Tài liệu Hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại bảo hiểm xã hội huyện hậu lộc, tỉnh thanh hóa

LỜI CẢM ƠN Trước hết tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo đã tham gia giảng dạy lớp 25QLKT 21 trường Đại học Thủy lợi, đã trang bị cho tác giả một nền tảng lý luận về quản lý kinh tế. Đặc biệt tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Bá Uân đã tận tình hướng dẫn, định hướng và luôn theo sát quá trình nghiên cứu để tác giả có thể hoàn thành bản luận văn một cách trọn vẹn và hoàn chỉnh hơn. Cuối cùng tác giả xin chân thành cảm ơn các cán bộ đồng nghiệp làm công tác trong cơ quan Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc đã giúp đỡ và ủng hộ tác giả về quan điểm, số liệu để tác giả có thể hoàn thiện luận văn này. Tác giả rất mong nhận được sự đóng góp của các thầy cô giáo, cơ quan Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc và bạn đọc quan tâm để cho đề tài được hoàn thiện và có tính thực tiễn hơn. Tác giả Trương Thị Dịu i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận văn này là công trình do chính tôi nghiên cứu và soạn thảo. Tôi không sao chép bất kỳ một bài viết nào mà tôi đã biết được công bố mà không trích dẫn nguồn gốc. Nếu có bất kỳ một sự vi phạm nào, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả Trương Thị Dịu ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................................i LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ ............................................................................................vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU................................................................................. vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................................... viii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC .................................................................................5 1.1 Tổng quan về công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .............................. 5 1.1.1 Khái niệm và đặc điểm của bảo hiểm ......................................................... 5 1.1.2 Khái niệm và phân loại bảo hiểm xã hội ....................................................6 1.1.3 Khái niệm và đặc điểm của bảo hiểm xã hội bắt buộc ............................... 6 1.2 Công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ....................................................8 1.2.1 Khái niệm về công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ....................8 1.2.2 Nguyên tắc của công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ................9 1.2.3 Tầm quan trọng của công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .......10 1.2.4 Nội dung của công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ..................12 1.2.5 Tiêu chí đánh giá công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ...........26 1.2.6 Nhân tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ..27 1.2.7 Tác động của bảo hiểm xã hội đến phát triển kinh tế - xã hội ..................29 1.3 Kinh nghiệm công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ở một số địa phương....................................................................................................................... 30 1.3.1 Kinh nghiệm của bảo hiểm xã hội huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình .........30 1.3.2 Kinh nghiệm của bảo hiểm xã hội huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An .......32 1.3.3 Bài học rút ra cho bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa ......33 1.4 Những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài ........................................34 Kết luận chương 1 .........................................................................................................36 iii CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC TẠI HUYỆN HẬU LỘC, TỈNH THANH HÓA ..................................... 37 2.1 Khái quát về tình hình phát triển bảo hiểm xã hội tại BHXH huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa ......................................................................................................... 37 2.1.1 Đặc điểm kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội ............................................................................................................................. 37 2.1.2 Khái quát về tổ chức hoạt động bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa ..................................................................................................................... 38 2.1.3 Tình hình phát triển BHXH trên tại huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa ..... 41 2.2 Thực trạng công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa ............................................................................... 45 2.2.1 Tình hình xây dựng kế hoạch thu bảo hiểm xã hội bắt buộc.................... 45 2.2.2 Tình hình tổ chức thực hiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ............................................................................................................................... 47 2.2.3 Tình hình kiểm tra, thanh tra, kiểm soát thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ... 51 2.3 Đánh giá chung về công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa .................................................................... 56 2.3.1 Những thành tựu đạt được ........................................................................ 56 2.3.2 Những tồn tại hạn chế ............................................................................... 57 2.3.3 Nguyên nhân của những hạn chế.............................................................. 61 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 64 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC TẠI BHXH HUYỆN HẬU LỘC, TỈNH THANH HÓA..... ......................................................................................................................... 65 3.1 Bối cảnh phát triển và định hướng về hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa ..................... 65 3.1.1 Bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội tại Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa .............................................................................................................. 65 3.1.2 Định hướng về hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa ................................................... 67 iv 3.2 Giải pháp nâng cao, hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa...............................................68 3.2.1 Hoàn thiện bộ máy tổ chức thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa .............................................................................68 3.2.2 Phát triển đối tượng tham gia BHXH ....................................................... 69 3.2.3 Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ quản lý thu BHXH bắt buộc ..........70 3.2.4 Đẩy mạnh ứng dụng CNTT trong công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc.......................................................................................................................... 72 3.2.5 Nâng cao năng lực và ý thức trách nhiệm của người sử dụng lao động và người lao động trong việc thực hiện nghĩa vụ đóng BHXHBB ....................................73 3.2.6 Đổi mới và nâng cao chất lượng công tác phối hợp liên ngành trong công tác thanh tra trên địa bàn huyện ..................................................................................... 77 3.2.7 Đẩy mạnh cải cách hành chính đối với công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ...................................................................................................................80 3.2.8 Ban hành văn bản đề nghị các cơ quan liên quan phối hợp xử lý nợ .......81 Kết luận chương 3 .........................................................................................................82 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................................... 83 1. Kết luận ..................................................................................................................... 83 2. Kiến nghị ...................................................................................................................84 2.1. Đối với cơ quan quản lý nhà nước .....................................................................84 2.2 Kiến nghị với cấp uỷ ........................................................................................... 85 2.3. Đối với chính quyền địa phương ........................................................................86 2.4. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội Việt Nam......................................................... 87 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................88 v DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1 Cơ cấu tổ chức BHXH huyện Hậu Lộc ........................................................ 40 Sơ đồ 2.2 Quy trình công tác quản lý thu ...................................................................... 48 Sơ đồ 3.1 Sơ đồ phối kết hợp giữa BHXH huyện Hậu Lộc và các ban ngành trong công tác quản lý thu BHXH bắt buộc ........................................................................... 78 vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1 Số lượng và cơ cấu các đơn vị SDLĐ tham gia đóng BHXH tại BHXH huyện Hậu Lộc...............................................................................................................42 Bảng 2.2 Tổng thu và cơ cấu thu BHXH tại BHXH huyện Hậu Lộc ........................... 43 Bảng 2.3 Mức lương tối thiểu vùng qua các năm ......................................................... 44 Bảng 2.4 Mức lương tối thiểu chung qua các năm ........................................................ 45 Bảng 2.5 Bảng phân bổ tỷ lệ đóng bảo hiểm xã hội ...................................................... 46 Bảng 2.6 Phân bổ cán bộ quản lý tính đến quý IV/2018 ..............................................49 Bảng 2.7 Tình hình thực hiện kế hoạch thu BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Hậu Lộc (2014-2018) ...................................................................................................................50 Bảng 2.8 Tình hình nợ đọng BHXH tại BHXH huyện Hậu Lộc (2014-2018) .............50 Bảng 2.9 Tình hình kiểm tra đóng BHXH của BHXH huyện Hậu Lộc ........................ 52 Bảng 3.1 Dự báo phát triển dân số, LĐ tham gia BHXH giai đoạn (2019-2021) ........65 Bảng 3.2 Đối tượng và nội dung cung cấp ....................................................................74 Bảng 3.3 Các hình thức tuyên truyền ............................................................................75 vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm Y tế CBVC Cán bộ viên chức DNNN Doanh nghiệp Nhà nước DNNQD Doanh nghiệp ngoài quốc doanh DNVĐTNN Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài HS Hành chính sự nghiệp NCL Ngoài công lập NLĐ Người lao động SDLĐ Sử dụng lao động SX-CB Sản xuất – Chế biến TM-DV Thương mại – Dịch vụ XD Xây dựng ASXH An sinh xã hội BHXHTN Bảo hiểm xã hội Tự nguyện BHXHBB Bảo hiểm xã hội Bắt buộc UBND Ủy ban nhân dân HĐND Hội đồng nhân dân Doanh nghiệp DN Doanh nghiệp nhà nước DNNN viii DNNQN Doanh nghiệp ngoài quốc doanh NCL Ngoài công lập ĐV Đơn vị SDLĐ Sử dụng lao động LĐTB&XH. Lao động thương binh và xã hội CNTT Công nghệ thông tin DNVDTNN Doanh nghiệp vốn đầu tư nước ngoài HTX Hợp tác xã SXKD Sản xuất kinh doanh ix MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài: An sinh xã hội (ASXH) là hệ thống các chính sách và chương trình do Nhà nước và các lực lượng xã hội thực hiện nhằm bảo đảm cho mọi người dân ít nhất có được mức tối thiểu về thu nhập, có cơ hội tiếp cận ở mức tối thiểu về các dịch vụ xã hội cơ bản, thiết yếu như: giáo dục, y tế, nhà ở, nước sạch, thông tin... thông qua việc nâng cao năng lực tự an sinh của người dân và sự trợ giúp của Nhà nước. Xây dựng hệ thống ASXH đa dạng, toàn diện, từng bước mở rộng diện bao phủ, có tính chia sẻ giữa Nhà nước, xã hội và người dân; giữa các nhóm dân cư trong một thế hệ và giữa các thế hệ đang là đích đến của các quốc gia trên thế giới. BHXH giữ vai tr trụ cột trong hệ thống ASXH và tạo nền tảng bền vững cho sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Bản chất của BHXH là sự tương trợ cộng đồng, đoàn kết, chia sẻ rủi ro, mang tính chất nhân văn và nhân đạo sâu sắc, thể hiện r chính sách an sinh xã hội. Mục tiêu cơ bản của bảo hiểm xã hội là ổn định cuộc sống người lao động, trợ giúp người lao động khi gặp rủi ro về sức kh e, tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, mất việc làm sớm phục hồi sức kh e, việc làm, góp phần duy trì và phát triển nguồn lao động cho nền sản xuất xã hội. Cùng với sự phát triển của đất nước, pháp luật BHXH ở nước ta không ngừng được sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện để phù hợp với tình hình phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và tiến trình hội nhập. Ngày 26 tháng 09 năm 2006 Quốc hội khóa XI, kỳ họp thứ 09 đã thông qua Luật BHXH, có hiệu lực từ ngày 01 tháng 01 năm 2007 đến 31 tháng 12 năm 2015. Từ ngày 01 tháng 01 năm 2016 đã được thay thế bởi Luật bảo hiểm xã hội số 58/2014/QH13 được Quốc hội thông qua trong kỳ họp thứ 8 ngày 20 tháng 11 năm 2014, đây là cơ sở pháp lý vững chắc thực hiện quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia BHXH, nội dung của Luật thể hiện quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước trong lĩnh vực BHXH. Căn cứ Nghị định số 19/CP ngày 16/02/1995 của Chính phủ về việc thành lập BHXH Việt Nam và Quyết định số 16 QĐ/TC-CB ngày 15/06/1995 của Tổng giám đốc BHXH Việt Nam về việc thành lập BHXH tỉnh và quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của BHXH tỉnh. BHXH huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa được thành lập theo Quyết định số 278/QĐ-BHXH ngày 15/6/1995 của Giám đốc Bảo hiểm Xã hội tỉnh Thanh Hóa, đi vào hoạt động 9/1995, có chức năng tham mưu cho Giám đốc Bảo hiểm Xã hội 1 tỉnh Thanh Hóa, Huyện ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân huyện Hậu Lộc triển khai thực hiện Chính sách BHXH, BHYT trên địa bàn huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa. Qua hơn 22 năm tổ chức hoạt động, với những thành tựu đạt được, BHXH huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa đã góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, ổn định chính trị, đảm bảo an sinh xã hội trên địa bàn. Tuy nhiên, trong thời gian qua quá trình thực hiện chính sách BHXH ở huyện Hậu Lộc c n bộc lộ những hạn chế, thiếu sót, đặc biệt trong công tác quản lý thu BHXH đã và đang đặt ra những vấn đề cần quan tâm giải quyết, đó là : Thứ nhất, việc phát triển đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, nhất là khu vực doanh nghiệp. Đây là khu vực có nhiều lao động, nhưng tỷ lệ tham gia BHXH c n quá thấp, chưa tương xứng với tiềm năng của huyện. Thứ hai, vấn đề quản lý lao động trong độ tuổi có việc làm trong các thành phần kinh tế. Đây là cơ sở để phát triển đối tượng tham gia BHXH, nhưng cũng là khâu c n yếu vì chưa quản lý được. Thứ ba, công tác tuyên truyền, thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm pháp luật BHXH đối với người sử dụng lao động cố tình không đóng, đóng không đúng, không kịp thời, đóng không đầy đủ BHXH cho người lao động, vấn đề giải quyết nợ đọng BHXH đang là một trong những nhức nhối và chủ đề chính sự hiện nay. Thứ tư, việc thực hiện cải cách thủ tục hành chính, đổi mới trong phong cách, thái độ phục vụ của đội ngũ cán bộ BHXH huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa và ứng dụng công nghệ thông tin vào công tác đang c n nhiều khó khăn. Những vấn đề nêu trên đang là những hạn chế không những của cơ quan BHXH huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa mà c n là sự bức xúc chung của toàn ngành BHXH. Với một nền kinh tế - văn hóa - xã hội đang trên đường hội nhập, nếu những mặt hạn chế nêu trên không được quan tâm khắc phục sẽ tác động xấu đến toàn bộ hoạt động chính sách BHXH trên địa bàn huyên Hậu Lộc. Những thách thức đối với hoạt động BHXH rất lớn, đó là nguy cơ chung về mất cân đối quỹ BHXH trong tương lai gần, vấn đề hoàn thiện quản lý thu BHXH bắt buộc càng trở nên quan trọng. Đây chính là lý do tác giả lựa chọn đề tài: “Hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở vận dụng lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về quản lý thu BHXH, luận văn phân tích thực trạng công tác quản lý thu BHXH từ năm 2014 đến 2018 trên địa bàn huyện Hậu Lộc; từ đó đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH, đảm bảo phát triển sự nghiệp BHXH một cách bền vững. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về quản lý thu BHXH bắt buộc; - Đánh giá thực trạng quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa để rút ra những kết quả đạt được cần phát huy và những tồn tại cần khắc phục; - Đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa . 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là công tác quản lý thu BHXH bắt buộc và các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn cấp huyện. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: Công tác quản lý thu bảo hiểm bắt buộc trên địa bàn cấp huyện; - Phạm vi về không gian: tại cơ quan Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa. - Phạm vi về thời gian: Đề tài sử dụng các số liệu thứ cấp về thu bảo hiểm bắt buộc của giai đoạn từ năm 2014-2018 để phân tích đánh giá, và đề xuất giải pháp cho giai đoạn tiếp theo. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận: Dựa trên cơ sở duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, sử dụng phương pháp trừu tượng hóa khoa học, kết hợp phân tích lý luận và thực tiễn, logic và lịch sử, phân tích và tổng hợp để làm sáng tổ chủ đề nghiên cứu 5.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể 5.2.1. Phương pháp thu thập số liệu - Thu thập số liệu thứ cấp: Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu số liệu thứ cấp, thu thập từ các công trình nghiên cứu có liên quan đã được công bố, từ các báo cáo về chính sách BHXHBB của 3 tỉnh Thanh Hóa và huyện Hậu Lộc, từ các tài liệu thống kê có liên quan đến tình hình thực hiện và kết quả của chính sách BHXHBB. 5.2.2. Phương pháp phân tích số liệu Trong đề tài nghiên cứu này, tác giả sử dụng các phương pháp phân tích sau: - Phương pháp thống kê mô tả: Phương pháp này được dùng để thống kế số tuyệt đối,tương đối, bình quân các chỉ tiêu thống kê sẽ được tính toán để mô tả thực trạng, những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân hạn chế của quản lý thu BHXHBB, chỉ ra những thuận lợi và khó khăn trong quá trình thu. Một số chỉ tiêu so sánh sẽ được thể hiện trong quá trình làm đề tài. - Phương pháp thống kê so sánh: Phương pháp này được sử dụng để phân tích, đánh giá so sánh thực trạng quản lý thu BHXHBB giữa các đơn vị để đề xuất các giải pháp phù hợp với từng đơn vị được quản lý. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài a. ngh v m t h h c: Luận văn góp phần hệ thống hóa một số vấn đề lý luận và kinh nghiệm thực tiễn của một số tỉnh, thành phố về quản lý thu BHXH bắt buộc. b. ngh v m t thực tiễn: Những kết quả phân tích nguyên nhân, hệ thống các giải pháp khả thi mang ý nghĩa thực tiễn nhằm làm tăng cường công tác thu bảo hiểm xã hội bắt buộc, đảm bảo quyền lợi của người lao động, đảm bảo nguồn thu BHXH giảm sự thất thoát, là những gợi ý cho công tác thu BHXHBB tại huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa. 7. Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tài liệu tham khảo luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc Chương 2: Thực trạng công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa. Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc trên tại Bảo hiểm xã hội huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa những năm tới. 4 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC 1.1 Tổng quan về công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc 1.1.1 Khái niệm và đ c điểm củ bả hiểm *Khái niệm của bảo hiểm Mặc dù bảo hiểm đã có nguồn gốc và lịch sử phát triển khá lâu đời, nhưng do tính đặc thù của loại hình dịch vụ này, cho đến nay vẫn chưa có một định nghĩa thống nhất về bảo hiểm. Theo các chuyên gia bảo hiểm, một định nghĩa đầy đủ và thích hợp cho bảo hiểm phải bao gồm việc hình thành một quỹ tiền tệ (quỹ bảo hiểm), sự hoán chuyển rủi ro và phải bao gồm cả sự kết hợp số đông các đơn vị đối tượng riêng lẻ, độc lập chịu cùng một rủi ro như nhau tạo thành một nhóm tương tác. Theo Luật kinh doanh bảo hiểm của Việt Nam (ban hành ngày 09/12/2000) thì “kinh doanh bảo hiểm là hoạt động của doanh nghiệp bảo hiểm nhằm mục đích sinh lợi, theo đó doanh nghiệp bảo hiểm chấp nhận rủi ro của người được bảo hiểm, trên cơ sở bên mua bảo hiểm đóng phí bảo hiểm để doanh nghiệp bảo hiểm trả tiền bảo hiểm cho người thụ hưởng hoặc bồi thường cho người được bảo hiểm khi xảy ra sự kiện bảo hiểm." Như vậy, để có một khái niệm chung nhất về bảo hiểm, chúng ta có thể đưa ra định nghĩa: “Bảo hiểm là một sự cam kết bồi thường của người bảo hiểm với người được bảo hiểm về những thiệt hại, mất mát của đối tượng bảo hiểm do một rủi ro đã thoả thuận gây ra, với điều kiện người được bảo hiểm đã thuê bảo hiểm cho đối tượng bảo hiểm đó và nộp một khoản tiền gọi là phí bảo hiểm . *Đặc điểm của bảo hiểm Bảo hiểm là một loại dịch vụ tài chính đặc biệt + Chu trình kinh doanh bảo hiểm là chu trình đảo ngược là sản phẩm bán ra trước, doanh thu được thực hiện trước rồi mới phát sinh chi phí + Sản phẩm vô hình: là sự đảm bảo về mặt tài chính trước rủi ro, chỉ có cam kết giữa nhà bảo hiểm với người tham gia bảo hiểm, trong đó người tham gia bảo hiểm cam kết nộp phí, c n nhà bảo hiểm cam kết bồi thường khi có sự cố bảo hiểm xảy ra + Bảo hiểm vừa mang tính bồi hoàn và không bồi hoàn Trong thời gian được bảo hiểm nếu không có rủi ro ảnh hưởng đến người mua bảo hiểm thì người tham gia bảo hiểm không được bồi thường. Ngược lại bên bảo hiểm sẽ bồi 5 thường trong phạm vi bảo hiểm. Như vậy quan hệ giữa người bảo hiểm, người được bảo hiểm và người mua bảo hiểm vừa mang tính bồi hoàn vừa mang tính không bồi hoàn + Số đông bù số ít + Chỉ bồi thường cho người gặp rủi ro + Thể hiện tính chất: xã hội, nhân đạo và cộng đồng + Sản phẩm bảo hiểm là sản phẩm không mong đợi 1.1.2 Khái niệm và phân l ại bả hiểm xã hội *Khái niệm bảo hiểm xã hội Ở Việt Nam, BHXH đã trải qua quá trình vài chục năm khá lâu và đã có nhiều thay đổi về chất với nhiều mô hình phong phú, được thực hiện ở hàng trăm nước trên thế giới. Tuy nhiên, cho đến nay, định nghĩa thế nào là BHXH vẫn là vấn đề c n nhiều tranh luận vì được tiếp cận từ nhiều giác độ khác nhau với những quan điểm khác nhau. Điều này cho thấy tính đa dạng và phong phú của BHXH. Từ năm 1995, cơ chế quản lý BHXH được đổi mới toàn diện bằng việc Chính phủ ban hành Điều lệ BHXH, đặc biệt Luật BHXH được Quốc hội thông qua, có hiệu lực từ ngày 01/01/2007. Khái niệm về BHXH được khái quát một cách cao nhất, đầy đủ nhất khi có Điều 3 Luật BHXH: "Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH". *Phân loại bảo hiểm xã hội Phân loại theo loại hình BHXH của người tham gia BHXH. - Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội do Nhà nước tổ chức mà người lao động và người sử dụng lao động bắt buộc phải tham gia. (Khoản 2 điều 3 Luật bảo hiểm xã hội) - Bảo hiểm xã hội tự nguyện là loại hình bảo hiểm xã hội do Nhà nước tổ chức mà người tham gia được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình và Nhà nước có chính sách hỗ trợ tiền đóng bảo hiểm xã hội để người tham gia hưởng chế độ hưu trí và tử tuất. ( Khoản 3 điều 3 luật bảo hiểm xã hội). 1.1.3 Khái niệm và đ c điểm củ bả hiểm xã hội bắt buộc *Khái niệm 6 Theo quy định tại Điều 3 Luật Bảo hiểm xã hội: Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động và người sử dụng lao động bắt buộc phải tham gia. Mặc dù là loại hình bắt buộc nhưng xét về bản chất nội hàm hai ý nghĩa: Một là, BHXH mang tính xã hội, tính nhân đạo và nhân văn sâu sắc. Hai là, BHXH là một công cụ để quản lý xã hội, là sự bảo đảm của Nhà nước để ổn định đời sống cho người tham gia BHXH và an toàn xã hội, thúc đẩy sản xuất phát triển. Đồng thời đây là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội. *Đặc điểm của BHXH bắt buộc Hoạt động BHXH là hoạt động phân phối lại thu nhập của chính bản thân người lao động theo thời gian (phân phối theo chiều ngang) và của các thế hệ/nhóm người lao động (phân phối theo chiều dọc). Sự đền bù này để bù đắp hoặc thay thế một phần thu nhập cho người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập từ nghề nghiệp do bị giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc sức lao động không được sử dụng; nhằm góp phần bảo đảm an toàn kinh tế cho người lao động và gia đình họ; đồng thời góp phần bảo đảm an toàn xã hội. Qua cách tiếp cận này, có thể thấy BHXH có một số đặc điểm cơ bản sau: + Người lao động khi tham gia BHXH được đảm bảo thu nhập (bảo hiểm) cả trong và sau quá trình lao động. Khi c n làm việc, người lao động được đảm bảo khi bị ốm đau, lao động nữ được trợ cấp thai sản khi sinh con; người bị tai nạn lao động được trợ cấp tai nạn lao động; khi không c n làm việc nữa thì được hưởng tiền hưu trí (ở Việt nam c n gọi là lương hưu), khi chết thì tiền mai táng phí và gia đình được hưởng trợ cấp tuất... Đây là đặc trưng riêng có của BHXH thể hiện tính xã hội rất cao mà không một loại hình bảo hiểm nào có được. + Các sự kiện bảo hiểm và các rủi ro xã hội được bảo hiểm trong BHXH liên quan đến thu nhập của người lao động gồm: ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, mất việc làm, già yếu, chết... Tuy nhiên, trong BHXH, không phải người lao động cứ bị mất thu nhập bao nhiêu là được bù bấy nhiêu. Điều này liên quan đến quyền và nghĩa vụ của người lao động được pháp luật BHXH quy định. Đây là đặc trưng rất cơ bản của bảo hiểm xã hội. + Người lao động khi tham gia BHXH có quyền được hưởng trợ cấp BHXH, tuy nhiên quyền này chỉ có thể trở thành hiện thực khi họ thực hiện đầy đủ nghĩa vụ đóng BHXH. 7 Người chủ sử dụng lao động cũng phải có trách nhiệm đóng BHXH cho người lao động mà mình thuê mướn. + Sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, bao gồm người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước là nguồn hình thành cơ bản của quỹ BHXH. Ngoài nguồn thu của quỹ BHXH, c n có các nguồn khác như lợi nhuận từ đầu tư phần nhàn rỗi tương đối của quỹ BHXH; khoản nộp phạt của các doanh nghiệp/đơn vị chậm nộp BHXH theo quy định của pháp luật và các nguồn thu hợp pháp khác. + Các hoạt động BHXH được thực hiện trong khuôn khổ pháp luật, các chế độ BHXH cũng do luật định. Tất cả những khía cạnh đã nêu trên, một lần nữa cho thấy, BHXH được lập ra là để tác động vào thu nhập theo lao động của người lao động tham gia BHXH. Nói cách khác, BHXH là hệ thống bảo đảm khoản thu nhập thay thế cho người lao động trong trường hợp bị giảm hoặc mất khả năng lao động hay mất việc làm, nhằm bảo đảm thoả mãn những nhu cầu sinh sống thiết yếu cho họ. 1.2 Công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc 1.2.1 Khái niệm v công tác quản lý thu bả hiểm xã hội bắt buộc Cũng như các tổ chức kinh tế - chính trị - xã hội khác, tổ chức BHXH muốn tồn tại và phát triển phải có một tài chính riêng để chi dùng cho công tác thực hiện chính sách, chế độ. Do đó, thu BHXH là nhân tố có tính chất quyết định đến sự tồn tại và phát triển của BHXH ở bất kì một quốc gia nào trên thế giới. Thu BHXH là việc nhà nước dùng quyền lực của mình bắt buộc các đối tượng phải đóng BHXH theo mức phí quy định hoặc cho phép một số đối tượng được tự nguyện tham gia, lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình. Trên cơ sở đó hình thành một quỹ tiền tệ tập trung nhằm mục đích bảo đảm cho các hoạt động BHXH. Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy hiệu quả thu BHXH nói chung và thu BHXH đối với hình thức bắt buộc nói riêng thường đạt được kết quả không cao. Trong nền kinh tế nhiều thành phần như Việt Nam hiện nay, lợi ích của các bên tham gia BHXH là khác nhau. Với chức năng quản lý, Nhà nước sẽ sử dụng quyền lực của mình xây dựng các cơ chế, chính sách nhằm nâng cao hiệu quả công tác thu và quản lý thu BHXH. Để quản lý thu BHXH đảm bảo theo đúng các quy định của Nhà nước, cơ quan BHXH phải xây dựng biện pháp, kế hoạch, tổ chức các thao tác nghiệp vụ, phối hợp với các cơ quan hữu trách và hình thành hệ thống chuyên thu từ Trung ương đến cấp huyện, thực 8 hiện theo một quy trình chặt chẽ, khép kín. Như vậy, trong quản lý thu BHXH, mối quan hệ ba bên là NLĐ, NSDLĐ và cơ quan BHXH được xác lập quyền và trách nhiệm của mỗi bên do pháp luật về BHXH quy định. Quản lý thu BHXH là một quá trình chủ thể quản lý tác động đến đối tượng quản lý, trong hoạt động dự báo, xây dựng chỉ tiêu kế hoạch, tổ chức thực hiện, điều chỉnh và kiểm tra để đạt được mục tiêu quản lý bằng các nguyên tắc và phương pháp nhất định. Công tác quản lý thu BHXH được khái quát: Công tác quản lý thu BHXH là sự tác động của Nhà nước thông qua các quy định mang tính pháp luật bắt buộc các bên tham gia BHXH phải tuân thủ thực hiện; trong đó cơ quan BHXH sử dụng các biện pháp nghiệp vụ và các phương pháp đặc thù tác động trực tiếp vào đối tượng đóng BHXH để đạt mục tiêu đề ra. Sự tác động đó được thực hiện bằng hệ thống các biện pháp hành chính, kinh tế và pháp luật nhằm đạt được mục tiêu thu đúng đối tượng, thu đủ số lượng và không để thất thu tiền đóng BHXH, đảm bảo thời gian theo quy định 1.2.2 Nguyên tắc củ công tác quản lý thu bả hiểm xã hội bắt buộc Thứ nhất: Thu đúng, thu đủ, thu ịp thời - Thu đúng là đúng đối tượng, đúng mức, đúng tiền lương, tiền công và đúng thời gian quy định: mọi người lao động khi có HĐLĐ hoặc giao kết lao động theo quy định, được trả công bằng tiền đều là đối tượng đóng BHXH bắt buộc. Việc xác định đúng đối tượng, đúng tiền lương, tiền công làm căn cứ đóng BHXH của người lao động là cơ sở quan trọng để đảm bảo thu đúng. Việc thu đúng c n phụ thuộc vào tính chất hoạt động của đơn vị sử dụng lao động để xác định đúng đối tượng, mức thu, phương thức thu. - Thu đủ là thu đủ số người thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc và số tiền phải đóng BHXH của người lao động, người sử dụng lao động. - Thu kịp thời là thu kịp về thời gian khi có phát sinh quan hệ lao động, tiền công, tiền lương mà những quan hệ đó thuộc đối tượng, phạm vi tham gia BHXH. Chế độ BHXH thường xuyên thay đổi để phù hợp với phát triển kinh tế - xã hội từng thời kỳ, ở mỗi thời điểm thay đổi đó cần phải tổ chức thực hiện thu BHXH của người sử dụng lao động và người lao động đảm bảo kịp thời, không để tồn đọng tiền thu, không b sót lao động tham gia BHXH. Thứ h i: Tập trung, thống nhất, công bằng, công h i 9 Cơ chế thu BHXH được quy định thống nhất, nguồn thu BHXH tập trung quản lý, điều tiết ở Trung ương là BHXH Việt Nam. Việc tham gia BHXH của người lao động, người sử dụng lao động đảm bảo công khai, thực hiện công bằng ở các thành phần kinh tế. Các đơn vị tham gia BHXH đều phải công khai minh bạch số lao động phải đóng BHXH và số tiền đóng theo đúng quy định, có sự kiểm tra, thanh tra, kiểm soát của Nhà nước và giám sát của các cơ quan chức năng, các tổ chức chính trị - xã hội. Tính công bằng được thể hiện trong việc thu nộp BHXH, không phân biệt đối xử giữa các thành phần kinh tế, tức là đều có tỷ lệ phần trăm thu BHXH như nhau. Thứ b : An t àn, hiệu quả Thực hiện quản lý chặt chẽ tiền thu BHXH theo chế độ quản lý tài chính của Nhà nước và sử dụng nguồn thu đúng mục đích. Nguồn thu BHXH do được tồn tích lũy cộng đồng, nên thường có khối lượng tiền nhàn rỗi tương đối lớn chưa sử dụng cần được đầu tư tăng trưởng, vừa nâng cao hiệu quả sử dụng, vừa an toàn tiền thu BHXH về mặt giá trị do các yếu tố trượt giá. Vì vậy, thông qua cơ chế quản lý nghiêm ngặt về thu BHXH để tránh lạm dụng, thất thoát; đồng thời nghiên cứu các lĩnh vực đầu tư để đảm bảo thu hồi được vốn và có lãi, tức là hiệu quả sử dụng nguồn thu. 1.2.3 Tầm qu n tr ng củ công tác quản lý thu bả hiểm xã hội bắt buộc 1.2.3.1 Đối với cơ quan bảo hiểm xã hội Hoạt động thu BHXH vốn có tính chất đặc thù khác với các hoạt động khác đó là: đối tượng thu BHXH đa dạng, phức tạp, bao gồm nhiều thành phần kinh tế khác nhau, độ tuổi, thu nhập và vị trí địa lý vùng miền cũng không thống nhất. Do đó, nếu không có sự chỉ đạo thống nhất giữa các cấp quản lý thì hoạt động thu BHXH sẽ không đạt được hiệu quả cao. Hiện nay, ngành BHXH của nước ta được quản lý theo ngành dọc, hệ thống đại lý bảo hiểm ở các xã cũng khá lớn. Thông qua công tác quản lý, quá trình tổ chức thực hiện chính sách BHXH giữa các cấp khác nhau được thống nhất. Việc thống nhất giữa những người bị quản lý và người quản lý sẽ làm giảm chi phí, tiền của và công sức cho các cơ quan BHXH. Như vậy, thông qua hoạt động quản lý những nội dung quan trọng của hoạt động thu BHXH được thống nhất về đối tượng thu, biểu mẫu, hồ sơ thu, quy trình thu nộp BHXH Đồng thời giúp cho cơ quan BHXH nắm chắc được các nguồn thu, từ các đối tượng khác nhau để đưa ra các biện pháp nâng cao hiệu quả các nguồn thu đó. 10