Tài liệu Giáo dục kiến thức chăm sóc sức khỏe phụ nữ (tập 1)

KIẾN THỨC CHĂM SÓC SỨC KHỎE PHỤ NỮ TẬP 1 Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chuû tòch Hoäi ñoàng TS. NguyÔn ThÕ Kû Phoù Chuû tòch Hoäi ñoàng TS. NguyÔn Duy Hïng Thaønh vieân TS. NguyÔn An Tiªm TS. khuÊt duy kim h¶i nguyÔn vò thanh h¶o PEGGY MORGAN, CAROLINE SAUCER, ELISABETH TORG KIEN THO'C � � CHAM SOC Sot KHliE PHU NO' (T�p 1) Bien djch: Luu Van Hy NHA XUAT BAN CHINH TR! QUOC GIA - Sl,/THAT HA NQI - 2012 NHA XUAT BAN VAN HOA DAN TQC Lêi Nhμ xuÊt b¶n Söùc khoeû chính laø voán quyù nhaát cuûa con ngöôøi. Cuøng vôùi söï tieán boä cuûa xaõ hoäi thì chaát löôïng cuoäc soáng cuõng ñöôïc taêng leân nhöng ñoàng thôøi cuõng phaùt sinh nhieàu vaán ñeà veà söùc khoeû. Ngöôøi phuï nöõ vôùi cuoäc soáng taát baät vaø ñaày lo toan, nhieàu khi chæ bieát chaêm lo cho gia ñình vaø coáng hieán söùc mình cho xaõ hoäi maø queân ñi baûn thaân mình. Taát caû nhöõng hy sinh aáy ñaõ daàn ñaùnh ñoåi baèng söùc khoeû, nhan saéc vaø thaäm chí laø phaûi ñoái maët vôùi nhöõng caên beänh hieåm ngheøo maø khoâng ai mong muoán. Thôøi gian qua, coâng taùc chaêm soùc söùc khoeû cho ngöôøi daân noùi chung vaø phuï nöõ noùi rieâng luoân ñöôïc Ñaûng, Nhaø nöôùc quan taâm. Trong ñoù, muïc tieâu thöïc hieän quyeàn bình ñaúng giôùi cuûa phuï nöõ trong lónh vöïc chaêm soùc söùc khoeû ñöôïc ñöa vaøo Chieán löôïc quoác gia vaø keá hoaïch haønh ñoäng vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ. Coâng taùc truyeàn thoâng, toå chöùc caùc chöông trình tieâm chuûng, thanh toaùn caùc beänh xaõ hoäi vaø dòch beänh nguy hieåm, cung caáp caùc dòch vuï y teá, chaêm soùc söùc khoeû baø meï, treû em, phoøng choáng HIV-AIDS trong coäng ñoàng luoân ñöôïc chuù troïng thöïc hieän. Nhôø söï quan 5 taâm, chaêm soùc ñoù, tuoåi thoï cuûa phuï nöõ ñang taêng leân, nhöng ñeå phuï nöõ soáng thoï, soáng khoeû, coù nhieàu ñoùng goùp cho gia ñình, cho xaõ hoäi môùi laø quan troïng. Vì vaäy, tröôùc maét baûn thaân moãi phuï nöõ phaûi töï yù thöùc trang bò cho mình nhöõng kieán thöùc veà chaêm soùc söùc khoeû, thöïc hieän toát coâng taùc daân soá - keá hoaïch hoaù gia ñình, chuù yù khaùm söùc khoeû ñònh kyø, coá gaéng taïo söï thoaûi maùi veà tinh thaàn... Nhaèm cung caáp cho baïn ñoïc nhöõng kieán thöùc cô baûn veà chaêm soùc söùc khoeû phuï nöõ, Nhaø xuaát baûn Chính trò quoác gia - Söï thaät phoái hôïp vôùi Nhaø xuaát baûn Vaên hoaù daân toäc xuaát baûn cuoán saùch Kieán thöùc chaêm soùc söùc khoeû phuï nöõ (taäp 1). Noäi dung cuoán saùch ñeà caäp ñeán 19 boä phaän trong cô theå cuûa phuï nöõ vôùi caùc trieäu chöùng coù khaû naêng phaùt beänh cuøng nhöõng lôøi khuyeân vaø caùch chöõa trò beänh. Ñaây laø nhöõng kieán thöùc cô baûn, caàn thieát vaø boå ích veà chaêm soùc söùc khoeû phuï nöõ. Xin giôùi thieäu cuoán saùch vôùi baïn ñoïc. Thaùng 10 naêm 2012 NHAØ XUAÁT BAÛN CHÍNH TRÒ QUOÁC GIA - SÖÏ THAÄT 6 HEÄ SINH SAÛN (REPRODUCTIVE SYSTEM) Neáu khoâng coù heä sinh saûn, lòch söû nhaân loaïi trôû neân trô troïi chæ coù Adam vaø Eva. Nhôø coù voøi tröùng, buoàng tröùng, töû cung, coå töû cung vaø aâm ñaïo maø lòch söû loaøi ngöôøi chaúng nhöõng khaùc ñi maø coøn tieáp dieãn. ÔÛ nhöõng phuï nöõ ñang tuoåi sinh ñeû, moãi thaùng buoàng tröùng phoùng thích moät tröùng. Tröùng aáy chuyeån qua voøi tröùng tôùi töû cung. Neáu tröùng thuï tinh, noù ñaøo vaøo maøng loùt töû cung, phaùt trieån thaønh baøo thai, sau ñoù em beù ñi ra khoûi coå töû cung vaø aâm ñaïo. Moät ngöôøi ñaõ ñöôïc sinh ra. Hình: Ñau, höõu duïng nhöng thuù vò: Töû cung co thaét, sinh ñeû vaø khoaùi laïc. Töï noù coù theå bieán daïng töø moä t khoang coù thaø n h cô chæ khoaû n g 2,5 cm thaønh moät cung loøng ñuû lôùn ñeå chöùa 7 ñöïng ñöùa treû naëng töø 3 kg ñeán gaàn 5 kg. Theá maø ôû Myõ noù laïi laø cô quan ñöôïc caét boû nhieàu thöù hai ñaáy. - Moät nöûa soá phuï nöõ ñang ñoä tuoåi sinh ñeû bò nhöõng co thaét luùc haønh kinh do töû cung (uterus) gaây ra (töû cung laø moät cô quan goàm moâ cô coù theå giaõn ra ñeán khoù tin). - Vieâm nhieãm do naám laø daïng vieâm nhieãm thöôøng gaëp nhaát ôû aâm ñaïo (vagina), beänh naøy ñöôïc goïi laø vieâm aâm ñaïo (vaginitis). Noù laøm cho aâm ñaïo ngöùa, coù muøi vaø tieát dòch. - Noäi maïc töû cung (endometrium) laø maøng loùt töû cung. Khi moâ noäi maïc töû cung phaùt trieån ôû nhöõng choã khoâng phaûi cuûa noù (chaúng haïn ôû voøi tröùng hay buoàng tröùng) noù seõ caûn trôû söï thuï thai gaây ra chöùng voâ sinh. 8 - Coå töû cung (cervix) laø phaàn thaáp nhaát cuûa töû cung. Bình thöôøng noù maûnh nhö coïng rôm nhöng khi sinh noù giaõn ra, roäng chöøng 3 ngoùn tay ñeå beù ñi ra. Vieäc naøy xaûy ra döõ doäi luùc chuyeån daï. - Ung thö maøng loùt töû cung (endomentrial) vaø ung thö buoàng tröùng (ovarian cancer) laø hai beänh maø phuï nöõ thöôøng lo laéng. Hoï lo laø thuoác traùnh thai seõ laøm taêng nguy cô ung thö nhöng thöïc teá thuoác traùnh thai laøm giaûm caû hai loaïi ung thö treân. - ÔÛ ñoä tuoåi 40, buoàng tröùng baét ñaàu giaûm saûn sinh estrogen gaây ra tình traïng haønh kinh thaát thöôøng, noùng böøng maët hoaëc ñoå moà hoâi troäm. Tieàn maõn kinh laø giai ñoaïn tröôùc maõn kinh, noù coù theå keùo daøi töø 2 ñeán 10 naêm. 9 AÂM HOÄ (VULVA) Baïn coù nghó raèng phuï nöõ cuõng löu taâm ñeán boä phaän sinh duïc cuûa hoï nhö nam giôùi? Kích côõ hai moâi aâm hoä noùi leân khaû naêng tình duïc? AÂm hoä laø teân goïi toaøn boä vuøng ngoaøi cuûa aâm ñaïo - nieäu ñaïo cuûa phuï nöõ. Noù ñöôïc taïo ra bôûi hai moâi lôùn (labia majora/large lips): hai moâi nhoû (labia minora/small lips); aâm vaät; loã nieäu ñaïo vaø aâm ñaïo. Hai moâi lôùn naèm ôû phía ngoaøi cô quan sinh duïc ngoaøi. Noù laø moâ coù nhieàu môõ vaø coù loâng che phuû. Nhieäm vuï chính cuûa noù laø che ñaäy aâm ñaïo, traùnh khoâng cho buïi baån hay moà hoâi vaøo aâm ñaïo. Hai moâi nhoû laø nhöõng moâ khoâng coù loâng naèm trong moâi lôùn, hoã trôï hai moâi lôùn baûo veä cô quan sinh duïc. - Beänh thöôøng gaëp: beänh ngöùa aâm hoä do dò öùng vôùi caùc hoùa chaát trong chaát khöû muøi, chaát dieät tinh truøng, caùc loaïi kem boâi hay do thuït röûa. - Ñieàu trò: duøng khaùng sinh, noäi tieát toá daïng uoáng, ñoâi khi duøng kem boâi. 10 AÂM VAÄT (CLITORIS) AÂm vaät naèm ôû ñænh cuûa caùc neáp gaáp trong, nôi caùc moâi nhoû vaø moâi lôùn cuûa aâm hoä gaëp nhau. Kích thöôùc khoaûng 1,9 cm ñeán 5 cm. Troâng noù coù khi nhoû hôn vì noù gaáp laïi, chæ thaáy ñöôïc ñaàu. Âm vaät taäp trung nhieàu daây thaàn kinh, noù raát nhaïy caûm khi sôø vaøo. Khi coù kích thích, heä thoáng sinh duïc caêng maùu laøm cho aâm vaät cöông leân. Luùc nguû aâm vaät cuûa nöõ cöông leân khoaûng 90 phuùt. Döông vaät cuûa nam vöøa ñeå sinh hoaït tình duïc vöøa ñeå ñi tieåu. AÂm vaät cuûa nöõ chuû yeáu laø ñeå gaây khoaùi caûm tình duïc. 11 AÂM ÑAÏO (VAGINA) AÂm ñaïo laø moät oáng daøi khoaûng 7 cm, caáu taïo laø lôùp maøng nhaày, chaïy töø aâm hoä leân coå töû cung. AÂm ñaïo laø nôi ñeå maùu kinh nguyeät ñi qua, mang ñi nhöõng teá baøo taïo ra maøng loùt töû cung ñaõ troùc ra khoûi cô theå. AÂm ñaïo cuûa ngöôøi tröôûng thaønh thöôøng doác leân vaø xuoáng. Thaønh cuûa noù laø moâ cô vaø sôïi. Khi khoâng caêng, ñöôøng voøng cuûa noù khoaûng 1,25 cm ñeán 1,9 cm; thaønh dính vaøo nhau. AÂm ñaïo laø ñöôøng ñeå tinh truøng ñi vaøo cô theå cuûa phuï nöõ. Tröùng ñi qua oáng coå töû cung vaøo töû cung, baùm laáy moät tröùng vaø taïo ra söï soáng. AÂm ñaïo coù kích côõ khoâng coá ñònh neân coù söï co giaõn khi sinh nôû, taïo söï an toaøn cho thai nhi vaø baø meï. * AÂm ñaïo laø vuøng gaây khoù chòu, deã bò vieâm nhieãm Teân goïi chính thöùc cuûa tình traïng naøy laø vieâm aâm ñaïo (vaginitis). Khoaûng nöûa soá phuï nöõ ñi khaùm phuï khoa phaùt hieän bò roái loaïn. 12 Neáu baïn bò vieâm aâm ñaïo baïn seõ thaáy mình bò tieát dòch aâm ñaïo baát thöôøng, ñau, ngöùa, raùt. Khi giao hôïp, ñi tieåu baïn cuõng caûm thaáy ñau. Vieäc tieát dòch ñöôïc coi laø bình thöôøng neáu noù lieân quan ñeán chu kyø kinh. Tröôùc vaø cuoái kyø kinh nhöõng chaát tieát ra ñaëc vaø dính. Khi möùc estrogen cuûa phuï nöõ xuoáng thaáp sau maõn kinh, aâm ñaïo seõ giaûm veà kích thöôùc, löôïng chaát dòch aâm ñaïo cuõng giaûm xuoáng. Noùi caùch khaùc, löôïng tieát dòch moãi ngöôøi khaùc nhau nhöng theo Patti Jayne Ross, tieán só y khoa, trôï giaûng khoa saûn ôû Ñaïi hoïc y Texas thì “vieäc tieát ra nhieàu hay ít laø bình thöôøng neáu baïn thöôøng nhö vaäy”. Theo Eva Arkin, tieán só y khoa, Tröôûng khoa Phuï khoa taïi Beänh vieän Scottish Rite ôû Atlanta thì “AÂm ñaïo ñuùng laø loø uû men. Noù aám, aåm vaø giaøu chaát ñöôøng”. ÔÛ aâm ñaïo, khi bò maát quaân bình veä sinh vaät do söï xaùo troän caùc vi khuaån theo ñoä pH cuûa aâm ñaïo thì naám candida baét ñaàu phaùt trieån khoâng kieåm soaùt ñöôïc. Naám candida laø moät loaïi naám thuoäc hoï men coù theå thaáy ôû mieäng, tröïc traøng vaø aâm ñaïo. Loaïi men naøy chuû yeáu ñöôïc truyeàn qua ñöôøng sinh duïc hoaëc do duøng chung khaên öôùt. Vieäc söû duïng caùc loaïi khaùng sinh hay thuoác traùnh thai gaây ra söï lan truyeàn nheï candida. Nhöõng trieäu chöùng ñeå nhaän ra tình traïng vieâm aâm ñaïo do candida: ngöùa, coù chaát dòch traéng voùn cuïc troâng gioáng 13 mieáng pho maùt gaïn kem, coù muøi men, trong aâm ñaïo + aâm hoä + haäu moân bò ñoû. Neáu baïn nghó baïn bò nhieãm naám, baùc só coù theå chaån ñoaùn baèng caùch xeùt nghieäm kính pheát öôùt (wet smear) chaát dòch aâm ñaïo ñeå tìm caùc sinh vaät. Ñieàu trò: duøng fluconazole (teân thöông maïi laø diflucan) daïng vieân. Ngoaøi ra, baùc só coøn khuyeân duøng theâm: - Duøng söõa chua haèng ngaøy vì söõa chua ñaõ caáy vi khuaån giuùp khoáng cheá men vaø giöõ noù nguyeân vò, khoâng ñeå noù boäc phaùt. - Duøng kem choáng ngöùa coù baùn ôû caùc quaày thuoác. Noù laø chaát chöõa heát caùc loaïi vieâm nhieãm men. Baïn coù theå mua caùc loaïi kem nhö: Fem Care vaø Gyne-Lotrimin coù chöùa clotrimazole vaø Monistat 7 chöùa miconazole. Tieán só Yankauskas khuyeân neân duøng cho ñeán khi thaáy heát trieäu chöùng, theâm moät ngaøy nöõa caøng toát. Theo tieán só, vieâm nhieãm men thöôøng phaûi ñieàu trò keùo daøi töø 3 ñeán 5 ngaøy. - Bôùt duøng ñöôøng vì nhöõng thöïc phaåm chöùa ñöôøng laøm cho cô theå thaønh nôi thieáu men. Neáu baïn khoâng theå kieâng caùc thöù aáy ñöôïc, baïn coù theå chæ caàn coá gaéng giaûm caùc hydratcarbon (caùc loaïi mì, baùnh mì, caùc loaïi gaïo, caùc saûn phaåm nhieàu ñöôøng). - Kieåm tra chaát dieät tinh truøng vì chaát boâi trôn ôû bao cao su laø moät trong nhöõng thuû 14 phaïm gaây ra vieâm nhieãm naám nhö: Nonoxynol 9; chaát dieät tinh truøng giuùp tieâu dieät vi ruùt HIV nhöng moät soá phuï nöõ laïi nhaïy caûm vôùi nhöõng hoùa chaát naøy. - Xem laïi caùc loaïi thuoác traùnh thai vì thuoác traùnh thai laøm taêng möùc noäi tieát toá vaø coù theå laøm bieán ñoåi caùc chaát dòch aâm ñaïo gaây ra söï vieâm nhieãm naám. - Sinh toá C chöùa acid ascorbic giuùp acid hoùa thaønh aâm ñaïo. Tieán só Arkin khuyeân cöù hai ngaøy duøng 500 mg thì raát toát. - Ñöøng thuït röûa vì thuït röûa quaù nhieàu seõ gaây vieâm nhieãm naám do noù phaù huûy heä sinh vaät bình thöôøng beân trong aâm ñaïo. Thuït röûa coøn deã laøm vieâm vuøng tieåu khung do khi thuït röûa baïn ñaõ ñaåy caùc maàm beänh vaøo beân trong. Theo tieán só Yankaustkas, vieäc thuït röûa laø hoaøn toaøn khoâng caàn thieát. - Maëc quaàn loùt baèng vaûi boâng giuùp thaám khoâ vuøng aâm ñaïo, vieäc giöõ khoâ laø raát caàn thieát. Moâi tröôøng aåm öôùt seõ laøm taêng söï vieâm nhieãm naám. - Röû a baèn g nöôùc aá m pha vôù i acid boric vaø xaø boâ ng (xaø phoøng) giuùp aâm ñaïo coù theâm chaá t acid, phaù huûy moâ i tröôøng thuaän lôï i cuûa vi khuaån. * Toâi bò vieâm hay bò beänh? Nhöõng vieâm nhieãm do naám chæ gaây khoù chòu, 15 böïc boäi. Loaïi gaây khoù chòu hôn nöõa laø tình traïng nhieãm khuaån ñöôïc goïi laø beänh aâm ñaïo. Ñaëc ñieåm: tieát dòch loaõng nhö nöôùc, hôi xaùm. Khi gaëp tình traïng naøy baïn ngöùa ngaùy döõ doäi; aâm ñaïo, aâm hoä bò ñoû vaø coù muøi tanh. Caùch ñieàu trò: uoáng khaùng sinh vaø boâi kem. Nguyeân nhaân cuûa tình traïng naøy coøn ñang ñöôïc baøn caõi vì coù theå coù moät löôïng nhoû vi khuaån thöôøng thaáy trong aâm ñaïo laïi coù luùc phaùt trieån maïnh. Cuõng coù thuyeát cho raèng, vi khuaån truyeàn qua ñöôøng sinh duïc, caøng coù nhieàu baïn tình khaû naêng nhieãm khuaån caøng cao. Bieän phaùp phoøng traùnh toát nhaát laø söû duïng bao cao su moãi khi quan heä hình duïc. Baøi ñoïc theâm: Sao toâi bò khoâ? Tình traïng naøy gioáng nhö söï “baát löïc” ôû nöõ. Baïn bò khoâ aâm ñaïo coù theå laø do roái loaïn theå lyù. Theo tieán só Patti Jayne Ross thì “noù coù khi bò tröôùc thôøi kyø maõn kinh nhöng thöôøng lieân quan vôùi söï maõn kinh, giaûm estrogen. Da vuøng aâm ñaïo moûng ñi, ñoû, ngöùa vaø deã ñau”. Ñieàu trò: Caùc baùc só seõ cho duøng lieäu phaùp thay theá noäi tieát toá (hormone replacement) vôùi estrogen hay progestin hoaëc phoái hôïp caû hai. Chæ sau moät thôøi gian ngaén aâm ñaïo cuûa baïn laïi aåm khi giao hôïp. Sau ñaây laø moät soá gôïi yù ñeå caûi thieän tình traïng khoâ aâm ñaïo: 16 - Boâi chaát nhôøn: vieäc söû duïng caùc chaát boâi trôn baùn saün ôû caùc hieäu thuoác laø caùch nhanh vaø deã ñeå giaûi quyeát tình traïng khoâ aâm ñaïo. Loaïi chaát nhôøn phoå bieán laø K.Y jelly, noù laøm aâm ñaïo cuûa baïn khoâ vaø ngöùa. Ngöôøi ta khuyeân duøng chaát boâi trôn coù teân Astroglide vì noù gioáng chaát daàu. Tuy nhieân, noù coù theå laøm toån haïi chaát nhöïa (muû) cuûa bao cao su. Haõy caân nhaéc kyõ khi quyeát ñònh söû duïng chaát boâi trôn. - Boâi sinh toá E: Tieán só Eva Arkin khuyeân nhöõng phuï nöõ bò khoâ aâm ñaïo trích laáy sinh toá E trong vieân thuoác ñeå boâi vaøo moâi aâm hoä. Baø thaáy keát quaû toát. - Kieåm tra thuoác traùnh thai: Thuoác traùnh thai coù theå laøm thay ñoåi noäi tieát toá, aûnh höôûng ñeán vieäc tieát dòch aâm ñaïo. Tieán só Arkin cuõng khuyeân neân ñeà nghò baùc só taêng möùc estrogen trong thuoác traùnh thai. - Khoâng huùt thuoác: khoùi thuoác phaù huûy estrogen (chaát giuùp aâm ñaïo khoûe vaø aåm). Tieán só Ellen Yankaustkas, Giaùm ñoác Trung taâm Phuï nöõ veà Söùc khoûe gia ñình ôû Atascadero, California noùi: “Baïn seõ thaáy chaát nicotine trong xeùt nghieäm Pap khi baïn ñi kieåm tra, baïn seõ hieåu noù thaâm nhaäp saâu bieát chöøng naøo”. 17 COÅ TÖÛ CUNG (CERVIX) Coå töû cung laø phaàn chính cuûa heä sinh saûn. Noù ñoùng vai troø thoâng thöông giöõa aâm ñaïo vaø töû cung. Baïn chæ caàn ñöa ngoùn tay tôùi sau aâm ñaïo laø chaïm tôùi coå töû cung. Neáu baïn chöa sinh con, coå töû cung cuûa baïn gioáng nhö caùi muõi coù choã loõm nhoû ôû trong. Neáu baïn ñaõ sinh con, coå töû cung cuûa baïn thay ñoåi, noù gioáng nhö caùi caèm. Duø coi coå töû cung nhö moät phaàn cuûa aâm ñaïo nhöng thöïc ra noù laø phaàn döôùi cuûa töû cung - boä phaän loõm, daïng cô giuùp chuyeån maùu kinh (neáu baïn khoâng thuï tinh) vaø taïo nôi cö truù cho baøo thai (neáu baïn coù thai). Choã loõm maø baïn nhaän ra (keùo daøi vaøo aâm ñaïo) thöïc ra laø loã cuûa oáng coå töû cung. Bình thöôøng, loã coå töû cung vaø oáng khoâng lôùn hôn moät coïng rôm maûnh neân vaät laï nhö baêng veä sinh khoâng theå loït vaøo töû cung. Nhöng khi sinh con, loã aáy môû ra raát lôùn ñeå em beù chui qua. OÁng coå töû cung coøn sinh ra dòch nhôøn coå töû cung. Trong thôøi gian phuï nöõ ruïng tröùng, dòch 18