Tài liệu Giải pháp tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp trên địa bàn huyện đoan hùng, tỉnh phú thọ

LỜI CAM ĐOAN Tác giả luận văn xin cam đoan bản luận văn này là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của cá nhân tác giả. Các số liệu khoa học, kết quả nghiên cứu của Luận văn là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Hà Nội, ngày ....... tháng....... năm 2019 Tác giả Nguyễn Đức Chung i LỜI CẢM ƠN Tác giả xin trân trọng cảm ơn tập thể lãnh đạo và các thầy cô giáo Trường Đại học Thủy Lợi Hà Nội. Tác giả đặc biệt cảm ơn TS Trương Đức Toàn, đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết, tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tác giả xin trân trọng cảm ơn sâu sắc tới các Cán bộ thầy cô trong khoa Kinh tế và quản lý và Phòng đào tạo sau đại học của trường Đại học Thủy Lợi Hà Nội, tới tập thể lãnh đạo và cán bộ của các phòng, ban chuyên môn của huyện Đoan Hùng: Tài nguyên - Môi trường; Lao động - TB & XH; Bồi thường giải phóng mặt bằng; Quản lý dự án xây dựng công trình hạ tầng huyện; những người đã hỗ trợ tích cực cho tác giả trong quá trình thu thập số liệu và hoàn chỉnh báo cáo của đề tài. Tác giả xin chân thành cảm ơn tới bạn bè, đồng nghiệp và những người thân trong gia đình đã ủng hộ, tạo điều kiện, chia sẻ khó khăn và thường xuyên động viên khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thiện luận văn này. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả Nguyễn Đức Chung ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................. ii DANH MỤC HÌNH ẢNH ..............................................................................................vi DANH MỤC BẢNG .....................................................................................................vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................................... viii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA CÔNG TÁC TẠO VIỆC LÀM CHO NGƯỜI NÔNG DÂN BỊ THU HỒI ĐẤT NÔNG NGHIỆP ............6 1.1 Cơ sở lý luận và thực tiễn cho công tác tạo việc cho người nông dân bị thu hồi đất ................................................................................................................................ 6 1.1.1 Nông dân, hộ nông dân và đặc điểm kinh tế của hộ nông dân ...................6 1.1.2 Khái niệm về lao động và việc làm ........................................................... 10 1.1.3 Các khái niệm liên quan đến việc làm cho nông dân bị thu hồi đất .........17 1.1.4 Quan niệm về việc làm cho nông dân bị thu hồi đất .................................23 1.1.5 Tác động của thu hồi đất trong quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa đến việc làm của nông dân. ....................................................................................... 25 1.1.6 Nội dung và tiêu chí đánh giá kết quả tạo việc làm cho nông dân bị thu hồi đất .................................................................................................................31 1.2 Phương thức tạo việc làm và các nhân tố ảnh hưởng đến tạo việc làm của nông dân bị thu hồi đất .......................................................................................................34 1.2.1 Các phương thức tạo việc làm...................................................................34 1.2.2 Các nhân tố ảnh hưởng..............................................................................37 1.3 Kinh nghiệm về công tác tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất ở trong và ngoài nước. ...........................................................................................................39 1.3.1 Kinh nghiệm ở trong nước ........................................................................39 1.3.2 Kinh nghiệm ở nước ngoài ........................................................................41 1.4 Tổng quan các công trình nghiên cứu về công tác tạo việc làm của một số địa phương....................................................................................................................... 42 1.4.1 Các công trình nghiên cứu liên quan đến việc làm cho người bị thu hồi đất ............................................................................................................................ 42 iii 1.4.2 Nhận xét chung về tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài việc làm cho nông dân bị thu hồi đất trong quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa ở huyện Đoan Hùng ......................................................................................................... 44 Kết luận chương 1 ......................................................................................................... 46 CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG CÔNG TÁC TẠO VIỆC LÀM CHO NGƯỜI NÔNG DÂN BỊ THU HỒI ĐẤT NÔNG NGHIỆP Ở HUYỆN ĐOAN HÙNG GIAI ĐOẠN 2013- 2018 ..................................................................................................................... 48 2.1 Giới thiệu về huyện Đoan Hùng ......................................................................... 48 2.1.1 Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên ................................................................. 48 2.1.2 Điều kiện kinh tế - xã hội .......................................................................... 51 2.1.3 Đánh giá chung về điều kiện tự nhiên kinh tế - xã hội ............................. 57 2.1.4 Hiện trạng sử dụng đất đai của huyện Đoan Hùng ................................... 59 2.1.5 Tình hình quản lý sử dụng đất. ................................................................. 62 2.2 Thực trạng công tác tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Đoan Hùng. ................................................................................ 65 2.2.2 Trình tự thực hiện công tác tạo việc làm .................................................. 85 2.2.3 Về chính sách tạo việc làm ....................................................................... 89 2.3 Đánh giá chung về công tác tạo việc làm cho người nông dân trên địa bàn huyện Đoan Hùng. ............................................................................................................... 90 2.3.1 Kết quả dạt được ....................................................................................... 90 2.3.2 Những hạn chế và nguyên nhân ................................................................ 93 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 95 CHƯƠNG 3 CÁC GIẢI PHÁP ĐẨY NHANH CÔNG TÁC TẠO VIỆC LÀM CHO NGƯỜI NÔNG DÂN BỊ THU HỒI ĐẤT NÔNG NGHIỆP HUYỆN ĐOAN HÙNG 96 3.1 Dự báo tình hình thu hồi đất và nhu cầu giải quyết việc làm cho nông dân khi thu hồi đất tại huyện Đoan Hùng giai đoạn 2015-2020. ........................................... 96 3.2 Quan điểm về tạo việc làm cho nông dân bị thu hồi đất trong quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa ............................................................................................... 97 3.2.1 Quan điểm của Đảng và Nhà nước ........................................................... 97 3.2.2 Quan điểm của đề xuât đối với huyện Đoan Hùng ................................... 98 iv 3.3 Một số giải pháp nhằm đẩy nhanh công tác tạo việc làm khi Nhà nước thu hồi đất thực hiện các dự án đầu tư trên địa bàn huyện Đoan Hùng ..............................101 3.3.1 Nhóm giải pháp về ban hành, thực hiện chủ trương, chính sách của Nhà nước tại huyện Đoan Hùng ..............................................................................101 3.3.2 Nhóm giải pháp đối với người nông dân bị thu hồi đất và đào tạo việc làm ..........................................................................................................................108 3.3.3 Nhóm giải pháp đối với doanh nghiệp sử dụng đất thu hồi ....................112 Kết luận chương 3 .......................................................................................................114 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .....................................................................................116 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................................118 v DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 2.1 Bản đồ hành chính huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ .................................... 49 vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1 Một số chỉ tiêu phát triển kinh tế - xã hội huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ 51 Bảng 2.2 Kết quả sản xuất ngành nông nghiệp ............................................................. 51 Bảng 2.3 Hiện trạng sử dụng đất năm 2017 của huyện Đoan Hùng ............................. 60 Bảng 2.4 Kết quả thu hồi đất của huyện từ năm 2013 đến tháng 12/2018....................65 Bảng 2.5 Hệ thống chỉ tiêu số liệu năm 2018 ............................................................... 67 Bảng 2.6 Hệ thống chỉ tiêu số liệu năm 2018 ............................................................... 68 Bảng 2.7 Kết quả thực hiện hỗ trợ dạy nghề cho lao động nông thôn trong 5 năm (2012-2017) ...................................................................................................................70 Bảng 2.8 Tổng hợp tình hình thực hiện chương trình MTQG việc làm và dạy nghề giai đoạn 2017 – 2018 ..........................................................................................................74 Bảng 2.9 Kết quả thực hiện đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ của chương trình MTQG việc làm và dạy nghề từ khi thực hiện đến hết năm 2017 .............................................75 Bảng 2.10 Tổng hợp kết quả thu hồi đất dự án đường cầu Kim Xuyên tới quốc lộ 2 và đường Hồ Chí Minh.......................................................................................................79 Bảng 2.11 Tổng hợp kinh phí bồi thường, hỗ trợ dự án đường cầu Kim Xuyên tới quốc lộ 2 và đường Hồ Chí Minh. .......................................................................................... 80 Bảng 2.12 Tổng hợp kết quả thu hồi đất dự án xây dựng khu dân cư mới phía Tây Nam thị trấn Đoan Hùng. .............................................................................................. 83 Bảng 2.13 Tổng hợp kinh phí bồi thường, hỗ trợ dự án xây dựng khu dân cư mới phía Tây Nam thị trấn Đoan Hùng ........................................................................................ 84 Bảng 2.14 Loại đất, diện tích thu hồi của 02 dự án ....................................................... 91 vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BTNMT Bộ tài nguyên môi trường CNH Công nghiệp hoá CNXH Chủ nghĩa xã hội CP Chính phủ ĐTH Đô thị hoá GCNQSDĐ Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất GPMB Giải phóng mặt bằng GPMB Giải phóng mặt bằng MTQG Mục tiêu Quốc gia GQVL Giải quyết việc làm HĐH Hiện đại hoá KCN Khu công nghiệp KT – XH Kinh tế - xã hội LĐNT Lao động nông thôn LĐTBXH Lao động thương binh xã hội NĐ Nghị định QĐ-UBND Quyết định của uỷ ban nhân dân tỉnh TĐC Tái định cư UBND Uỷ ban nhân dân viii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nước ta đang trong thời kỳ thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, nhiều dự án như các khu công nghiệp, khu chế xuất, nhà máy, các khu đô thị mới, đường giao thông v.v… đang được triển khai xây dựng một cách mạnh mẽ. Tuy nhiên, để có quỹ đất thực hiện các loại dự án trên thì phải thu hồi đất của các hộ dân trong đó có đất Nông nghiệp các hộ dân đang sản xuất nông nghiệp. Trên thực tế từ nhiều dự án, số lượng đất Nông nghiệp và số lượt hộ dân bị thu hồi đất Nông nghiệp chiếm một tỷ lệ lớn hơn rất nhiều so với các loại đất khác cùng bị thu hồi trong một dự án, vì vậy vấn đề việc làm của người nông dân sau khi bị thu hồi đất được coi là vấn đề rất bức xúc. Đây cũng là thách thức lớn đối với chiến lược phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn nói riêng và phát triển kinh tế đất nước nói chung. Đoan Hùng là huyện trung du miền núi phía Tây Bắc của tỉnh Phú Thọ, trung tâm cách huyện Đoan Hùng 56km, là một huyện chậm phát triển về kinh tế, các vấn đề về giao thông cơ sở hạ tầng còn yếu kém, sản phẩm nông nghiệp là nguồn thu chính của người dân trong huyện. Trong những năm qua nền kinh tế của huyện đã có những thay đổi rõ rệt, người dân toàn huyện tập trung, tranh thủ mọi nguồn lực đẩy mạnh phát triển kinh tế xã hội nói chung và phát triển hạ tầng đô thị nói riêng. Để đạt được mục tiêu nêu trên, huyện Đoan Hùng phải triển khai nhiều hoạt động như: Quy hoạch đô thị, đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng kỹ thuật, quản lý đô thị, trong đó công tác thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư và giải phóng mặt bằng được xác định là một trong những khâu đột phá để xây dựng phát triển huyện Đoan Hùng. Nhưng cùng với sự phát triển của huyện, cùng với quá trình đô thị hoá nông thôn, diện tích đất nông nghiệp của huyện cũng đang phải nhường chỗ cho các khu công nghiệp, các khu đô thị các công trình hạ tầng kỹ thuật. Người nông dân quanh năm chỉ bám với đồng ruộng, hoạt động lúc nông nhàn của họ cũng gắn liền với cánh đồng, thu nhập chỉ trông chờ vào mấy sào ruộng, việc sản xuất lại phụ thuộc phần lớn vào tự nhiên. Mặt khác, người nông dân thường rất dễ bị tổn thương trước sự chi phối khắc nghiệt của thị trường. Hiện tại việc mất đất, mất tư liệu sản xuất, khiến nông dân không có việc làm, cuộc sống gặp nhiều khó khăn. Với một huyện đang 1 trên đà phát triển như Đoan Hùng thì việc tạo việc làm cho nông dân mất đất nông nghiệp là một việc làm rất cấp thiết. Vì vậy, sau một thời gian tìm hiểu về thực trạng việc làm của người nông dân sau khi bị thu hồi đất nông nghiệp ở huyện Đoan Hùng, tác giả đã quyết định chọn đề tài: “Giải pháp tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ” làm Luận văn Thạc sỹ của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn, đánh giá thực trạng (trong giai đoạn 2013 2018) về công tác tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Đoan Hùng. Đề xuất các giải pháp tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp và hạn chế các tác động tiêu cực để phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ. Từ đó gợi mở những hướng đi cho các hộ nông dân khắc phục khó khăn, có được phương án tìm kiếm việc làm tốt nhất. Đồng thời, đề xuất một số ý kiến với tỉnh Phú Thọ, chính quyền huyện Đoan Hùng sao cho việc tạo việc làm cho nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp đạt hiệu quả cao hơn. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Đề tài tập trung nghiên cứu việc tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất trên địa bàn huyện Đoan Hùng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Là tất cả các vấn đề lý thuyết và thực tiễn bảo đảm cơ sở khoa học cho những giải pháp được đề xuất về tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp, ở đây tạo việc làm cho người nông dân bao gồm cả chuyển đổi nghề và tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp. - Luận văn nghiên cứu các vấn đề lý luận, ứng dụng để đánh giá thực trạng công tác tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp. - Đề xuất những giải pháp tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp. 2 - Về không gian: Đề tài được thực hiện trên địa bàn huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ. - Về số liệu: Dùng phân tích, đánh giá thực trạng các vấn đề liên quan trên địa bàn huyện Đoan Hùng giai đoạn 2013-2018. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn sẽ làm rõ những nội dung sau: - Tổng quan có chọn lọc các vấn đề lý luận về giải pháp tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp. - Nghiên cứu điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội, tình hình sử dụng đất và chuyển dịch cơ cấu sử dụng đất của huyện Đoan Hùng, điều tra việc thực hiện chính sách tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp trên địa bàn nghiên cứu, điều tra tình hình đời sống, việc làm của người dân trước và sau khi bị Nhà nước thu hồi đất để thực hiện các dự án đầu tư trên địa bàn nghiên cứu. - Đánh giá việc thực hiện chính sách tạo việc làm cho người nông dân khi bị thu hồi đất nông nghiệp trên địa bàn nghiên cứu và đề xuất các giải pháp tạo việc làm cho người nông dân khi bị thu hồi đất nông nghiệp cần thực hiện trong thời gian tới nhằm ổn định và nâng cao đời sống của người nông dân có đất nông nghiệp bị thu hồi cả trong hiện tại và tương lai. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp điều tra khảo sát, thực địa Thu thập các tài liệu, văn bản, chính sách có liên quan đến công tác tạo việc làm cho người nông dân khi bị thu hồi đất nông nghiệp của các dự án từ các phòng, ban chuyên môn, ban quản lý các dự án của huyện Đoan Hùng, cụ thể: - Các văn bản, chính sách pháp luật của Nhà nước về công tác quản lý đất đai, thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cho người bị thu hồi đất. - Các văn bản của UBND tỉnh Phú Thọ và UBND huyện Đoan Hùng. 3 - Các tài liệu thống kê liên quan đến công tác thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, công tác tạo việc làm cho người dân bị thu hồi đất nông nghiệp của huyện Đoan Hùng trong giai đoạn 2013- 2018. - Các tài liệu thống kê về tình hình dân số, lao động, kinh tế, xã hội trên địa bàn huyện Đoan Hùng. - Các công trình nghiên cứu, dự án thực hiện trên địa bàn huyện giai đoạn 2013 – 2018. Trong quá trình nghiên cứu, Học viên thu thập các nguồn số liệu thứ cấp. Đồng thời kết hợp một số kết quả đã được tổng hợp, Học viên kế thừa và sử dụng làm thông tin đầu vào để xử lý, phân tích. - Thu thập số liệu thứ cấp: Sử dụng các thông tin có sẵn từ các nguồn như: Số liệu thống kê kiểm kê đất đai hàng năm, thông tin truyền thông đại chúng, niên giám thống kê của huyện, các báo cáo về GQVL của UBND huyện Đoan Hùng... 5.2. Phương pháp thống kê Sử dụng phần mềm Excel để chia thành các nhóm hộ khác nhau, nhằm đánh giá mức độ tác động của việc thu hồi đất nông nghiệp và thu nhập của từng nhóm hộ: những hộ bị thu hồi đất, những hộ còn nguyên đất, thu nhập của các hộ còn nguyên đất, những hộ bị thu hồi đất, việc làm... 5.3. Phương pháp phân tích, tổng hợp Trên cơ sở nguồn tư liệu thu thập được, tiến hành phân tích và tổng hợp để làm nổi bật các vấn đề nghiên cứu, đối tượng nghiên cứu, phân tích thực trạng các tác động của việc thu hồi đất nông nghiệp đến người nông dân sử dụng đất nông nghiệp, từ đó có những giải pháp chủ yếu để góp phần thu hồi đất hiệu quả, nhằm phát triển KT - XH của địa phương. 4 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn - Cung cấp luận cứ lý luận khoa học về giải pháp tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp, các nguyên tắc tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp và sự vận dụng các nguyên tắc đó trong thực tiễn. - Cung cấp cho các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý, Ủy ban nhân dân tỉnh Phú Thọ, UBND huyện Đoan Hùng những bài học kinh nghiệm rút ra từ thực tiễn trong việc tạo việc làm cho người nông dân bị thu hồi đất nông nghiệp. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo nội dung của luận văn được kết cấu thành 3 chương gồm 99 trang với 15 bảng, 03 hình vẽ Chương 1: Tổng quan lý luận và thực tiễn của công tác tạo việc làm cho người nông dân khi bị thu hồi đất nông nghiệp. Chương 2: Thực trạng công tác tạo việc làm cho người nông dân khi bị thu hồi đất nông nghiệp ở huyện Đoan Hùng giai đoạn năm 2013-2018. Chương 3: Giải pháp đẩy nhanh công tác tạo việc làm cho người nông dân khi bị thu hồi đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Đoan Hùng. 5 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA CÔNG TÁC TẠO VIỆC LÀM CHO NGƯỜI NÔNG DÂN BỊ THU HỒI ĐẤT NÔNG NGHIỆP 1.1 Cơ sở lý luận và thực tiễn cho công tác tạo việc cho người nông dân bị thu hồi đất 1.1.1 Nông dân, hộ nông dân và đặc điểm kinh tế của hộ nông dân 1.1.1.1 Khái niệm nông dân, hộ nông dân Nông dân là những người lao động cư trú ở nông thôn, tham gia sản xuất nông nghiệp. Nông dân sống chủ yếu bằng ruộng vườn, sau đó đến các ngành nghề mà tư liệu sản xuất chính là đất đai. Tùy từng quốc gia, từng thời kì lịch sử, người nông dân có quyền sở hữu khác nhau về ruộng đất. Họ hình thành nên giai cấp nông dân, có vị trí, vai trò nhất định trong xã hội. Theo phương diện thống kê, Liên Hợp Quốc cho rằng hộ là những người cùng sống chung dưới một mái nhà, cùng ăn chung và cùng có một ngân quỹ. Hộ nông dân là đối tượng nghiên cứu chủ yếu của khoa học nông nghiệp và phát triển nông thôn, vì tất cả các hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp ở nông thôn chủ yếu được thực hiện qua sự hoạt động của hộ nông dân. Hộ nông dân là những hộ chủ yếu hoạt động nông nghiệp theo nghĩa rộng bao gồm cả nghề rừng, nghề cá, và hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn. Trong các hoạt động phi nông nghiệp khó phân biệt các hoạt động có liên quan với nông nghiệp và không có liên quan với nông nghiệp. Cho đến gần đây có một khái niệm rộng hơn là hộ nông thôn, tuy vậy giới hạn giữa nông thôn và thành thị cũng là một vấn đề còn tranh luận. Khái niệm hộ nông dân gần đây được định nghĩa như sau: "Nông dân là các nông hộ thu hoạch các phương tiện sống từ ruộng đất, sử dụng chủ yếu lao động gia đình trong sản xuất nông trại, nằm trong một hệ thống kinh tế rộng hơn. nhưng về cợ bản được đặc trưng bằng việc tham gia một phần trong thị trường hoạt động với một trình độ hoàn chỉnh không cao" (Ellis - 1988) [1]. 1.1.1.2 Đặc điểm của hộ nông dân 6 Hộ nông dận là một đợn vị kinh tế cợ sở vừa là một đợn vị sản xuất vừa là một đợn vị tiêu dùng. Trong hộ nông dận, chủ thể sản xuất đồng thời là chủ thể lợi ích nên đã tạo ra động lực kinh tế thúc đẩy nền nông nghiệp chuyển sang sản xuất hàng hóa. Quan hệ giữa tiêu dùng và sản xuất biểu hiện ở trình độ phát triển của hộ tự cấp, tự túc. Trình độ này quyết định quan hệ giữa hộ nông dận và thị trường. Phượng thức tổ chức sản xuất của hộ hông dận mang tính kế thừa truyền thống gia đình và không đồng đều giữa các hộ gia đình với nhau. Hộ nông dận ngoài việc tham gia vào quá trình tái sản xuất vật chất còn tham gia vào quá trình tái sản xuất nguồn nhận lực phục vụ cho các ngành sản xuất khác nhau. Các hộ nông dận ngoài hoạt động nông nghiệp còn tham gia vào hoạt động phi nông nghiệp với các mức độ rất khác nhau. Cợ cấu sản xuất của hộ nông dận chủ yếu là sản xuất nông nghiệp. Kinh tế hộ nông dận có khả năng điều chỉnh theo sự vận động của cợ hế thị trường, dưới sự quản lý của Nhà nước.[1] [2] [3] 1.1.1.3 Vai trò và đặc trưng của kinh tế hộ nông dân trong phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn Nền kinh tế nông dận vẫn tồn tại như một hình thái sản xuất đặc thù nhờ các đặc điểm: - Khả năng của nông dận thoả mãn nhu cầu của tái sản xuất đợn giản nhờ sự kiểm soát tư liệu sản xuất, nhất là ruộng đất. Nhờ giá trị xã hội của nông dận hướng vào quan hệ qua lại hợn là vào việc đạt lợi nhuận cao nhất. - Nhờ việc chuyển giao ruộng đất từ thế hệ này sang thế hệ khác chống lại sự tập trung ruộng đất vào tay một số ít nông dận. - Khả năng của nông dân thắng được áp lực của thị trường bằng cách tăng thời gian lao động vào sản xuất (khả năng tự bóc lột sức lao động). - Đặc trưng của nông nghiệp không thu hút việc đầu tư vốn do có tính rủi ro cao và hiệu quả đầu tư thấp. 7 - Khả năng của nông dân kết hợp được hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp để sử dụng hết lao động và tăng thu nhập. Tuy vậy, ở tất cả các xã hội nền kinh tế nông dân phải tìm cách để tồn tại trong các điều kiện rất khó khăn do áp lực của các chế độ hiện hành gây ra. - Việc huy động thặng dư của nông nghiệp để thực hiện các lợi ích của toàn xã hội thông qua địa tô, thuế và sự lệch lạc về giá cả. Các tiến bộ kỹ thuật làm giảm giá trị của lao động nông nghiệp thông qua việc làm giảm giá thành và giá cả của sản phẩm nông nghiệp. Vì vậy, nông dân chỉ còn có khả năng tái sản xuất đơn giản nếu không có sự hỗ trợ từ bên ngoài. Như vậy, sản xuất của hộ nông dân tiến hoá từ tình trạng tự cấp sang sản xuất hàng hoá ở các mức độ khác nhau. Trong quá trình tiến hoá ấy hộ nông dân thay đổi mục tiêu và cách thức kinh doanh cũng như phản ứng với thị trường. Hộ nông dân hoàn toàn tự cấp theo lý thuyết của Tchayanov có mục tiêu tối đa hoá lợi ích. Lợi ích ở đây là sản phẩm cần để tiêu dùng trong gia đình. Người nông dân phải lao động để sản xuất lượng sản phẩm cho đến lúc không đủ sức để sản xuất nữa, do vậy nông nhàn (thời gian không lao động) cũng được coi như một lợi ích. Nhân tố ảnh hưởng nhất đến nhu cầu và khả năng lao động của hộ là cấu trúc dân số của gia đình (Tỷ lệ giữa tay làm và miệng ăn). Hộ nông dân tự cấp hoạt động như thế nào còn phụ thuộc vào các điều kiện sau: - Có thị trường lao động không, vì người nông dân có thể bán sức lao động để tăng thu nhập nếu có chi phí cơ hội của lao động cao. - Có thị trường vật tư không vì có thể tăng thu nhập bằng cách đầu tư thêm một ít vật tư (nếu có tiền để mua và có lãi). - Có thị trường sản phẩm không vì người nông dận phải bán đi một ít sản phẩm để mua các vật tư cần thiết hay một số hàng tiêu dùng khác. Trong các điều kiện này người nông dận có phản ứng một ít với thị trường, nhất là thị trường lao động và thị trường vật tư. 8 Tiến lên một bước nữa, hộ nông dận bắt đầu phản ứng với thị trường, tuy vậy mục tiêu chủ yếu vẫn là tự cấp. Đậy là kiểu hộ nông dận “nửa tự cấp” có tiếp xúc với thị trường sản phẩm, thị trường lao động, thị trường vật tư. Hộ nông dận thuộc kiểu này vẫn chưa phải một xí nghiệp kiểu tư bản chủ nghĩa hoàn toàn phụ thuộc vào thị trường. Các yếu tố tự cấp vẫn còn lại rất nhiều và vẫn quyết định cách sản xuất của hộ. Vì vậy, trong điều kiện này nông dận có phản ứng với giá cả, với thị trường chưa nhiều. Tuy vậy, thị trường ở nông thôn là những thị trường chưa hoàn chỉnh, đó đậy vẫn có những giới hạn nhất định. Cuối cùng đến kiểu hộ nông dận sản xuất hàng hoá là chủ yếu: Người nông dận với mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận từ các hoạt động kinh doanh của gia đình. Kiểu nông dận này phản ứng với thị trường vốn, thị trường ruộng đất, thị trường vật tư, lao động và thị trường sản phẩm. Tuy vậy, giả thiết rằng người nông dận là người sản xuất có hiệu quả không được chứng minh trong nhiều công trình nghiên cứu. Điều này, có thể giải thích do hộ nông dận thiếu trình độ kỹ thuật và quản lý, do thiếu thông tin thị trường, do thị trường không hoàn chỉnh. Đậy là một vấn đề đang còn tranh luận. Vấn đề ở đậy phụ thuộc vào trình độ sản xuất hàng hoá, trình độ kinh doanh của nông dận. Những đặc trưng cơ bản của kinh tế hộ nông dân - Sự thống nhất chặt chẽ giữa việc sở hữu quản lý và sử dụng các yếu tố sản xuất. Sở hữu trong kinh tế hộ là sở hữu chung, tất cả mọi thành viên trong hộ đều có quyền sở hữu tư liệu sản xuất vốn có cũng như các tài sản khác của hộ. Mặt khác, do dựa trên cợ sở kinh tế chung và có ngận quỹ nên các thành viên trong hộ có ý thức trách nhiệm cao và bố trí sắp xếp công việc trong hộ cũng rất linh hoạt và hợp lý cho từng người, từng việc tạo nên việc thống nhất cao trong tổ chức sản xuất của hộ. - Sự gắn bó giữa lao động quản lý và lao động sản xuất. Trong nông hộ, mọi thành viên thường gắn bó chặt chẽ với nhau theo quan hệ huyết thống. Hơn nữa, kinh tế hộ lại tổ chức ở quy mô nhỏ, người quản lý điều hành và đồng thời cũng là người tham gia lao động sản xuất. Cho nên, tính thống nhất giữa lao động quản lý và lao động là rất cao. 9 - Kinh tế hộ có khả năng thích nghi và tự điều chỉnh cao. Do kinh tế hộ có quy mô nhỏ nên bao giờ cũng thích nghi nhanh hơn so với các hình thức sản xuất khác có quy mô sản xuất lớn hơn, do vậy mà có thể mở rộng sản xuất khi có điều kiện thuận lợi và thu hẹp quy mô khi gặp điều kiện bất lợi. - Có sự gắn bó chặt chẽ giữa quá trình sản xuất với lợi ích của những người lao động. Trong khi kinh tế hộ, mọi người gắn bó với nhau không chỉ trên cơ sở cùng huyết thống mà còn trên cơ sở kinh tế nên dễ dàng đồng tâm hiệp lực xậy dựng và phát triển kinh tế hộ, tạo sự liên kết chặt chẽ hơn giữa kết quả sản xuất và lợi ích của người lao động. Lợi ích kinh tế là động lực thúc đẩy hoạt động của mỗi cá nhân, là nhân tố nâng cao hiệu quả sản xuất của kinh tế hộ. - Kinh tế hộ là đơn vị sản xuất có quy mô nhỏ nhưng hiệu quả. Sản xuất với quy mô nhỏ không đồng nghĩa với lạc hậu và năng suất thấp. Kinh tế hộ nông dân vẫn có khả năng cho năng suất lao động cao hơn các xí nghiệp nông nghiệp có quy mô lớn. Đặc biệt kinh tế hộ nông dân là hình thức kinh tế hợp nhất với đặc điểm sản xuất nông nghiệp mà đối tượng sản xuất chủ yếu là cây trồng và vật nuôi. Thực tế phát triển sản xuất nông nghiệp trên thế giới đã chứng minh cho chúng ta thấy rõ: kinh tế nông hộ có quy mô nhỏ chủ yếu sử dụng lao động gia đình gắn bó với vật nuôi và cây trồng là đơn vị sản xuất có hiệu quả. [1] [2] [3] 1.1.2 Khái niệm về lao động và việc làm 1.1.2.1 Lao động Khái niệm về lao động Theo C.Mac: “Lao động trước hết là một quá trình diễn ra giữa con người và tự nhiên, một quá trình trong đó bằng hoạt động của chính mình, con người làm trung gian, điều tiết và kiểm tra sự trao đổi chất giữa họ và tự nhiên”. Như vậy, lao động là một dạng hoạt động có mục đích, có ý thức của con người, trong quá trình lao động con người vận dụng sức lực tiềm tàng trong thận thể mình, sử dụng công cụ lao động để tác động vào đối tượng lao động nhằm biến đổi nó phù hợp với nhu cầu của mình. 10 Vai trò của lao động trong quá trình sản xuất và tái sản xuất Trong quá trình sản xuất, con người sử dụng công cụ lao động tác động lên đối tượng lao động nhằm tạo ra sản phẩm phục vụ cho lợi ích của con người. Lao động là điều kiện chủ yếu cho tồn tại của xã hội loài người, là cợ sở cho sự tiến bộ về kinh tế, văn hóa và xã hội. Nó là nhận tố quyết định của bất cứ quá trình sản xuất và tái sản xuất nào. Như vậy, động lực của quá trình phát triển kinh tế, xã hội quy tụ lại là ở con người. Con người với lao động sáng tạo của họ đang là vấn đề trung tậm của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia, mỗi địa phượng. Vì vậy, phải thực sự giải phóng sức sản xuất, khai thác có hiệu quả tiềm năng thiên nhiên, trước hết phải giải phóng người lao động, phát triển kiến thức và khả năng sáng tạo của còn người. Vai trò của lao động đối với phát triển nền kinh tế đất nước nói chung và kinh tế nông thôn nói riêng là rất quan trọng. [2] [3] 1.1.2.2 Đặc điểm lao động ở nông thôn - Lao động nông thôn mang tính thời vụ, đậy là đặc điểm đặc thù khó có thể xóa bỏ của lao động nông thôn. - Chất lượng lao động nông thôn chưa cao, trình độ học vấn, chuyên môn kỹ thuật và sức khỏe còn hạn chế. - Số lượng lao động nông thôn ngày càng ra tăng về số lượng nhưng khả năng cải thiện về chất lượng còn rất hạn chế. [2] [3] 1.1.2.3 Việc làm, mô hình giải quyết việc làm Việc làm: - Việc làm là phạm trù để chỉ trạng thái phù hợp giữa sức lao động và những điều kiện cần thiết (vốn, tư liệu sản xuất, công nghệ...) để sử dụng sức lao động đó. - Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đưa ra khái niệm: “Việc làm là những hoạt động lao động được trả công bằng tiền và bằng hiện vật”. - Điều 1З, chương II Bộ Luật Lao Động nước CHXHCN Việt Nam có ghi rõ: “Mọi hoạt động lao động tạo ra nguồn thu nhập, không bị pháp luật cấm đều được thừa nhận 11 là việc làm”. Theo khái niệm trên một hoạt động được coi là việc làm cần thoả mãn hai điều kiện: - Một là, hoạt động đó phải có ích và tạo ra thu nhập cho người lao động và cho các thành viên trong gia đình. Điều này chỉ rõ tính hữu ích và nhấn mạnh tiêu thức tạo ra thu nhập của việc làm. - Hai là, hoạt động đó không bị pháp luật ngăn cấm. Điều này chỉ rõ tính pháp lý của việc làm. Các hoạt động lao động được xác định là việc làm bao gồm: - Làm các công việc được trả công dưới dạng bằng tiền hoặc hiện vật. - Những công việc tự làm để thu lợi nhuận cho bản thân hoặc thu nhập cho gia đình mình, nhưng không được trả công (bằng tiền hoặc hiện vật) cho công việc đó. Đó có thể là các công việc trong các nhà máy, công sở, các công việc nội trợ, chăm sóc con cái, đều được coi là việc làm. Mô hình giải quyết việc làm * Mô hình lựa chọn công nghệ phù hợp, khuyến khích giá, tạo việc làm. Quan điểm cơ bản của mô hình khuyến khích giá cho rằng để sản xuất ra một mức sản lượng mong muốn, các nhà sản xuất đứng trước hai lựa chọn lớn: một là có nhiều mức giá khác nhau để mua vốn, lao động, nguyên vật liệu...,phải lựa chọn mức giá sao cho chi phí sản xuất thấp nhất. Hai là để tối ưu hoá lợi nhuận, các nhà sản xuất phải lựa chon công nghệ phù hợp (công nghệ sử dụng nhiều vốn hay công nghệ sử dụng nhiều lao động). Nếu giá vốn cao hơn giá lao động thì nhà sản xuất sẽ lựa chọn công nghệ sử dụng nhiều lao động. Ngược lại, nếu giá lao động tương đối cao thì nhà sản xuất sẽ lựa chọn công nghệ sử dụng nhiều vốn. Trong bối cảnh các nước đang phát triển thường có nguồn lao động dồi dào, nhưng lại ít vốn thì các hãng chủ yếu sản xuất thiên về sử dụng nhiều lao động. Do đó, các chính sách nhằm điều chỉnh giá cả thông qua việc hạ thấp giá tương đối của lao động sẽ góp 12