dựng quy trình và các biện pháp để tổ chức dạy học phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm Địa lí, nhằm nâng cao chất lượng đào tạo GV, góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới GD&ĐT trong giai đoạn hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm Địa lí. - Xây dựng nguyên tắc và yêu cầu của việc phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm Địa lí. - Xác định các năng lực GDĐL cần hình thành và phát triển cho SV ngành sư phạm Địa lí. - Xây dựng quy trình phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm Địa lí. - Đề xuất các biện pháp phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm Địa lí. - Thiết kế và tổ chức giảng dạy một số KHBD để phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm Địa lí. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của quy trình và các biện pháp đã đề xuất. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là quy trình và các biện pháp phát triển năng lực GDĐL cho SV năm thứ 3 và năm thứ 4 ngành sư phạm Địa lí. 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu: Nghiên cứu quy trình và biện pháp phát triển năng lực GDĐL cho SV ngành sư phạm Địa lí năm thứ 3 và năm thứ 4 (tập trung vào các năng lực dạy học địa lí). - Địa bàn nghiên cứu ở các tỉnh phía Nam (ĐNB & ĐBSCL). Khảo sát thực tiễn ở các cơ sở đào tạo SV sư phạm Địa lí bậc đại học bao gồm: Khoa Địa lí – Trường Đại học Sư phạm TP. HCM, Bộ môn Địa lí thuộc Khoa KHXH – Đại học Sài Gòn, Bộ môn Địa lí thuộc Khoa Sư phạm – Đại học Cần Thơ, Bộ môn Địa lí thuộc Khoa Sư phạm – Đại học An Giang, Bộ môn Sử – Địa – GDCD thuộc Khoa Sư phạm – Đại học Đồng Tháp. Trước đó, luận án đã tham khảo chương trình đào tạo SV sư phạm Địa lí của các trường sư phạm trọng điểm như Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Sư phạm Huế, Đại học Sư phạm Đà Nẵng. Đề tài thực nghiệm sư phạm ở Khoa Địa lí – Trường Đại học Sư phạm TP. HCM, Bộ môn Địa lí thuộc Khoa Sư phạm – Đại học An Giang. Nội dung TNSP là các chỉ báo của thành tố (hợp phần) năng lực Vận dụng tri thức KHGD và GDĐL: Vận dụng các PP&KT dạy học địa lí, đánh giá trong GDĐL, thiết kế KHBD trong GDĐL, ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lí ở trường phổ thông. - Thời gian nghiên cứu từ tháng 12 năm 2018 đến hết tháng 12 năm 2021 4. Giả thuyết khoa học Nếu vận dụng quy trình và biện pháp phát triển năng lực GDĐL cho SV sư phạm một cách khoa học; trên cơ sở đảm bảo các nguyên tắc, yêu cầu thì SV sẽ phát triển được năng lực GDĐL. Kết quả này góp phần nâng cao chất lượng đào tạo SV sư phạm Địa lí, đóng góp vào quá trình đổi mới GDPT trong giai đoạn hiện nay. 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm hệ thống - cấu trúc Quá trình giáo dục là một hệ thống có cấu trúc gồm nhiều thành tố (cấu trúc nội dung) và các giai đoạn (cấu trúc quá trình). Quan điểm hệ thống - cấu trúc trong nghiên cứu KHGD yêu cầu người nghiên cứu phải xem xét các yếu tố của quá trình giáo dục, dạy học trong một chỉnh thể thống nhất và liên quan chặt chẽ với nhau [106]. Vận dụng quan điểm này để xem xét quá trình phát triển năng lực GDĐL cho SV là một bộ phận hữu cơ của quá trình đào tạo GV nói chung và GV địa lí nói riêng ở các trường sư phạm. Ở phương diện vĩ mô, đào tạo GV không nằm ngoài chính sách GD&ĐT quốc gia và xu hướng phát triển KT – XH. Ở phương diện vi mô, phát triển năng lực GDĐL cũng là một hệ thống cấu trúc hoàn chỉnh. Vì vậy, nghiên cứu cần xem xét tổng thể các nhân tố: GiV, SV, chương trình đào tạo, cơ sở vật chất – kĩ thuật, chính sách; các quá trình: giảng 4 dạy, học tập, thực hành, thực tập…để hệ thống có thể vận hành một cách logic và đạt hiệu quả giáo dục tối ưu nhất. 5.1.2. Quan điểm lịch sử Giáo dục và đào tạo là một hệ thống động, luôn vận động và phát triển không ngừng. Đặc điểm đó yêu cầu nghiên cứu về KHGD phải quán triệt quan điểm lịch sử cụ thể. Đó chính là việc xem xét hoàn cảnh cụ thể (không gian và thời gian) của đối tượng nghiên cứu, cũng như mối quan hệ chặt chẽ với các hiện tượng, quá trình xung quanh [106]. Xuất phát trên quan điểm này, luận án xem xét việc phát triển năng lực GDĐL ở những hoàn cảnh lịch sử khác nhau, từ đó, kế thừa những kết quả của những công trình nghiên cứu trước đó, cả trong và ngoài nước để thiết lập quy trình và biện pháp phát triển năng lực GDĐL cho SV sư phạm. Quá trình này được vận dụng phù hợp với điều kiện giảng dạy cụ thể trong đào tạo GV ở các trường sư phạm khu vực phía Nam nói chung và trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh nói riêng. 5.1.3. Quan điểm thực tiễn giáo dục Quá trình nghiên cứu KHGD cần phải xuất phát từ thực tiễn và sản phẩm phục vụ cho việc giải quyết các vấn đề cấp thiết do thực tiễn đặt ra [106]. Từ thực tế đào tạo SV sư phạm Địa lí, tác giả nhận thấy việc đổi mới phương thức phát triển năng lực GDĐL cho SV là vấn đề cấp thiết để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực ngành giáo dục nhằm đáp ứng những cải cách lớn của GD&ĐT Quốc gia. Thiết lập một cơ sở thực tiễn vững chắc về thực trạng phát triển năng lực GDĐL ở các cơ sở đào tạo khu vực phía Nam là hết sức cần thiết cho việc đề xuất giải pháp trong nghiên cứu này. Thêm vào đó, quy trình và biện pháp áp dụng được cải tiến liên tục sao phù hợp với yêu cầu của từng giai đoạn trong quá trình nghiên cứu. Kết quả sẽ đóng góp trở lại cho việc tiếp tục cải thiện quá trình phát triển năng lực GDĐL cho SV sư phạm. 5.1.4. Quan điểm lấy người học làm trung tâm Dạy học lấy người học làm trung tâm, về bản chất người dạy cần tính đến nhu cầu, nguyện vọng, đặc điểm tâm lí và nhận thức của người học. Ở phương diện vĩ mô, dạy học lấy người học làm trung tâm chú ý đến yêu cầu của xã hội phản ánh vào mong muốn của người học và phải đáp ứng yêu cầu đó. Trong nghiên cứu này, SV sư phạm Địa lí là chủ thể của quá trình phát triển năng lực GDĐL. Những tác động sư phạm của GiV thông qua quá trình và biện pháp đều hướng đến mục đích là thúc đẩy sự tiến bộ của SV so với chính bản thân họ. Chính vì thế, SV được đánh giá đầu vào và được hướng dẫn để xây dựng kế hoạch rèn luyện riêng dựa trên đường phát triển năng lực của họ. Trong quá trình này, SV được khuyến khích tham gia tích cực, chủ động vào chuỗi các hoạt động học tập đa dạng, từ đơn giản đến phức tạp. Họ cũng được hướng dẫn để tự đánh