Tài liệu Giáo trình kinh tế vi mô vĩ mô

Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh Tế Vi mô - Vĩ mô Nguyễn Thế Hoà và Vũ Ngọc Thanh Hà Nội, 2005 Kinh tế Vi mô - Vĩ mô Nguyễn Thế Hoà và Vũ Ngọc Thanh Xuất bản lần thứ nhất Nhà xuất bản..., năm 2005 2 Mục lục Chương 1 NHẬP MÔN ..........................................................................................................................9 1.1 Kinh tế học là gì?........................................................................................................................9 1.1.1 Hàng hoá và dịch vụ nào được sản xuất? và số lượng là bao nhiêu? .......................................... 9 1.1.2 Hàng hoá và dịch vụ được sản xuất như thế nào?........................................................................ 10 1.1.3 Khi nào hàng hoá và dịch vụ được sản xuất?................................................................................ 10 1.1.4 Hàng hóa và dịch vụ được sản xuất ở đâu? .................................................................................. 10 1.1.5 Ai tiêu dùng hàng hoá và dịch vụ được sản xuất ra?.................................................................... 11 1.2 Tư duy kinh tế ...........................................................................................................................11 1.2.1 Mỗi lựa chọn là một sự đánh đổi. .................................................................................................... 11 1.2.2. Lựa chọn tại biên ............................................................................................................................. 12 1.2.3. Trao đổi tự nguyện........................................................................................................................... 13 1.2.4. Thất bại thị trường và hoạt động của chính phủ .......................................................................... 14 1.2.5. Chi tiêu bằng thu nhập .................................................................................................................... 15 1.2.6. Mức sống và năng suất lao động ................................................................................................... 15 1.2.7. Sự tăng giá........................................................................................................................................ 15 1.2.8. Thất nghiệp ....................................................................................................................................... 16 1.3 Các nhà kinh tế làm gì?............................................................................................................16 1.3.1. Kinh tế học vĩ mô và kinh tế học vi mô .......................................................................................... 16 1.3.2. Phương pháp nghiên cứu kinh tế học ........................................................................................... 17 1.3.3. Những chướng ngại và cạm bẫy trong kinh tế học ...................................................................... 19 1.5.2 Dòng tuần hoàn trong nền kinh tế thị trường ................................................................................ 33 Chương 2 CÔNG NGHỆ SẢN XUẤT .........................................................................................36 2.1 Mục tiêu và ràng buộc của hãng.............................................................................................36 2.2 Ràng buộc công nghệ trong ngắn hạn...................................................................................37 2.3 Đường đẳng lượng ..................................................................................................................41 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô 2.4 Tỉ suất thay thế kỹ thuật biên ..................................................................................................43 2.5 Đường đẳng phí........................................................................................................................43 2.6 Hiệu quả theo qui mô ...............................................................................................................45 Phụ chương 2 Cực đại hoá lợi nhuận .....................................................................................47 P 2.1. Cực đại hoá lợi nhuận ..................................................................................................................... 47 Chương 3 CHI PHÍ SẢN SUẤT .........................................................................................................50 3.2 Chi phí trong ngắn hạn ............................................................................................................50 3.3 Chi phí trong dài hạn................................................................................................................54 3.4 Tính kinh tế theo qui mô và phi kinh tế theo qui mô ............................................................56 Phụ chương 3 Cực tiểu hoá chi phí.............................................................................................58 P 3.1 Cực tiểu hoá chi phí......................................................................................................................... 58 P 3.2 Tính chất của hàm chi phí ................................................................................................................ 59 P 3.3 Ví dụ ................................................................................................................................................... 59 Chương 4 HÀNH VI NGƯỜI TIÊU DÙNG .....................................................................................62 4.1 Cầu cá nhân và cầu thị trường................................................................................................62 4.2 Lựa chọn tiêu dùng cá nhân....................................................................................................63 4.2.1 Giới hạn ngân sách ........................................................................................................................... 63 4.2.2 Sở thích và lợi ích người tiêu dùng ................................................................................................ 65 4.2.3. Cực đại hoá lợi ích ........................................................................................................................... 68 4.3 Sở thích và đường bàng quan ................................................................................................72 4.3.1 Đường bàng quan ............................................................................................................................. 72 4.3.2 Tỉ lệ thay thế biên .............................................................................................................................. 74 4.3.3. Mức độ thay thế................................................................................................................................ 75 4.4 Dự đoán hành vi tiêu dùng ......................................................................................................78 4.4.1 Thay đổi về giá .................................................................................................................................. 79 4.4.2 Thay đổi về thu nhập......................................................................................................................... 81 4.2.3. Hiệu ứng thay thế và hiệu ứng thu nhập ....................................................................................... 82 Chương 5 CO GIÃN CỦA CẦU ......................................................................................................91 5.1 Phản ứng của lượng cầu đối với sự thay đổi của giá ..........................................................91 5.2 Độ dốc phụ thuộc vào đơn vị đo lường.................................................................................92 5.3 Co giãn: Một đại lượng không thứ nguyên ...........................................................................92 5.4 Cầu co giãn và không co giãn .................................................................................................93 5.5 Các yếu tố ảnh hưởng đến co giãn của cầu..........................................................................95 5.5.1 Các hàng hoá thay thế ...................................................................................................................... 95 5.5.2 Phần thu nhập chi tiêu cho hàng hoá.............................................................................................. 95 5.5.3 Khoảng thời gian từ khi giá thay đổi............................................................................................... 96 5.6 Ứng dụng của độ co giãn ........................................................................................................96 4 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô 5.7 Co giãn chéo của cầu theo giá ................................................................................................96 5.8 Co giãn của cầu theo thu nhập ...............................................................................................97 Chương 6 CO GIÃN CỦA CUNG .......................................................................................................101 6.1 Co giãn Cung ..........................................................................................................................101 6.2 Khả năng thay thế của các yếu tố đầu vào ..........................................................................102 6.3 Co giãn của cung và khoảng thời gian cho các quyết định về cung ................................102 Chương 7 CẦU, CUNG VÀ CÂN BẰNG CỦA THỊ TRƯỜNG...........................................................107 7.1 Cầu ...........................................................................................................................................107 7.2 Cung.........................................................................................................................................112 7.3. Cân bằng trên thị trường ..................................................................................................115 7.4 Sự thay đổi của giá và lượng ................................................................................................117 7.5 Thặng dư tiêu dùng ................................................................................................................119 7.7 Hiệu quả của thị trường cạnh tranh .....................................................................................123 Chương 8 CẤU TRÚC THỊ TRƯỜNG................................................................................................128 8.1 Cạnh tranh hoàn hảo..............................................................................................................128 8.1.1 Các đặc trưng cơ bản ..................................................................................................................... 128 8.1.2 Lợi nhuận và doanh thu.................................................................................................................. 129 8.1.3 Các quyết định của hãng trong cạnh tranh hoàn hảo ................................................................. 131 8.1.4 Sản lượng, giá cả và lợi nhuận trong ngắn hạn........................................................................... 137 8.1.5 Sản lượng, giá cả và lợi nhuận trong dài hạn .............................................................................. 140 8.1.6 Cạnh tranh và hiệu quả................................................................................................................... 144 8.2 Độc quyền bán ........................................................................................................................148 8.2.1 Sự xuất hiện độc quyền bán .......................................................................................................... 148 8.2.2 Độc quyền một giá .......................................................................................................................... 150 8.2.4 So sánh độc quyền và cạnh tranh ................................................................................................. 161 8.4 Cạnh tranh độc quyền............................................................................................................166 8.4.1 Đặc trưng của cạnh tranh độc quyền............................................................................................ 166 8.4.2 Giá và sản lượng trong cạnh tranh độc quyền ............................................................................ 167 8.5 Độc quyền nhóm.....................................................................................................................170 8.5.1 Đặc trưng của độc quyền nhóm .................................................................................................... 170 8.5.2 Các mô hình truyền thống .............................................................................................................. 170 Phụ chương 8 Chương 10 LÝ THUYẾT TRÒ CHƠI ..................................................................................177 Thuế và trợ cấp .........................................................................................................198 10.1 Sự can thiệp của chính phủ.................................................................................................198 10.2 Phân phối lại thu nhập và thuế thu nhập ...........................................................................199 10.2.1 Thuế thu nhập................................................................................................................................ 199 10.2.2 Thanh toán chuyển khoản ............................................................................................................ 199 10.2.3 Cung cấp hàng hoá và dịch vụ bằng hiện vật ............................................................................ 200 10.3 Thuế tiêu thụ đặc biệt...........................................................................................................201 10.4 Cực tiểu hoá phần mất không từ thuế ...............................................................................202 10.5 Chi phí thu thuế và chi phí hành chính ..............................................................................203 10.6 Trợ cấp...................................................................................................................................204 10.7 Kinh tế trí thức và trợ cấp giáo dục....................................................................................204 Chương 11 THÔNG TIN KHÔNG HOÀN HẢO ............................................................................209 11.1 Các thị trường với thông tin không đối xứng ...................................................................209 11.1.1 Chất lượng không chắc chắn và thị trường "Hàng hoá không hoàn hảo" ............................ 209 11.1.2 Phát tín hiệu thị trường ................................................................................................................ 211 11.2 Hành vi con người .........................................................................................................213 11.2.1 Vấn đề tri thức và khái niệm hiệu quả......................................................................................... 213 11.2.2 Ba kiểu động cơ cá nhân.............................................................................................................. 214 Chương 12 CÁC NGOẠI ỨNG VÀ MÔI TRƯỜNG......................................................................218 12.1 Các ngoại ứng.......................................................................................................................218 12.1.1 Khái niệm ngoại ứng..................................................................................................................... 218 12.1.2 Các chi phí ngoại ứng và tính không hiệu quả........................................................................... 218 12.1.3 Các lợi ích ngoại ứng và tính không hiệu quả ........................................................................... 220 5 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô 12.2 Khắc phục chi phí ngoại ứng ..............................................................................................221 12.2.1 Mức xả thải hiệu quả..................................................................................................................... 221 12.2.2 Một số công cụ kiểm soát ô nhiễm môi trường ......................................................................... 222 12.3 Quyền về tài sản và định lý Coase......................................................................................223 12.3.1 Quyền về tài sản ............................................................................................................................. 223 12.3.2 Định lý Coase................................................................................................................................ 223 Chương 13 HẠCH TOÀN THU NHẬP QUỐC DÂN ..........................................................................226 13.1 Tổng sản phẩm quốc nội ..............................................................................................226 13.1.1. Đo lường GDP .............................................................................................................................. 233 13.1.2. Mức giá và lạm phát ..................................................................................................................... 238 13.1.3. ý nghĩa của GDP thực tế.............................................................................................................. 240 13.2. Việc làm và thất nghiệp ................................................................................................243 13.2.1. Thất nghiệp và đầy đủ việc làm .................................................................................................. 244 13.2.2. Việc làm và tiền công ................................................................................................................... 245 13.2.3. Các dạng thất nghiệp ................................................................................................................... 246 13.3. Chi tiêu ............................................................................................................................246 13.3.1. Các kế hoạch chi tiêu................................................................................................................... 247 13.3.2. Hàm tiêu dùng và tiết kiệm .......................................................................................................... 247 13.3.3. Khuynh hướng tiêu dùng và tiết kiệm biên ............................................................................... 249 13.4. GDP thực tế với mức giá cố định ...............................................................................251 13.4.1. Tổng chi tiêu theo kế hoạch và GDP thực tế ............................................................................. 251 13.4.2. Chi tiêu thực tế, chi tiêu theo kế hoạch và GDP thực tế .......................................................... 252 13.5. Nhân tử chi tiêu ...................................................................................................................254 13.5.1. Khái niệm về nhân tử chi tiêu ..................................................................................................... 254 13.5.2. ảnh hưởng của nhân tử chi tiêu ................................................................................................. 255 13.5.3. Tại sao Nhân tử chi tiêu lại lớn hơn 1?...................................................................................... 256 13.5.4. Mối quan hệ giữa Nhân tử chi tiêu với khuynh hướng tiêu dùng biên và khuynh hướng tiết kiệm biên ................................................................................................................................................... 256 13.5.5. Tác động của thuế thu nhập và nhập khẩu................................................................................ 257 13.6. Nhân tử chi tiêu, GDP thực tế và mức giá .................................................................257 13.6.2. GDP cân bằng và mức giá ........................................................................................................... 260 Chương 14 TỔNG CẦU-TỔNG CUNG VÀ CÂN BĂNG KINH TẾ VĨ MÔ ....................................266 14.1 Tổng cầu .........................................................................................................................266 14.2 Tổng cung .............................................................................................................................270 14.3 Cân bằng kinh tế vĩ mô ........................................................................................................275 Chương 15 15.1. 15.2. 15.3. 15.4. CHÍNH SÁCH KINH TẾ VĨ MÔ..................................................................................282 Chính sách tài chính......................................................................................................282 Chính sách tiền tệ ..........................................................................................................292 Quản lý tài chính ............................................................................................................298 Các trung gian tài chính ................................................................................................300 Lời giới thiệu Trong tiến trình hội nhập kinh tế Quốc tế và xây dựng một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của nước ta, việc nâng cao chất lượng đào tạo đại học chuyên ngành Kinh tế học là một một đòi hỏi hết sức cấp thiết. Trường Đại học Thuỷ lợi mong muốn đưa ra một giáo trình Kinh tế Vi mô - Kinh tế Vĩ mô có chất lượng và phù hợp với các giáo trình Kinh tế học tiên tiến nhất hiện nay trên thế giới. Được sự tài trợ của dự án DANIA “Hỗ trợ tăng cường năng lực trường Đại học Thuỷ lợi”, chúng tôi đã biên soạn cuốn giáo trình này với sự giúp đỡ của chuyên gia tư vấn quốc tế PGS. TS. Thorkil Casse Trường Đại học Tổng hợp Roskilde, Đan Mạch 6 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô và có sự đảm bảo chất lượng của tư vấn trong nước PGS.TS. Nguyễn Khắc Minh – Chủ nhiệm Khoa Kinh tế học, Trường Đại học Kinh tế quốc dân. Giáo trình này được viết để giảng với thời lượng 60 tiết, ứng với 4 đơn vị học trình, cho sinh viên vào năm thứ 3, kỳ học thứ 6 trong hệ đạo tạo chính quy 5 năm của trường ĐHTL. Môn học cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về kinh tế Vi mô và Vĩ mô, những khái niệm, công cụ, các nguyên lý và phương pháp tư duy kinh tế. ở phần kinh tế vi mô, sinh viên sẽ nắm bắt được các kiến thức cơ bản về hoạt động của một nền kinh tế thị trường cùng những khuyết tật của nó, về vai trò của chính phủ trong việc điều tiết nền kinh tế; về mối quan hệ cung – cầu và cân bằng thị trường, về hành vi của hãng và người tiêu dùng, về cấu trúc các loại thị trường, về hành vi con người, về tính hiệu quả của cạnh tranh hoàn hảo cũng như những thiệt hại mà xã hội gánh chịu do thất bại thị trường gây ra như độc quyền bán, độc quyền mua, độc quyền nhóm, sự không xác định rõ ràng quyền về tài sản, thông tin không hoàn hảo, hàng hoá công cộng, và các ngoại ứng đối với môi trường. Ngoài ra chúng tôi cũng giới thiệu bốn phụ chương về cực đại hoá lợi nhuận, cực tiểu hoá chi phí, hàm cầu và lý thuyết trò chơi cho bạn đọc tham khảo đồng thời cũng là một hướng phát triển cho giáo trình sau đại học của chuyên ngành này. ở phần kinh tế vĩ mô, sinh viên sẽ làm quen với các kiến thức về tổng thu nhập của một nền kinh tế, tiêu dùng và tiết kiệm, việc làm và thất nghiệp, tổng cầu-tổng cung và cân bằng kinh tế vĩ mô, các chính sách kinh tế vĩ mô trong một nền kinh tế nhỏ và mở như các chính sách tài chính và tiền tệ của chính phủ nhằm điều tiết nền kinh tế. Trong quá trình dạy và học ngoài việc sử dụng các phương tiện giảng dạy hiện đại trên phòng chuyên dụng như máy tính và máy chiếu, giáo viên cần khuyến khích sinh viên chủ động tích cực tham gia vào hoạt động dạy và học, sau các giờ lý thuyết là giờ thảo luận trên lớp hoặc theo nhóm, khuyến khích sinh viên tự đặt ra câu hỏi, trả lời các câu hỏi của giáo viên và các sinh viên trong lớp . Sinh viên cần làm đủ các bài tập sau mỗi chương, làm tiểu luận hoặc bài tập lớn theo yêu cầu của môn học trong một khoảng thời gian nhất định. Toàn bộ nội dung của giáo trình được chia làm 15 chương, trong đó 12 chương dành cho nội dung kinh tế Vi mô - tương ứng 3 đơn vị học trình và 3 chương còn lại giành cho phần kinh tế Vĩ mô - tương ứng 1 đơn vị học trình. Việc biên soạn giáo trình này này được phân công như sau: Giảng viên chính, TS. Nguyễn Thế Hoà viết các chương 1, 2, 3, 4, 8, 9, 10,11. 12 và 4 phụ chương 2, 3, 4, 8 cùng câu hỏi thảo luận và bài tập kèm theo; đồng thời chịu trách nhiệm cuối cùng cho cuốn giáo trình. Giảng viên, Ths.Vũ Ngọc Thanh viết các chương 5, 6, 7, 13, 14, 15 và câu hỏi ôn tập và bài tập kèm theo các chương này. Giáo trình này đã được các chuyên gia kinh tế trong nước và quốc tế của Danida đóng góp và đảm bảo chất lượng; được Hội đồng khoa học Khoa Kinh tế trường Đại học thuỷ lợi gồm PGS.Ts. Nguyễn Xuân Phú, PGS.Ts. Nguyễn Đức Bảo, Ts. Nguyễn Bá Uân, Ts. Nguyễn Trung Dũng, Ts. Ngô Thanh Vân, Ts. Bùi Văn Hức, 7 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô góp ý và nhất trí thông qua; Hội đồng cũng cho rằng một phần nội dung của giáo trình này có thể dùng để giảng dạy cho chương trình đào tạo cao học của khoa. Chúng tôi chân thành cảm ơn ban quản lý dự án Dania trường Đại học Thuỷ lợi, ông cố vấn trưởng dự án Roger Chenevey, Ban giám hiệu nhà trường, Khoa Kinh tế thuỷ lợi cùng các phòng ban có liên quan đã hết sức giúp đỡ để cuốn sách này sớm được đến tay sinh viên. Đặc biệt chúng tôi vô cùng cảm ơn PGS.Ts. Thorkil Casse đã tư vấn nội dung cho giáo trình này. Trong quá trình biên soạn giáo trình, do những hạn chế chủ quan không tránh khỏi những khiếm khuyết chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các bạn đọc để giáo trình ngày càng được hoàn thiện hơn. Các tác giả 8 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô Chương 1 NHẬP MÔN 1.1 Kinh tế học là gì? Tất cả các câu hỏi và vấn đề về kinh tế đều nảy sinh từ sự khan hiếm. Chúng được đặt ra vì những mong muốn của chúng ta trong cuộc sống cần thoả mãn thường vượt quá các nguồn lực sẵn có. Chúng ta thường muốn có sức khoẻ tốt và tuổi thọ cao, các tiện nghi vất chất, sự an toàn trong cuộc sống, sự tái tạo cả về trí lực và thể lực cũng như kiến thức. Nhưng những mong muốn đó không phải được thoả mãn cho mọi người và ai cũng có những mong muốn không được thỏa mãn. Trong khi nhiều người có cuộc sống vật chất đầy đủ thì cũng không ít người lại sống trong nghèo khó. Không ai cảm thấy hoàn toàn thoả mãn với tình trạng sức khoẻ của mình. Không ai cảm thấy hoàn toàn an toàn ngay cả khi không có chiến tranh và không ai có đủ thời gian dành cho thể thao, du lịch, nghỉ mát, xem phim, xem hát, đọc sách và những ý định giải trí khác. Người giàu cũng như người nghèo đều phải đối mặt với sự khan hiếm. Một đứa trẻ muốn uống một chai nước giá 500 đồng và ăn một gói bánh giá 1000 đồng nhưng trong túi nó chỉ có 1 000 đồng, như vậy nó sẽ gặp sự khan hiếm. Một sinh viên muốn đi dạ hội nhưng cùng lúc đó lại phải chuẩn bị đồ án môn học, anh ta cũng gặp phải sự khan hiếm. Một nhà triệu phú muốn đánh gôn cuối tuần nhưng đồng thời phải dự cuộc họp chuẩn bị về chiến lược kinh doanh, ông ta không thể tiến hành cả hai việc cùng một lúc. Ông ta cũng gặp phải sự khan hiếm. Đối mặt với sự khan hiếm chúng ta phải lựa chọn trong các khả năng có thể xảy ra. Vì vậy là có thể định nghĩa: Kinh tế học là khoa học của sự lựa chọn - nó giải thích các lựa chọn mà ta tiến hành và các lựa chọn này càn được thay đổi như thế nào khi chúng ta phải đối phó với sự khan hiếm. Tất cả các lựa chọn kinh tế có thể được tổng quát hoá trong 5 câu hỏi lớn về hàng hoá và dịch vụ mà chúng ta sản xuất ra. Năm câu hỏi đó là: Cái gì? Như thế nào? Khi nào? ở đâu? Ai tiêu dùng? 1.1.1 Hàng hoá và dịch vụ nào được sản xuất? và số lượng là bao nhiêu? Hàng hoá và dịch vụ là tất cả những thứ gì mà chúng ta xem là có giá trị và sẵn sàng trả giá. Chúng ta sản xuất rất nhiều loại hàng hoá từ hàng hóa cần thiết như nhà cửa cho tới đồ dùng dành cho giải trí như quần áo và trang thiết bị thể thao. Mỗi năm chúng ta xây thêm hàng vạn ngôi nhà mới. Những ngôi nhà này ngày càng rộng hơn và trang thiết bị ngày càng hiện đại và tiện nghi hơn so với hai chục năm trước. Chúng ta làm ra rất nhiều quần áo, giaỳ và đồ dùng thể thao những thứ làm cho các cuộc thi đấu và thời gian giải trí của chúng ta thêm dễ chịu hơn hấp dẫn hơn. Một vấn đề đặt ra là liệu chúng ta nên xây nhiều nhà hơn hay tạo ra nhiều phương tiện đồ dùng thể thao hơn? Các lựa chọn đó có thay đổi theo thời gian hay 9 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô không? Và chúng bị tác động như thế nào trước những thay đổi liên tục của công nghệ ngày càng tạo ra nhiều hàng hoá và dịch vụ hơn? 1.1.2 Hàng hoá và dịch vụ được sản xuất như thế nào? Trong một vườn nho người công nhân hái nho bằng tay; nhưng ở một trang trại trồng nho lớn, với một cái máy khổng lồ và vài công nhân người ta có thể làm được cùng một khối lượng công việc do hàng trăm người hái bằng tay. Nhìn xung quanh chúng ta sẽ thấy rất nhiều ví dụ về hiện tượng này. Cùng một công việc được tiến hành bằng nhiều cách thức khác nhau. Trong một số siêu thị người ta thanh toán tiền theo giá ghi trên hàng hoá, nhưng ở các siêu thị khác ngưòi ta lại dùng máy quét la de quét theo mã vạch đính trên đó. Một hãng sản xuất ô tô thuê công nhân hàn ở một số bộ phận của khung ô tô và sử dụng rôbốt làm việc trong một số công đoạn khác. Liệu người ta làm việc với công nghệ mới có thu nhập cao hơn so với cũng công việc đó bằng công nghệ truyền thống? Nếu cao hơn thì tại sao? Việc đưa công nghệ mới vào làm cho chúng ta tốt lên hay xấu đi? 1.1.3 Khi nào hàng hoá và dịch vụ được sản xuất? Trên một công trường xây dựng, có lúc cường độ hoạt sản xuất gia tăng rất mạnh và mọi người phải làm việc thêm ngoài giờ để dảm bảo tiến độ thi công. Nhưng trong một nhà máy sản xuất ô tô có khi phải ngừng sản xuất vài tuần và công nhân bị nghỉ việc tạm thời. Đôi khi sản xuất của toàn bộ nền kinh tế bị co lại mà người ta gọi là trì trệ kinh tế hay khủng hoảng kinh tế. Có lúc sản xuất của toàn bộ nền kinh tế lại mở rộng rất nhanh. Chúng ta gọi đó là một chu kỳ kinh doanh. Khi sản xuất giảm thì dẫn đến mất việc làm và thất nghiệp tăng. Trong cuộc Đại khủng hoảng kinh tế 1930 sản suất giảm đến mức mà một phân tư lực lượng lao động không có việc làm. Trong những năm 90 của thế kỷ XX, khi Liên Xô và các nước Đông Âu cố gắng thay đổi cách thức tổ chức nền kinh tế của họ thì sản xuất ở các nước này bị suy giảm. Vậy cái gì làm cho sản xuất tăng hoặc giảm? Khi nào nền sản xuất ở một khu vực chẳng hạn như ở các nước trong Liên minh Châu Âu tăng và khi nào giảm? Liệu hoạt động của chính phủ có ngăn chặn được sự suy giảm sản xuất? Liệu từng chính phủ của Liên minh Châu Âu có khả năng kiểm soát được khủng hoảng, hay hoạt động của cả khối này cần phải hiệu quả hơn? 1.1.4 Hàng hóa và dịch vụ được sản xuất ở đâu? Công ty Kellogg ở Michigan sản xuất đồ ăn nhanh ở 20 nước và bán chúng trên 160 nước. Hoạt động kinh doanh của Công ty Kellogg ở Nhật mạnh đến nỗi nó phải lập một trang Web riêng bằng tiếng Nhật để quảng cáo sản phẩm của mình. Công ty Hon đa của Nhật lại sản xuât Ô tô và động cơ trên hầu khắp thế giới. Khẩu hiệu của họ là "Toàn cầu hoá thông qua địa phương hoá". Nhưng công ty này sản xuất ô tô ở một nước sau đó mang sang nước khác để bán. Trong nền kinh tế toàn cầu ngày nay, mọi người ở cách xa nhau hàng ngàn dặm hợp tác với nhau để sản xuất nhiều loại hàng hoá và dịch vụ. Ví dụ, các kỹ sự phần mềm của Mỹ làm việc thông qua Internet với các nhà lập trình ở ấn Độ. Nhưng cũng có nhiều hoạt động sản xuất tập trung chỉ mang tính địa phương. 10 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô Nhiều đồ dùng gia đình của Anh được sản xuất ở Xứ oên. Có một trung tâm sản xuất ô tô rất mạnh ở Tây bắc nước Anh và Xứ oên. Nhiều dịch vụ tài chính tập trung ở thành phố lớn của Châu Âu. Tại sao lại như vậy? Một lượng lớn cam của Châu Âu được trồng ở Tây Ban Nha. Cái gì quyết định nơi sản xuất hàng hoá và dịch vụ? Sự thay đổi vị trí nơi sản xuất làm thay đổi việc làm và thu nhập của chúng ta như thế nào (Parkin, et. al, 2000)? 1.1.5 Ai tiêu dùng hàng hoá và dịch vụ được sản xuất ra? Ai tiêu dùng hàng hoá và dịch vụ được sản xuất ra phụ thuộc vào thu nhập mà mọi người kiếm được. Bác sĩ kiếm được nhiều tiền hơn y tá. Như vậy người bác sĩ có được nhiều hàng hoá và dịch vụ hơn người y tá. Bạn có thể biết rất nhiều sự khác nhau trong thu nhập. Kỹ sư, cử nhân có thể kiếm được nhiều tiền hơn những người không có bằng đại học. Nhưng trong những người có bằng cấp, tính trung bình thì nam giới lại có thu nhập cao hơn nữ. Tính trung bình thì người dân tộc kinh lại có thu nhập cao hơn người dân tộc thiểu số. Người châu Âu có thu nhập trung bình cao hơn người châu á và châu Phi. Nhưng cũng có một số trường hợp ngoại lệ, người Nhật và người ở một số nước mới phát triển ở châu á (NICs) lại có thu nhập như người châu Âu. Nhưng dù sao thì vẫn còn khoảng cách lớn về thu nhập giữa người ở nước giàu và người ở nước nghèo. Thu nhập bình quân ở các nước nghèo nhất thế giới chỉ vài trăm USD một năm, thấp hơn thu nhập của những người bán thất nghiệp ở các nước giàu. Vậy cái gì xác định nên thu nhập mà chúng ta có được? Tại sao bác sĩ có thu nhập cao hơn y tá? Tại sao phụ nữ và người thiểu số lại có thu nhập thấp hơn nam và người kinh? Năm câu hỏi lớn về kinh tế này cho ta suy ngẫm về điều kinh tế học sẽ nói về cái gì? Chúng nói cho ta biết về phạm vi của kinh tế học. Nhưng chúng không cho biết kinh tế học là gì? Chúng không cho biết các nhà kinh tế trả lời và tìm cách trả lời các câu hỏi này như thế nào? Để tìm hiểu các nhà kinh tế tiếp cận các câu hỏi về kinh tế như thế nào chúng ta hãy xem xét các ý tưởng lớn của kinh tế học xác định nên tư duy kinh tế. 1.2 Tư duy kinh tế Tư duy kinh tế có thể tóm tắt thông qua 8 ý tưởng lớn sau: 1.2.1 Mỗi lựa chọn là một sự đánh đổi. Khi chúng ta có một lựa chọn chúng ta phải từ bỏ một cái gì để có được một cái gì đó. Như vậy mỗi lựa chọn là một sự đánh đổi. Giá trị lớn nhất mà chúng ta từ bỏ để có được sự lựa chọn đó gọi là chi phí cơ hội của hoạt động được lựa chọn. Bất kỳ khi nào chúng ta tiến hành lựa chọn thì chúng ta đều phải đánh đổi một cái gì để lấy một thứ khác. Điều này thể hiện ý tưởng trọng tâm của kinh tế học: mỗi sự lựa chọn đều liên quan tới một chi phí. Chúng ta sử dụng thuật ngữ chi phí cơ hội để nhấn mạnh rằng khi có một quyết định lựa chọn thì chúng ta phải đối mặt với sự khan hiếm, chúng ta phải từ bỏ một cơ hội để làm điều gì đó. Chi phí cơ hội của mỗi một hoạt động là khả năng lựa chọn có gía trị lớn nhất bị bỏ qua. Hoạt động mà ta không lựa chọn - khả năng có gía trị lớn 11 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô nhất bị mất đi này - chính là chi phí của hoạt động mà ta đã chọn. Một sinh viên có thể từ bỏ trường đại học hoặc tiếp tục ở lại học tập. Nếu rời trường anh ta có thể kiếm một việc làm và có đủ tiền mua đĩa hát, xem phim và có nhiều thời gian giải trí với bạn bè. Nếu tiếp tục học anh không thể có những thứ đó. Anh ta sẽ có thể có những thứ đó sau này. Đó chính là một sự đánh đổi của việc tiếp tục học tập. Như vậy chi phí cơ hội của việc ở lại học là những thứ anh ta có thể làm tối đa nếu bỏ học. Tuy nhiên khi lựa chọn, không phải tất cả các khả năng khác đều bị bỏ qua. Ví dụ, bạn có giờ học trên lớp, nếu không lên lớp bạn có thể dự tính chọn một trong hai khả năng là ngủ tiếp 1 giờ hoặc chơi thể thao 1 giờ. Bạn không thể đồng thời vừa ngủ vừa chơi thể thao cùng một lúc. Như vậy chi phí cơ hội của việc đi học không phải là cả việc ngủ 1 giờ và chơi thể thao 1 giờ. Nếu đó là hai khả năng duy nhất bạn dự tính thì bạn phải quyết định làm một việc gì nếu không đi học. Như vậy chi phí cơ hội của việc đi học hoặc là 1 giờ ngủ hoặc 1 giờ chơi thể thao. 1.2.2. Lựa chọn tại biên Chúng ta luôn lựa chọn theo từng đơn vị hay từng bước nhỏ một, việc lựa chọn như vậy gọi là lựa chọn tại biên. Các lựa chọn bị ảnh hưởng bởi các động cơ thúc đẩy. Mỗi việc chúng ta làm đều liên quan đến việc quyết định tiến hành một hoạt động thêm một ít hay bớt đi một ít. Bạn có thể phân bổ một giờ sau cho việc nghiên cứu và viết thư. Nhưng sự lựa chọn không thể là tất cả hay không có gì cho mỗi hoạt động đó, mà bạn phải quyết định bao nhiêu phút cho mỗi hoạt động. Để ra quyết định bạn phải so sánh lợi ích của mỗi phút tăng thêm cho việc nghiên cứu với chi phí của nó. Một người mẹ có con nhỏ phải quyết định phân bổ bao nhiêu thời gian cho việc chăm sóc con và bao nhiêu thời gian đi làm để kiếm tiền. Cũng như việc nghiên cứu ở trên, quyết định của người mẹ liên quan đến việc so sánh giữa thu nhập do tăng thêm một giờ đi làm và chi phí khi bớt đi một giờ chăm sóc con. Lợi ích có được do việc tăng một hoạt động gọi là lợi ích biên của hoạt động đó. Ví dụ, giả sử người mẹ đang phải đi làm 5 ngày một tuần và suy tính muốn đi làm 6 ngày một tuần. Lợi ích biên của người mẹ là thu nhập tăng thêm của ngày thứ 6 mà không phải là thu nhập của cả 6 ngày. Lý do ở đây là người mẹ đã có thu nhập của 5 ngày và không tính lợi ích đó là kết quả gây ra bởi việc ra quyết định bây giờ. Chi phí của một hoạt động tăng thêm gọi là chi phí biên. Chi phí biên do tăng số ngày làm việc tới 6 ngày của người mẹ ở trên là chi phí của ngày tăng thêm không dùng để chăm sóc con. Nó không bao gồm chi phí của 5 ngày đã làm việc. Để ra quyết định có đi làm thêm hay không, người mẹ so sánh lợi ích biên của ngày làm việc tăng thêm với chi phí biên của ngày đó. Nếu lợi ích biên lớn hơn chi phí biên thì người mẹ sẽ quyết định đi làm thêm. Ngược lại chi phí biên lớn hơn lợi ích biên, người mẹ sẽ không đi làm thêm. Bằng việc đánh giá lợi ích biên và chi phí biên, và chỉ chọn những hoạt động có lợi ích lớn hơn chi phí chúng ta sẽ sử dụng các nguồn lực khan hiếm theo cách làm cho chúng ta phong phú hơn như có thể. Lựa chọn của chúng ta chính là sự đáp ứng lại các động cơ thúc đẩy. Động cơ sẽ xui khiến chúng ta hành động. Lý do xui khiến này có thể là một lợi ích hoặc một chi phí nào đó. Một sự thay đổi về chi phí cơ hội, chi phí 12 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô biên và lợi ích biên sẽ làm thay đổi động cơ của chúng ta và làm chúng ta thay đổi hành động của mình. Ví dụ, giả sử tiền công làm việc theo ngày tăng lên và các yếu tố khác không đổi. Như vậy lợi ích biên của việc đi làm tăng lên. Đối với người mẹ ở trên chi phí cơ hội của việc sử dụng một ngày chăm sóc con tăng lên. Bà ta bây giờ có động cơ đi làm thêm tăng lên. Bà quyết định có đi làm thêm hay không phụ thuộc vào sự đánh giá của bà về lợi ích biên của thu nhập tăng thêm và chi phí biên của việc sử dụng ít thời gian hơn chăm sóc con. Tương tự như vậy, khi chi phí chăm sóc con một ngày tăng thêm và mọi yếu tố khác khác không đổi, thì chi phí cơ hội cho việc đi làm của người mẹ cũng tăng. Như vậy, chi phí cơ hội của việc sử dụng một ngày chăm sóc con của người mẹ giảm xuống. Người mẹ bây giờ có động cơ ít hơn để đi làm thêm. Qua đó ta thấy ý tưởng trọng tâm của kinh tế học ở đây là bằng việc xem xét những thay đổi về chi phí biên và lợi ích biên chúng ta có thể phán đoán cách thức mà các lựa chọn sẽ thay đổi để đáp lại những thay đổi về động cơ thúc đẩy. 1.2.3. Trao đổi tự nguyện Việc trao đổi tự nguyện làm cho cả người mua và người bán đều cảm thấy tốt hơn, và thị trường chính là một cách thức để tổ chức trao đổi. Khi mua đồ ăn, bạn bỏ tiền ra để đổi lấy một một mớ rau. Nhưng mớ ra lại có giá trị bằng giá chúng ta phải trả. Bạn thấy thoả mãn khi thực hiện việc trao đổi một ít tiền để lấy mớ rau. Người bán hàng nhận tiền và cũng làm cho anh ta vui vẻ. Cả hai người người mua và người bán đều có lợi từ việc mua hàng của bạn. Tương tự, khi bạn đi làm bạn nhận được tiền lương và dùng nó để bù lại những chi phí bạn phải bỏ ra trong cuộc sống. Nhưng giá trị công việc của bạn mà doanh nghiệp thuê bạn ít nhất cũng phải bằng tiền lương họ thanh toán cho bạn. Như vậy cả bạn và doanh nghiệp đều có lợi từ việc trao đổi tự nguyện. Bạn thấy tốt hơn khi mua mớ rau, và bạn cũng thấy tốt hơn khi bán sức lao động của mình. Dù là người mua hay là người bán bạn đều có lợi từ việc trao đổi tự nguyện với những người khác. Điều đó cũng đúng với mọi người. Mỗi người đều có lợi từ việc trao đổi tự nguyện. Trong một nền kinh tế có tổ chức, các hoạt động trao đổi được tiến hành trên thị trường và để lấy tiền. Chúng ta bán sức lao động của mình để đổi lấy thu nhập trên thị trường lao động. Và chúng ta mua hàng hoá và dịch vụ mà chúng ta lựa chọn để tiêu dùng trên rất nhiều thị trường khác nhau, như thị trường rau quả, cà phê, xem phim, cắt tóc ... . Phía bên kia của các hoạt động chuyển giao đó, các doanh nghiệp mua sức lao động của chúng ta và bán cho chúng ta hàng trăm nghìn các loại hàng hoá và dịch vụ khác nhau. Các thị trường là hiệu quả theo nghĩa chúng chuyển các nguồn lực đến nơi mà các nguồn lực được đánh giá cao nhất. Ví dụ, sương muối phá hoại cây cam và làm cho giá nước cam tăng lên rất cao. Sự tăng giá này, nếu như tất cả các giá khác không thay đổi, làm tăng chi phí cơ hội uống nước cam. Những ai đánh giá nước cam cao nhất là những người còn uống nó. Những ai đánh giá nó thấp hơn bây giờ sẽ có động cơ thay thế đồ uống khác. 13 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô Các thị trường không phải là cách duy nhất để tổ chức một nền kinh tế. Có một cách tổ chức khác gọi là hệ thống mệnh lệnh. Trong một hệ thống mệnh lệnh, một số người được trao quyền đưa ra các mệnh lệnh và những người khác phải tuân theo những lệnh đó. Một hệ thống mệnh lệnh được sử dụng trong quân đội và nhiều doanh nghiệp. Một hệ thống như vậy đã được sử dụng ở Liên Xô cũ để tổ chức toàn bộ nền kinh tế. Phương pháp phân bổ trong những hệ thống mệnh lệnh hoàn toàn khác so với phương pháp phân bổ trong các hệ thống thị trường. 1.2.4. Thất bại thị trường và hoạt động của chính phủ Thị trường hoạt động không phải luôn luôn hiệu quả và đôi khi hoạt động của chính phủ là cần thiết để vượt qua những vấn đề thị trường và làm cho việc sử dụng các nguồn lực hiệu quả hơn. Thất bại thị trường là một trạng thái trong đó các nguồn lực không được sử dụng một cách có hiệu quả. Nếu chú ý trên các phương tiện thông tin đại chúng ta có ấn tượng thị trường hầu như không bao gìơ vận hành tốt. Nó làm cho lãi tín dụng quá cao. Nó làm cho lương của người lao động tạm thời quá thấp. Nó làm cho giá cà phê tăng vọt quá mức mỗi khi Braxin bị ảnh hưởng thời tiết nghiêm trọng. Nó làm giá dầu tăng vọt mỗi khi có bất ổn chính trị đe doạ ở Trung Đông. Nhưng những ví dụ trên lại không phải là các thất bại thị trường. Đó là những ví dụ về hoạt động của thị trường vận hành giúp cho chúng ta phân bổ các nguồn lực khan hiếm và đảm bảo cho chúng được sử dụng theo những cách mà chúng được đánh giá cao nhất. Do giá một hàng hoá cao làm người bán thu được nhiều lợi hơn và người bán có động cơ cố gắng để kiểm soát thị trường. Khi chỉ có một người sản xuất kiểm soát toàn bộ thị trường, anh ta có thể khống chế sản xuất và tăng giá. Hành động này mang đến thất bại thị trường. Số lượng hàng hoá sẵn có sẽ quá ít. Một số người cho rằng Intel đã khống chế số lượng chíp máy tính khi nó đưa ra một phiên bản mới nhằm đặt giá cao. Cuối cùng giá lại giảm, nhưng đầu tiên Intel đã bán phiên bản mới với giá rất cao và thu được được lợi nhuận rất lớn. Thất bại thị trường cũng có thể xuất hiện khi các nhà sản xuất không tính đến chi phí họ áp đặt lên người khác phải gánh chịu. Ví dụ, ngành điện năng tạo ra ô nhiễm như mưa axit phá hoại cây trồng, rừng và ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp. Nếu như các chi phí này được tính đến thì có thể chúng ta sẽ sản xuất điện ít hơn. Thất bại thị trường cũng có thể xuất hiện khi một số hàng hoá, chẳng hạn như hệ thống kiểm soát không lưu, phải được tất cả mọi người tiêu dùng như nhau. Không ai trong chúng ta có động cơ tự nguyện trả phần chi phí của mình cho một dịch vụ như vậy. Thay vào đó, ai trong chúng ta cũng cố gắng để không phải trả tiền. Nhưng nếu ai cũng cố gắng để không trả tiền thì không ai có được chuyến bay! Để khắc phục thất bại thị trường, chính phủ phải điều tiết các thị trường bằng luật chống độc quyền và luật bảo vệ môi trường. Và chính phủ không khuyến khích sản xuất và tiêu dùng một số hàng hoá và dịch vụ (ví dụ thuốc lá và rượu) bằng cách đánh thuế chúng. Mặt khác chính phủ khuyến khích sản xuất và tiêu dùng một số hàng hoá và dịch vụ (ví dụ như chăm sóc sức khỏe và giáo dục) bằng cách trợ cấp chúng. 14 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô 1.2.5. Chi tiêu bằng thu nhập Do nền kinh tế là một tổng thể nên tiêu dùng bằng thu nhập bằng giá trị của sản xuất. Khi bạn mua một cốc cà phê 4 nghìn đồng. Điều gì xảy ra với số tiền này? Người phục có được một ít lương trong đó, người cho thuê nhà có một ít tiền thuê nhà trong đó người chủ quán có được một ít lợi nhuận trong đó. Người cung ứng cà phê và sữa cũng có một chút trong 4 nghìn đồng đó. Nhà cung ứng lấy chút tiền dưới dạng trả lương và tiền thuê mua đầu vào, phần còn lại là lợi nhuận. Cứ truy ngược như vậy cho đến tận người trồng cà phê ta thấy rằng chi tiêu 4 nghìn đồng của bạn tạo ra chính xác 4 nghìn đồng thu nhập của tất cả mọi người tham gia. Điều này cũng đúng cho việc tiêu dùng của bất cứ ai. Tức là, trong một nền kinh tế tổng chi tiêu hàng hoá và dịch vụ bằng tổng thu nhập. Có một cách để đánh giá các thứ bạn mua là sử dụng giá bạn phải thanh toán cho chúng. Như vậy giá trị của tất cả hàng hoá và dịch vụ được mua bằng với tổng chi tiêu. Có một cách nữa để đánh giá các thứ bạn mua là sử dụng chi phí sản xuất. Chi phí này được trả cho tất cả những ai sản xuất ra hàng hoá đó - tổng thu nhập được tạo ra bởi tiêu dùng của bạn. Nhưng chúng ta đã thấy tổng chi tiêu bằng tổng thu nhập nên chúng cũng bằng giá trị của sản xuất. 1.2.6. Mức sống và năng suất lao động Mức sống được cải thiện khi năng suất lao động, kết quả sản suất trên mỗi đầu người, tăng lên. Bằng tự động hoá một dây chuyền sản xuất ô tô, một người lao động có thể sản xuất ra một lượng đầu ra lớn hơn. Nhưng nếu một người lao động có thể sản xuất ra nhiều ô tô hơn, thì sẽ có nhiều người được sở hữu ô tô hơn. Điều này cũng đúng với tất cả hàng hoá và dịch vụ khác. Bằng việc tăng sản lượng trên đâù người chúng ta có được mức sống cao hơn và mua nhiều hàng hoá và dịch vụ hơn. Giá trị của sản xuất có thể tăng do một trong ba lý do: tăng giá, sản xuất trên đầu người tăng, hoặc dân số tăng. Nhưng chỉ có tăng năng suất lao động mới cải thiện được mức sống. Một sự tăng giá mang lại thu nhập cao hơn, nhưng chỉ dưới dạng tiền. Thu nhập gia tăng chỉ đủ để thanh toán cho giá cả cao hơn của hàng hoá mà không đủ để mua được nhiều hàng hoá và dịch vụ hơn. Sự gia tăng dân số làm cho tổng khối lượng sản xuất tăng lên nhưng không làm tăng sản xuất trên đầu người. 1.2.7. Sự tăng giá Chúng ta thấy hiện tượng tăng giá khi lượng tiền tăng nhanh hơn so với sản xuất. Giá tăng trong một quá trình đựơc gọi là lạm phát khi số lượng tiền trong lưu thông tăng nhanh hơn sản xuất. Điều này dẫn đến tình trạng quá nhiều tiền nhưng quá ít hàng hóa. Khi mọi người mang nhiều tiền hơn ra thị trường, người bán lẻ thấy vậy và có thể tăng giá hàng của mình. Nhưng chính những người bán hàng này đi mua hàng của nhà cung cấp họ thấy giá họ vẫn mua cũng tăng lên. Như vậy, khi đưa ra quá nhiều tiền thì đồng tiền bắt đầu mất giá trị. 15 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô Có một số nước đã từng xảy ra lạm phát rất cao, như ở Ba Lan sau năm 1990 giá cả tăng lên gấp 7 lần. Hầu hết các nước ở châu Âu lạm phát tương đối ôn hoà khoảng 3-5% một năm. Một số người cho rằng bằng cách tăng lượng tiền lên chúng ta có thể tạo ra việc làm. ý tưởng này ở đây là nếu nhiều tiền được đưa vào nền kinh tế, khi nó được tiêu dùng doanh thu kinh doanh sẽ nhiều hơn và như vậy có nhiều lao động được thuê hơn để sản xuất ra nhiều hàng hoá hơn. Ban đầu, sự gia tăng lượng tiền có thể làm gia tăng sản xuất và tạo ra việc làm. Nhưng cuối cùng, chỉ có giá tăng còn sản xuất và việc làm không đổi. 1.2.8. Thất nghiệp Thất nghiệp có thể là do kết quả từ thất bại thị trường, nhưng có một số thất nghiệp làm sản xuất phong phú. Thất nghiệp luôn luôn hiện hữu. Có khi tỉ lệ thất nghiệp thấp, nhưng có khi lại cao. Thất nghiệp dao động theo chu kỳ kinh doanh. Một số thất nghiệp là bình thường và hiệu quả. Chúng ta thường lựa chọn để tìm một công việc thích hợp hơn là ép buộc phải chọn một công việc suốt đời. Tương tự như vậy, các doanh nghiệp luôn tìm cách lấp đầy các khoảng trống trong thời gian kinh doanh của mình.Thất nghiệp là kết quả của những tìm kiếm công việc kỹ lưỡng như vậy và người lao động luôn cải thiện năng suất lao động bởi vì nó giúp phân công mọi người vào những công việc có năng suất cao nhất của mình. Một số thất nghiệp là hậu quả từ những dao động trong chi tiêu và có thể là rất lãng phí. (Parkin, 2000) Tám ý tưởng trên nằm ở trung tâm của kinh tế học và bạn có thể gặp lại chúng ở bất cứ đâu trong nghiên cứu kinh tế học. 1.3 Các nhà kinh tế làm gì? Các nhà kinh tế làm việc trên một lớp rất nhiều các vấn đề nảy sinh từ 5 câu hỏi lớn ở đầu chương 1. Họ sử dụng các ý tưởng lớn vừa trình bày để tìm câu trả lời. Họ tiến hành công việc của mình như thế nào? Có những vấn đề đặc biệt gì và có những khó khăn cạm bẫy nào họ sẽ gặp phải. 1.3.1. Kinh tế học vĩ mô và kinh tế học vi mô Chúng ta có thể xét nền kinh tế theo cả hai góc độ vi mô hoặc vĩ mô. Hai cách nhìn này xác định hai nhánh cơ bản của kinh tế học: kinh tế học vĩ mô và kinh tế học vi mô. Kinh tế học vi mô nghiên cứu, phân tích, lựa chọn các vấn đề kinh tế cụ thể của các tế bào trong một nền kinh tế. Nó nghiên cứu các quyết định của mọi người và các doanh nghiệp có tính chất riêng lẻ và những mối tương tác của những quyết định đó trong các thị trường. Nó nghiên cứu các vấn đề về tiêu dùng cá nhân, cung, cầu, sản xuất, giá cả thị trường, lợi nhuận, cạnh tranh của từng tác nhân kinh tế tham gia thị trường. Nó tìm cách giải thích giá cả và số lượng hàng hoá và dịch vụ của các tác nhân đó. Kinh tế học vĩ mô nghiên cứu các tổng lượng kinh tế, chẳng hạn như mức và tỉ lệ tăng trưởng của sản phẩm quốc dân, lãi suất, thất nghiệp và lạm phát, để tìm cách cải thiện toàn bộ nền kinh tế. Nó nghiên cứu nền kinh tế quốc gia và nền kinh tế toàn cầu như là một tổng thể. Nó nghiên cứu hiệu quả các chính sách điều tiết và thuế của 16 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô chính phủ vào giá cả và lượng hàng hoá và dịch vụ tiêu dùng cá nhân. Nó tìm cách giải thích giá cả trung bình và toàn bộ việc làm, thu nhập và sản xuất. Nó cũng nghiên cứu hiệu quả của chi tiêu và thâm hụt ngân sách của chính phủ. Nó cũng nghiên cứu hiệu quả của tiền tệ và tỉ lệ lãi suất. Nhưng trong những năm gần đây ranh giới phân biệt giữa kinh tế vĩ mô và kinh tế vi mô càng ngày càng bị thu hẹp lại. Bởi vì kinh tế vĩ mô cũng tham gia vào phân tích thị trường - chẳng hạn như tổng thị trường hàng hoá và dịch vụ, tổng thị trường lao động và tổng thị trường chứng khoán. Để nghiên cứu hoạt động của các tổng thị trường đó trước tiên phải nắm bắt được hành vi của các hãng và người tiêu dùng, người lao động và các nhà đầu tư. Như vậy, kinh tế học vĩ mô ngày càng quan tâm tới nền tảng vi mô của các hiện tượng kinh tế tổng thể (Parkin, 2000). 1.3.2. Phương pháp nghiên cứu kinh tế học Kinh tế học là một ngành khoa học xã hội (như chính trị học, tâm lý học và xã hội học). Một nhiệm vụ cơ bản của các nhà kinh tế là khám phá ra thế giới kinh tế vận hành như thế nào. Để theo đuổi mục đích này cũng giống như các nhà khoa học khác họ tìm cách phân biệt hai dạng mệnh đề: 1. Vấn đề đó là gì. 2. Cần phải như thế nào. Các mệnh đề về vấn đề đó là gì được gọi là các mệnh đề thực chứng. Chúng nói cho biết cái gì hiện đang được cho là như vậy về cách thức mà thế giới vận hành. Một mệnh đề thực chứng có thể đúng hoặc sai. Và một mệnh đề thực chứng có thể được kiểm định bằng cách kiêm tra lại xem nó có chống lại cở sở lập luận hay không. Các mệnh đề cần phải như thế nào được gọi là các mệnh đề chuẩn tắc. Các mệnh đề này phụ thuộc và các đánh giá mà không kiểm định được. Bạn có thể đồng ý hoặc không đồng ý với các mệnh đề chuẩn tắc. Ví dụ, khi xem xét cuộc tranh luận về sự ấm lên của trái đất. Một số nhà khoa học cho rằng hàng thế kỷ đốt than và dầu đang làm tăng lượng ôxit các bon của tầng khí quyển trái đất và dẫn đến nhiệt độ tăng cao hơn và cuối cùng sẽ huỷ hoại cuộc sống trên hành tinh này. Mệnh đề "Hành tinh của chúng ta đang ấm lên vì lượng ôxit các bon đã tăng lên trong khí quyển" là một mệnh đề thực chứng. Về nguyên tắc và đủ số liệu ta có thể kiểm định lại được mệnh đề này. Nhưng mệnh đề "chúng ta cần cắt giảm việc sử dụng các nhiên liệu có chứa các bon như than và dầu" lại là một mệnh đề chuẩn tắc. Ta có thể đồng ý hoặc không đồng ý với mệnh đề này nhưng ta không thể kiểm định được nó. Nó dựa vào các đánh giá chủ quan. "Phổ cập chăm sóc y tế làm giảm thời gian làm việc bị mất đi do ốm đau" là một mệnh đề thực chứng. "Mọi người có quyền như nhau về chăm sóc sức khoẻ" lại là mệnh đề chuẩn tắc. Nhiệm vụ của khoa học kinh tế là khám phá và phân loại các mệnh đề thực chứng mà chúng nhất quán với những gì chúng ta quan sát được trên thế giới này và tạo khả năng cho chúng ta hiểu được thế giới kinh tế vận hành như thế nào. Nhiệm vụ đó thật lớn lao và chúng ta có thể chia nó thành ba bước để tiến hành: 1. Quan sát và đo lường. 17 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô 2. Xây dựng mô hình. 3. Kiểm định các mô hình. 1. Quan sát và đo lường. Đầu tiên các nhà kinh tế theo số lượng và các vị trí của những nguồn lực tự nhiên và con người, lương và giờ làm việc, giá cả và số lượng hàng hoá và dịch vụ được sản xuất ra, thuế và chi tiêu của chính phủ, và lượng hàng hoá và dịch vụ được mua và bán với các nước khác. Danh mục này đưa ra đặc điểm của một loạt các hàng hoá mà các nhà kinh tế có thể quan sát và đo lường. 2. Xây dựng mô hình. Xây dưng mô hình là bước thứ hai hướng vào việc tìm hiểu thế giới kinh tế vận hành như thế nào. Một mô hình kinh tế là sự mô tả một số phương diện của thế giới kinh tế và chỉ bao gồm những nét đặc trưng cần thiết cho mục đích nghiên cứu thiết thực. Một mô hình đơn giản hơn hiện thực mà nó mô tả. Một mô hình chứa đựng những gì và lược bỏ những gì còn phụ thuộc vào các giả thiết đưa ra về những chi tiết nào là cơ bản và những chi nào là không cơ bản. Chúng ta có thể thấy việc lờ đi các chi tiết như thế nào là hữu ích - thậm chí chúng là cơ bản - đối với sự nhận thức của chúng ta khi suy nghĩ về một mô hình mà chúng ta gặp hàng ngày, đó là bản đồ dự báo thời tiết trên Ti vi. Bản đồ dự báo thời tiết là một mô hình giúp ta dự đoán được nhiệt độ, tốc độ và hướng gió, và lượng mưa trong một khoảng thời gian trong tương lai. Bản đồ dự báo thời tiết chỉ cho thấy các đường gọi là đường đẳng áp - đường gồm các điểm có khí áp bằng nhau. Nó không chỉ ra đường quốc lộ. Lý do ở đây là lý thuyết về khí tượng nói cho chúng ta biết rằng các mẫu về áp lực không khí xác định thời tiết, chứ không phải vị trí của các đường quốc lộ. Một mô hình kinh tế cũng tương tự như một bản đồ thời tiết. Nó cho ta biết một số các biến được xác định như thế nào bởi các biến khác. Ví dụ, một mô hình kinh tế về lạm phát có thể chỉ ra những biến nào xác định lạm phát và một sự thay đổi như thế nào trong mỗi biến sẽ gây lạm phát. 3. Kiểm định các mô hình. Bước thứ ba là kiểm định mô hình. Những dự đoán của mô hình có thể phù hợp hoặc mâu thuẫn với hiện thực nó mô tả. Bằng việc so sánh những dự đoán của mô hình với hiện thực, chúng ta có thể kiểm định mô hình và phát triển thành một lý thuyết kinh tế. Một lý thuyết kinh tế là một sự tổng quát hoá tóm lược những gì chúng ta suy nghĩ chúng ta hiểu về những lựa chọn kinh tế mà mọi người tiến hành và sự vận hành của các ngành công nghiệp cũng như toàn bộ nền kinh tế. Nó là cầu nối giữa một mô hình kinh tế và nền kinh tế hiện thực. Một lý thuyết kinh tế được sáng tạo ra bởi một quá trình xây dựng và kiểm định các mô hình. Ví dụ, các nhà khí tượng học có một lý thuyết nếu các đường đẳng áp hình thành nên một mẫu hình cụ thể nào đó vào một thời gian cụ thể trong năm (một mô hình), thì khi đó trời sẽ có tuyết (hiện thực). Họ đã phát triển lý thuyết này bằng cách lặp lại các quan sát và việc đo thời tiết kỹ lưỡng theo các mẫu áp suất đặc biệt. 18 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô Hình 1.1 chỉ ra cấu trúc lô gíc của việc tìm kiếm kiến thức mới về kinh tế. Các nhà kinh tế xây dựng một mô hình để tạo ra những dự đoán về cách thức mà thế giới vận hành. Các lý thuyết được phát triển bởi việc sáng tạo và kiểm định mô hình. Khi các dự báo của mô hình mâu thuẫn với hiện thực thì mô hình bị loại bỏ hoặc thay đổi. Hình 1.1: Các lý thuyết kinh tế được phát triển như thế nào Mô hình Các giả thiết Khi bất đồng với các dự báo và sự kiện, phát triển mô hình hoặc lý thuyết Dự báo và kiểm định các sự kiện Hiện thực Các sự kiện về hoạt động kinh tế được giải thích (Parkin, 2000) Kinh tế học là một ngành non trẻ. Nó được sinh ra vào năm 1776 với tác phẩm của Adam Smith "Của cải của các quốc gia". Qua hơn 200 năm kinh tế học đã khám phá ra rất nhiều lý thuyết hữu ích. Nhưng trong nhiều lĩnh vực, các nhà kinh tế vẫn còn đang tìm các câu trả lời. Sự tích luỹ dần kiến thức kinh tế mang lại cho hầu hết các nhà kinh tế lòng tin rằng phương pháp của họ cuối cùng sẽ đưa ra những câu trả lời hữu ích đối với những câu hỏi lớn về kinh tế. Nhưng sự tiến bộ trong kinh tế học rất chậm. Chúng ta sẽ lướt qua một số những chướng ngại đối với sự phát triển trong kinh tế học. 1.3.3. Những chướng ngại và cạm bẫy trong kinh tế học Các thí nghiệm kinh tế thường rất khó tiến hành. Hành vi kinh tế do rất nhiều nguyên nhân tác động đồng thời. Vì những lý do đó mà rất khó làm sáng tỏ nguyên nhân và kết quả trong kinh tế học. 19 1.3 Hỗ trợ tăng cường năng lực Trường Đại học Thuỷ lợi Giáo trình Kinh tế Vi mô - Vĩ mô Các nhà khoa học cố gắng làm sáng tỏ nguyên nhân và kết quả bằng cách thay đổi một yếu tố theo thời gian còn giữ nguyên các yếu tố thích hợp khác không đổi. Bằng cách này, các nhà khoa học tách biệt nhân tố đang quan tâm và có thể điều tra tác động của nó theo con đường có thể rõ ràng nhất. Công cụ lôgíc này dùng để xác định nguyên nhân và kết quả được gọi là ceteris paribus, đây là một thuật ngữ Latinh có nghĩa là mọi thứ khác vẫn giữ nguyên. Các mô hình kinh tế có thể ảnh hưởng đến một nhân tố trong một khoảng thời gian được tách biệt trong một thế giới tưởng tượng của mô hình. Khi chúng ta sử dụng một mô hình, chúng ta có thể tưởng tượng cái gì sẽ xảy ra nếu chỉ có một yếu tố được thay đổi. Nhưng ceteris paribus lại có thể là một vấn đề trong kinh tế học khi chúng ta thử kiểm định một mô hình. Các nhà khoa học trong phòng thí nghiệm, như hoá học và vật lý, tiến hành các thí nghiệm bằng cách giữ nguyên tất cả các yếu tố thích hợp trừ một yếu tố đang nghiên cứu. Phương pháp này gọi là tiến hành "kiểm soát". Các ngành khoa học không thí nghiệm như kinh tế học (và thiên văn học) thường quan sát các đầu ra của hoạt động đồng thời của nhiều yếu tố. Dẫn đến rất khó thiết lập việc kiểm soát. Rất khó khăn để phân loại các ảnh hưởng của mỗi yếu tố và so sánh những ảnh hưởng với những gì mô hình dự đoán. Để giải quyết vấn đề này các nhà kinh tế có ba cách tiếp cận bổ sung cho nhau, đó là: 1/ Phân tích so sánh tĩch. Trong đó, họ xét từng cặp các sự kiện trong đó các yếu tố khác không thay đổi (hoặc tương tự). Ví dụ, có thể nghiên cứu những ảnh hưởng của lợi ích thất nghiệp tới tỉ lệ thất nghiệp bằng cách so sánh các nước châu Âu khác nhau với giả định rằng nhân dân trong hai nền kinh tế gần như tương tự nhau. 1. Thứ hai, các nhà kinh tế sử dụng các công cụ thống kê gọi là kinh tế lượng. 2. Thứ ba, nếu có thể họ tiến hành thí nghiệm. Cách tiếp cận tương đối mới này đặt các đối tượng (thường là sinh viên) trong một tình huống ra quyết định và thay đổi các động cơ của họ theo một cách thức nào đó để khám phá xem họ phản ứng như thế nào đối với từng yếu tố riêng biệt. Các nhà kinh tế cố gắng tránh nguỵ biện - các sai lầm của lập luận dẫn đến kết luận sai. Nhưng có hai loại sai lầm chung, và chúng ta cần luôn cảnh giác để tránh là: 1. Sai lầm suy diễn về cấu trúc 2. Sai lầm suy diễn về thời gian 1. Sai lầm suy diễn về cấu trúc Sai lầm suy diễn về cấu trúc là một mệnh đề (sai) cho rằng cái gì đã đúng từng phần thì sẽ đúng cho toàn bộ hoặc cái gì đã đúng toàn bộ thì sẽ đúng từng phần. Chúng ta hãy xét một mệnh đề đúng "luôn làm chủ tốc độ", và hàm ý của nó là càng lái xe chậm thì càng an toàn tính mạng. Nếu trên một đường cao tốc tất cả mọi người cùng đi với tốc độ chậm hơn thì ai cũng có chuyến đi an toàn hơn. Nhưng giả sử rằng chỉ có một người đi chậm lại còn tất cả những người khác vẫn giữ nguyên tốc độ ban đầu. 20