Tài liệu Giải pháp phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện bắc sơn (luận văn thạc sĩ)

LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan luận văn thạc sĩ này do chính tôi thực hiện, với sự giúp đỡ của các đồng chí cán bộ Trung Tâm thông tin Xúc tiến du lịch tỉnh Lạng Sơn, công chức Phòng Văn hoá và Thông tin huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn, các thầy cô giáo và các bạn cùng lớp đã giúp tôi hoàn thiện bài Luận văn này. Số liệu được lấy từ Báo cáo Kết quả công tác quản lý Nhà nước về văn hóa và du lịch huyện Bắc Sơn qua các năm. Tôi chỉ tham khảo và không sao chép bất kỳ bài báo cáo nào dưới mọi hình thức. Tôi xin cam đoan lời nói của tôi hoàn toàn đúng sự thật. Xin chân thành cảm ơn./. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận văn Lương Đình Tuấn i LỜI CÁM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ của quý thầy, cô, bạn bè và các đồng chí đồng nghiệp trong cơ quan. Trước tiên, tôi xin trân trọng cảm ơn Thầy giáo TS Hoàng Văn Hoàn, người đã định hướng cho chủ đề nghiên cứu và tận tình giúp đỡ tôi về mọi mặt để hoàn thành Luận văn thạc sĩ này. Xin chân trọng cảm ơn Ban Giám Hiệu, các Thầy giáo, Cô giáo, cán bộ và chuyên viên phòng Quản lý đào tạo và sau đại học, Khoa quản lý và kinh tế Trường Đại học Thủy Lợi đã hướng dẫn và giúp đỡ tôi về mọi mặt trong quá trình thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn ban lãnh đạo và các đồng chí cán bộ, công chức Trung tâm thông tin xúc tiến du lịch tỉnh Lạng Sơn, Phòng Văn hoá và Thông tin huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn đã cung cấp thông tin, tài liệu và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn này. Để có được kiến thức như ngày hôm nay, cho phép tôi gửi lời cảm ơn sâu sắc đến quý Thầy, Cô trường Đại học Thủy Lợi trong thời gian qua đã truyền đạt cho tôi những kiến thức vô cùng quý báu trong quá trình học tập tại trường. Trân trọng cảm ơn sự quan tâm của các bạn trong lớp, đồng nghiệp trong cơ quan và gia đình đã luôn sát cánh, động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận văn này. Một lần nữa xin trân trọng cám ơn./. ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................i LỜI CÁM ƠN ................................................................................................................. ii PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................................1 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG .................................................................................................................5 1.1 Cơ sở lý luận về du lịch cộng đồng .......................................................................5 1.2 Nội dung quản lý phát triển du lịch cộng đồng ...................................................13 1.3 Các tiêu chí đánh giá về phát triển du lịch cộng đồng ........................................15 1.4 Kinh nghiệm của một số địa phương về phát triển du lịch cộng đồng ...............17 1.5 Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài ............................ 23 Kết luận Chương 1.........................................................................................................24 CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG DU LỊCH CỘNG ĐỒNG TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BẮC SƠN ............................................................................................. 26 2.1 Giới thiệu về đặc điểm kinh tế - xã hội huyện Bắc Sơn .....................................26 2.1.1 Đặc điểm tự nhiên ....................................................................................26 2.1.2 Đặc điểm kinh tế - xã hội .........................................................................28 2.2 Các điều kiện phát triển du lịch trên địa bàn huyện Bắc Sơn ............................. 29 2.2.1 Tài nguyên du lịch ....................................................................................29 2.2.2 Cộng đồng dân cư ....................................................................................32 2.2.3 Khả năng tiếp cận điểm đến .....................................................................33 2.2.4 Khả năng cung ứng các dịch vụ du lịch ...................................................34 2.2.5 Chính sách phát triển du lịch ....................................................................36 2.2.6 Công tác xúc tiến, quảng bá .....................................................................37 2.3 Thực trạng hoạt động du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn ...............38 2.3.1 Các tuyến, điểm du lịch chính ..................................................................39 2.3.2 Lượng khách và doanh thu du lịch ........................................................... 43 2.4 Đánh giá hoạt động du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn theo các nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng ...................................................................49 2.4.1 Sự đồng thuận của CĐĐP và các bên liên quan.......................................49 iii 2.4.2 Đa dạng về vai trò tham gia của cộng đồng ............................................. 50 2.4.3 Tôn trọng các giá trị văn hoá của cộng đồng ........................................... 50 2.4.4 Khả năng của cộng đồng .......................................................................... 51 2.4.5 Chia sẻ lợi ích từ du lịch cộng đồng ........................................................ 52 2.4.6 Quyền sở hữu và tham gia của cộng đồng với việc bảo vệ tài nguyên du lịch ..................................................................................................................... 52 2.5 Tổng hợp đánh giá chung về phát triển du lịch và du lịch cộng đồng tại huyện Bắc Sơn ..................................................................................................................... 53 2.5.1 Điểm mạnh ............................................................................................... 55 2.5.2 Những tồn tại............................................................................................ 57 2.5.3 Cơ hội và thách thức ................................................................................ 59 2.6 Thực trạng Quản lý nhà nước về phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn ..................................................................................................................... 61 2.6.1 Thực trạng hoạch định phát triển du lịch cộng đồng huyện Bắc Sơn ...... 61 2.6.2 Thực trạng triển khai thực hiện cơ chế, chính sách về hoạt động du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn............................................................. 63 2.6.3 Công tác kiện toàn tổ chức bộ máy quản lý nhà nước về du lịch cộng đồng ................................................................................................................... 65 2.6.4 Công tác thực hiện kiểm tra, thanh tra hoạt động du lịch cộng đồng và xử lý vi phạm.......................................................................................................... 66 2.7 Đánh giá chung công tác quản lý nhà nước về du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn .......................................................................................................... 68 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 70 CHƯƠNG 3 MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BẮC SƠN ..................................................................................... 72 3.1 Định hướng phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn .............. 72 3.1.1 Mục tiêu chung phát triển du lịch Bắc Sơn .............................................. 73 3.1.2 Mục tiêu cụ thể ......................................................................................... 74 3.2 Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn ............................................................................................................................ 81 3.2.1 Đề xuất các giải pháp liên quan đến chính sách ...................................... 81 iv 3.2.2 Đề xuất các giải pháp liên quan đến công tác tổ chức ............................. 86 3.2.3 Đề xuất các giải pháp liên quan đến các hộ gia đình tham gia ................92 3.2.4 Đề xuất các giải pháp liên quan đến doanh nghiệp, đơn vị tổ chức tour .95 Kết luận chương 3 .........................................................................................................98 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................................... 99 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................102 PHỤ LỤC ....................................................................................................................105 v DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Lượng khách du lịch đến Bắc Sơn giai đoạn 2013-2018 ............................. 43 Bảng 2.2: Lượng khách du lịch đến Làng Văn hóa du lịch cộng đồng Quỳnh Sơn giai đoạn 2013-2018 ............................................................................................................. 44 Bảng 2.3: Mức chi tiêu của khách khi đến du lịch tại Bắc Sơn .................................... 46 Bảng 2.4: Tổng thu từ du lịch của Làng Văn hóa du lịch cộng đồng Quỳnh Sơn giai đoạn 2013-2018 ............................................................................................................. 46 Bảng 2.5: Quy định về mức giá dịch vụ du lịch cộng đồng tại huyện Bắc Sơn ........... 48 Bảng 3.1: Tổng hợp danh sách các tài nguyên du lịch Bắc Sơn có thể khai thác thành sản phẩm du lịch gắn với cộng đồng ............................................................................. 78 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Giải thích BQL Ban Quản lý CĐĐP Cộng đồng địa phương DLCĐ Du lịch cộng đồng DLBV Du lịch bền vững DNDL Doanh nghiệp du lịch HDV Hướng dẫn viên HĐND Hội đồng nhân dân UBND Uỷ ban nhân dân QLNN Quản lý nhà nước vii PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Du lịch cộng đồng (DLCĐ) xuất hiện như một nhu cầu tất yếu nhằm hạn chế tác động tiêu cực của du lịch, góp phần đảm bảo cho sự phát triển bền vững khi những hoạt động phát triển du lịch trước đó được thực hiện chủ yếu với mục đích đơn thuần là kinh tế đã và đang đe dọa môi trường sinh thái và các giá trị văn hóa bản địa. DLCĐ khá phổ biến ở nhiều nơi trên thế giới, đặc biệt ở các nước đang phát triển trong khối Asean như: Thành phố Hua Hin – Thái Lan, Indonesia, Malaysia, Nepan, Butan... Ở Việt Nam, DLCĐ bắt đầu được nghiên cứu và thử nghiệm tại một số khu vực vào đầu những năm 2000. Mô hình du lịch cộng đồng đã hình thành ở một số địa phương như Sa Pa, Bát Xát (Lào Cai), Mai Châu (Hòa Bình), Ba Bể (Bắc Cạn), Vườn quốc gia Cát Tiên (Đồng Nai), Chày Lập, Farmstay (Quảng Bình)... Với mục tiêu chính là một công cụ cho hoạt động bảo tồn, công cụ cho phát triển chất lượng cuộc sống, tạo cơ hội cho trao đổi kiến thức và văn hóa giữa khách du lịch và cộng đồng... DLCĐ ngày càng khẳng định được vai trò của mình trong quá trình phát triển kinh tế xã hội nói chung và phát triển hoạt động du lịch của địa phương nói riêng. Nằm ở phía tây nam tỉnh Lạng Sơn, Bắc Sơn là huyện có nhiều di tích cách mạng, di tích lịch sử văn hoá nổi tiếng, cùng với đó nơi đây là vùng đất tập trung sinh sống lâu đời của đồng bào các dân tộc thiểu số như Tày, Nùng, Dao... [1] với những giá trị truyền thống lâu đời được lưu giữ còn khá nguyên vẹn song về tổng thể Bắc Sơn vẫn huyện miền núi có xuất phát điểm nền kinh tế thấp, cơ sở hạ tầng yếu kém, đời sống nhân dân còn nhiều khó khăn, Với tài nguyên du lịch tự nhiên và nhân văn phong phú, đa dạng cùng với lịch sử truyền thống lâu đời Bắc Sơn có nhiều tiềm năng để phát triển du lịch. DLCĐ đã được triển khai tại huyện Bắc Sơn từ đầu những năm 2010 với sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương (CĐĐP) [2]. Việc phát triển DLCĐ ở đây góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú về các loại hình và sản phẩm du lịch để thu hút du khách, các chương trình DLCĐ bước đầu đã thu hút được lượng lớn khách du lịch trong nước và quốc tế, đồng thời đem lại hiệu quả thiết thực cho CĐĐP. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân cho đến nay DLCĐ ở đây vẫn chưa đạt hiệu quả cao, 1 chưa tương xứng với tiềm năng của điểm đến. Nguyên nhân chính là do chưa có chiến lược phát triển rõ ràng do đó việc định hướng cũng như công tác tổ chức, quản lý hoạt động DLCĐ còn gặp nhiều khó khăn. Vì vậy, việc nghiên cứu lý luận, phân tích tiềm năng, thực trạng về phát triển du lịch cộng đồng ở huyện Bắc Sơn, từ đó đề ra những giải pháp nhằm khai thác hợp lý các nguồn tài nguyên phát triển DLCĐ hiệu quả ở Bắc Sơn là một nhiệm vụ cấp thiết. Với ý nghĩa trên, đề tài: “Giải pháp phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn” đã được chọn để làm luận văn tốt nghiệp 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá thực trạng các hoạt động du lịch nói chung và DLCĐ nói riêng tại huyện Bắc Sơn, trên cơ sở đó đưa ra những giải pháp nhằm phát triển loại hình DLCĐ tại huyện Bắc Sơn, góp phần phát triển ngành du lịch của tỉnh Lạng Sơn nói chung và của huyện Bắc Sơn nói riêng. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Các hoạt động phát triển du lịch và du lịch cộng đồng tại huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn. Phạm vi nghiên cứu: Trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá chung về hoạt động du lịch, du lịch cộng đồng tại huyện Bắc Sơn tỉnh Lạng Sơn. - Phạm vi thời gian: Hoạt động du lịch cộng đồng tại huyện Bắc Sơn từ 2013 đến 2018. Đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2020 – 2025 và những năm tiếp theo - Phạm vi về không gian: Địa bàn huyện Bắc Sơn - tỉnh Lạng Sơn, nghiên cứu điển hình tại xã Quỳnh Sơn huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn. 4. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thống kê: Thu thập các số liệu, xử lý và phân tích số liệu về hoạt động, tình hình phát triển du lịch tỉnh Lạng Sơn nói chung và huyện Bắc Sơn nói riêng. - Phương pháp điều tra khảo sát: trực tiếp thu thập số liệu liên quan đến tình hình hoạt 2 động, các ý kiến, nhu cầu và quan điểm đánh giá của các hộ gia đình tham gia hình thức du lịch cộng đồng. - Phương pháp chuyên gia: thực hiện kiểm tra bảng hỏi, phân tích đánh giá từ góc độ quản lý chung của ngành du lịch tại địa phương. - Phương pháp phân tích tổng hợp kinh nghiệm thực tiễn: dựa trên nghiên cứu điển hình tại xã Quỳnh Sơn để có những đánh giá và phân tích tổng hợp kinh nghiệm thực tiễn. - Và một số phương pháp khác. 5. Ý nghĩa khoa học của đề tài Ý nghĩa khoa học của đề tài: Tổng quan được cơ sở lý luận, hệ thống hóa kiến thức về du lịch cộng đồng từ đó làm rõ bản chất của loại hình du lịch cộng đồng, khẳng định vai trò và vị trí của ngành du lịch trong phát triển kinh tế xã hội. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài: Đánh giá thực trạng hoạt động du lịch nói chung và các hoạt động du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn từ đó đề xuất những giải pháp nhằm phát triển du lịch cộng đồng một cách hiệu quả và bền vững. Kết quả của luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho các đơn vị có mô hình hoạt động trong lĩnh vực tương tự trên phạm vi cả nước. 6. Kết quả dự kiến đạt được - Hệ thống hóa được cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển du lịch nói chung và loại hình DLCĐ nói riêng. - Đánh giá, phân tích thực trạng các hoạt động du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn từ đó chỉ ra những tồn tại và hạn chế của loại hình DLCĐ. - Đề xuất giải pháp phát triển hình thức du lịch cộng đồng cho Huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn. 3 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận luận văn gồm có 3 chương: Chương 1: Tổng quan cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển du lịch cộng đồng. Chương 2: Thực trạng hoạt động du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn. Chương 3: Đề xuất một số giải pháp phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn. 4 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG 1.1 Cơ sở lý luận về du lịch cộng đồng Khái niệm về du lịch cộng đồng Thuật ngữ “Du lịch cộng đồng” (Community-based tourism) [3] bắt nguồn từ loại hình du lịch làng bản, xuất hiện vào những năm 1970, khi một số khách du lịch muốn tham quan các làng bản và tìm hiểu văn hóa kết hợp với khám phá tự nhiên. Thông thường các hoạt động du lịch này thường được tổ chức ở những khu vực rừng núi còn mang tính tự nhiên hoang dã, có hệ sinh thái đa dạng… nhưng còn hẻo lánh, thưa thớt dân cư. Điều này dẫn đến việc khách du lịch gặp khó khăn rất nhiều về vấn đề giao thông, điều kiện sinh hoạt, thông tin hay các điều kiện hỗ trợ cho hoạt động du lịch khác. Khi đó, khách du lịch cần sự hỗ trợ của người dân bản xứ: dẫn đường, cung cấp đồ ăn, chỗ ngủ… Khách du lịch đã đưa ra cách gọi đầu tiên đó là “những chuyến du lịch có sự hỗ trợ của người dân bản xứ”. Đó chính là tiền đề cho khái niệm DLCĐ sau này. Khi nghiên cứu về DLCĐ, do có những quan điểm, góc nhìn khác nhau về vị trí của DLCĐ cho đến nay còn tồn tại khá nhiều ý kiến, khái niệm về hoạt động du lịch này. Hai nhà nghiên cứu Nicole Hausle và Wolfgang Strasdas cho rằng “DLCĐ là một loại hình du lịch trong đó chủ yếu người dân địa phương đứng ra phát triển và quản lý. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương” [4] Từ định nghĩa này, Nicole và Wolfgang chú trọng đến vai trò và lợi ích kinh tế DLCĐ đem lại cho người dân địa phương. Theo Hsien Hue Lee, Đại học cộng đồng Hsin-Hsing, Đài Loan: “DLCĐ là nhằm bảo tồn tài nguyên du lịch tại điểm du lịch đón khách vì sự phát triển bền vững lâu dài. Đồng thời khuyến khích sự tham gia của người dân địa phương trong du lịch và có cơ chế tạo ra các cơ hội cho cộng đồng”. Có quan điểm thì cho rằng: “DLCĐ là một quá trình tương tác giữa cộng đồng và khách du lịch mà sự tham gia có ý nghĩa của cả hai phía mang lại lợi ích kinh tế, bảo tồn cho cộng đồng và môi trường địa phương” [5] Tác giả của quan niệm này thiên về 5 khía cạnh xã hội học, nhìn hoạt động du lịch như một môi trường nảy sinh và phát triển các quan hệ xã hội. Tại Hội thảo “Chia sẻ Bài học Kinh nghiệm Phát triển du lịch cộng đồng” được Tổng cục Du lịch tổ chức tại Hà Nội năm 2003 đã xác định: “Phát triển du lịch có sự tham gia của cộng đồng nhằm đảm bảo văn hóa, thiên nhiên bền vững, nâng cao nhận thức và tăng quyền lực cho cộng đồng. Cộng đồng được chia sẻ lợi ích từ hoạt động du lịch, nhận được sự hợp tác, hỗ trợ của chính phủ và các tổ chức quốc tế” [6] Từ việc nghiên cứu các khái niệm về du lịch cộng đồng, TS Võ Quế đã rút ra khái niệm “Du lịch dựa vào cộng đồng là phương thức phát triển du lịch trong đó cộng đồng dân cư tổ chức cung cấp các dịch vụ để phát triển du lịch, đồng thời tham gia bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường, đồng thời cộng đồng được hưởng quyền lợi về vật chất và tinh thần từ phát triển du lịch và bảo tồn tự nhiên” [7] Ngoài ra còn nhiều định nghĩa, khái niệm khác nhau về DLCĐ, tuy nhiên những hướng tiếp cận trên đều chú ý đến tính bền vững của hoạt động du lịch này, xem nó cũng là một bộ phận của phát triển bền vững. Đại diện là hai định nghĩa: “DLCĐ là du lịch chú ý đến tính bền vững của môi trường tự nhiên, văn hóa và xã hội. DLCĐ được sở hữu và quản lý bởi CĐĐP và phục vụ chính cộng đồng, với mục tiêu tăng cường nhận thức và hiểu biết của du khách về đời sống của người dân địa phương” và “du lịch cộng đồng là du lịch bền vững (DLBV) về mặt xã hội, được thực hiện và điều hành phần lớn bởi cộng đồng địa phương (CĐĐP) hay người bản địa và có sự kiểm soát chung. Sự kiểm soát chung là chú trọng đến lợi ích của cả cộng đồng hơn là lợi ích của mỗi cá nhân, sự bình đẳng về quyền lực trong cộng đồng và sự củng cố giá trị văn hóa truyền thống, nâng cao công tác bảo tồn và quản lý có trách nhiệm tài nguyên” [8] Qua nghiên cứu các khái niệm ở trên, có thể hiểu: “Du lịch cộng đồng là hoạt động du lịch bền vững dựa vào CĐĐP mang lại cho du khách những trải nghiệm về văn hóa của cộng đồng, cộng đồng sẽ trực tiếp tham gia vào hoạt động du lịch như khai thác, quản lý và bảo tồn nguồn tài nguyên và cộng đồng phải được hưởng lợi từ hoạt động du lịch để từ đó giảm tỉ lệ nghèo đói, cải thiện thu nhập và nâng cao chất lượng cuộc 6 sống”. Theo Điều 3 Luật Du lịch ngày 19/6/2017 (có hiệu lực từ 01/01/2018) thì “Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch được phát triển trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng đồng, do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức khai thác và hưởng lợi” [9, p. 2] Nội dung, đặc điểm của du lịch cộng đồng Nội dung của du lịch cộng đồng Tại Hội thảo chia sẻ bài học kinh nghiệm phát triển du lịch cộng đồng Việt Nam (2003) các nhà khoa học đã thống nhất 06 nội dung cơ bản về DLCĐ đồng thời cũng là yêu cầu để phát triển DLCĐ như sau: - Đảm bảo sự bền vững về văn hóa và thiên nhiên. - Có sự sở hữu cộng đồng. - Tạo thu nhập cho cộng đồng. - Nâng cao nhận thức cho cộng đồng. - Tăng cường quyền lực cho cộng đồng. - Tăng cường sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ và cơ quan quản lý nhà nước (QLNN) [6] Đặc điểm của du lịch cộng đồng Tuy có nhiều quan điểm chưa thống nhất nhưng có thể tổng kết một số đặc điểm nổi bật của DLCĐ như sau: - Hoạt động du lịch có sự tham gia tích cực của người dân địa phương từ các khâu quản lý, làm việc, ra quyết định và bảo vệ. - Hoạt động du lịch phải thu hút CĐĐP và đem lại lợi ích cho họ, tạo cơ hội việc làm và cải thiện điều kiện sống của họ. - Du lịch gắn liền với phát triển bền vững, các loại hình du lịch sinh thái, du lịch khám phá văn hóa của CĐĐP, du lịch mạo hiểm, du lịch thể thao… [5] 7 Mục tiêu và nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng Mục tiêu phát triển du lịch cộng đồng Phát triển du lịch cộng đồng nhằm đạt đến 4 mục tiêu cơ bản về mặt kinh tế, xã hội và môi trường: - Góp phần bảo vệ tài nguyên (tự nhiên và nhân văn) và môi trường. Phát triển du lịch cộng đồng nhằm phục hồi và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, vì vậy có đóng góp cho phát triển DLBV từ góc độ tài nguyên, môi trường du lịch. - Đóng góp vào phát triển kinh tế địa phương thông qua việc tăng doanh thu du lịch và những lợi ích kinh tế khác cho CĐĐP (tạo cơ hội việc làm tăng thu nhập cho cộng đồng địa phương, nâng cao trình độ lao động khu vực này; địa phương hưởng lợi từ việc phát triển hạ tầng du lịch…) - Khuyến khích và hỗ trợ sự tham gia của cộng đồng. - Mang đến cho du khách một sản phẩm du lịch có trách nhiệm đối với môi trường và xã hội. Nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng Một số nguyên tắc chủ yếu đối với phát triển du lịch cộng đồng bao gồm: - Có sự đồng thuận của CĐĐP và các bên tham gia (bao gồm chính quyền địa phương, cơ quan quản lý khác, các doanh nghiệp du lịch (DNDL), các nhà nghiên cứu, các tổ chức phi lợi nhuận và chính cộng đồng). - Có sự đa dạng về vai trò tham gia của cộng đồng. Các thành viên của cộng đồng sẽ tham gia vào việc lên kế hoạch, triển khai, kiểm soát các hoạt động du lịch tại cộng đồng. Ở đây, cần nhấn mạnh sự tham gia của CĐĐP vào quá trình tổ chức và thực hiện các hoạt động du lịch. Một số trường hợp có thể trao quyền làm chủ cho cộng đồng. - Tôn trọng các giá trị văn hóa của cộng đồng: Thực tế cho thấy bất cứ chương trình du lịch nào cũng ảnh hưởng ít nhiều đến CĐĐP. Vì thế các giá trị văn hóa của cộng đồng phải được bảo vệ và giữ gìn với sự đóng góp tích cực của tất cả các thành phần tham 8 gia vào hoạt động du lịch, đặc biệt là người dân địa phương bởi không đối tượng nào có khả năng bảo vệ và duy trì các giá trị văn hóa tốt hơn họ. CĐĐP phải nhận thức được vai trò và vị trí của mình cũng như mặt tích cực và tiêu cực từ phát triển du lịch. - Phù hợp với khả năng của cộng đồng. Bao gồm khả năng nhận thức về vai trò và vị trí của mình trong việc sử dụng tài nguyên, nhận thức được tiềm năng to lớn của du lịch cho sự phát triển của cộng đồng cũng như biết được các bất lợi từ hoạt động du lịch và khách du lịch đối với tài nguyên cộng đồng. Các điều kiện, khả năng tài chính và nhân lực của cộng đồng để đáp ứng các yêu cầu phát triển du lịch. - Chia sẻ lợi ích từ du lịch cộng đồng: Theo nguyên tắc này cộng đồng phải cùng được hưởng lợi như các thành phần khác khi tham gia vào hoạt động kinh doanh cung cấp các sản phẩm cho khách du lịch. Lợi ích kinh tế từ phát triển du lịch sẽ được phân chia công bằng cho mọi thành viên tham gia và một phần dành để tái đầu tư cho cộng đồng về cơ sở hạ tầng và chăm sóc sức khỏe, giáo dục. - Xác lập quyền sở hữu và tham gia của cộng đồng đối với việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa hướng tới sự phát triển bền vững. Điều kiện hình thành và phát triển du lịch cộng đồng Để tổ chức hoạt động du lịch cộng đồng tại một điểm du lịch cần một số điều kiện như: điều kiện về tài nguyên du lịch; điều kiện về yếu tố cộng đồng dân cư; khả năng cung ứng các dịch vụ du lịch; khả năng tiếp cận điểm đến; khách du lịch; liên kết các điểm du lịch tạo thành tuyến du lịch; chính sách phát triển du lịch; sự liên kết giữa địa phương với các doanh nghiệp du lịch… Tài nguyên du lịch Tài nguyên du lịch là cảnh quan thiên nhiên, yếu tố tự nhiên, di tích lịch sử văn hóa, công trình lao động sáng tạo của con người và các giá trị nhân văn khác có thể được sử dụng nhằm đáp ứng nhu cầu du lịch, là yếu tố cơ bản để hình thành các khu du lịch, điểm du lịch, đô thị du lịch. Đây là điều kiện có ý nghĩa quyết định, vì tài nguyên du lịch chính là tiền đề hay cơ sở để tổ chức các hoạt động du lịch. Điều kiện tài nguyên du lịch cũng nói lên mức độ 9 hấp dẫn thu hút khách du lịch đến thăm quan ở hiện tại và tương lai. Tài nguyên du lịch bao gồm tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn. Tài nguyên du lịch tự nhiên gồm các yếu tố địa chất, địa hình, địa mạo, khí hậu, thuỷ văn, hệ sinh thái, cảnh quan thiên nhiên có thể được sử dụng phục vụ mục đích du lịch. Tài nguyên du lịch nhân văn gồm truyền thống văn hóa, các yếu tố văn hoá, văn nghệ dân gian, di tích lịch sử, cách mạng, khảo cổ, kiến trúc, các công trình lao động sáng tạo của con người và các di sản văn hoá vật thể, phi vật thể khác có thể được sử dụng phục vụ mục đích du lịch. Tài nguyên du lịch là yếu tố quyết định tạo nên giá trị của điểm đến. Các điểm đến càng chứa nhiều tài nguyên du lịch đặc sắc thì càng có sức hút khách du lịch, thúc đẩy hoạt động du lịch tại địa phương. Để đáp ứng nhu cầu của du khách sản phẩm du lịch cần phải đa dạng phong phú, đặc sắc trong đó có sự góp phần không nhỏ của tài nguyên du lịch. Sự đa dạng của tài nguyên du lịch sẽ tạo nên sự đa dạng của sản phẩm du lịch. Các loại hình du lịch ra đời đều dựa trên cơ sở tài nguyên du lịch. Du lịch cộng đồng muốn phát triển cũng không nằm ngoài quy luật này. Các khu, điểm du lịch muốn phát triển du lịch cộng đồng cần phải có tài nguyên du lịch đa dạng, hấp dẫn, đặc sắc. Cộng đồng dân cư Xác định phạm vi cộng đồng là những dân cư sống, sinh hoạt và lao động cố định, lâu dài hoặc liền kề vùng có tài nguyên thiên nhiên. Không bao gồm cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp từ nơi khác đến làm việc hay kinh doanh. Cộng đồng dân cư đóng vai trò chủ thể trực tiếp tham gia vào hoạt động du lịch. Họ là người quyết định sự tồn tại và phát triển của du lịch cộng đồng. Họ vừa là chủ thể cung cấp dịch vụ du lịch vừa là người quản lý, họ cũng chính là người bảo vệ tài nguyên du lịch. CĐĐP phải nhận thức được lợi ích kinh tế và xã hội từ hoạt động du lịch, cộng đồng 10 phải tham gia rộng rãi và hiệu quả vào hoạt động du lịch. Cung cấp cho khách du lịch các dịch vụ với chất lượng cao. Cùng với khai thác các tài nguyên du lịch, CĐĐP phải là những người am hiểu, luôn có ý thức, trách nhiệm bảo tồn các tài nguyên du lịch và môi trường bản địa. Nếu cộng đồng khai thác tài nguyên du lịch bừa bãi làm tổn hại tới tài nguyên, môi trường thì du lịch sẽ không thể phát triển bền vững. Ngoài ra, cộng đồng phải đoàn kết, gắn bó, hợp tác với nhau, tạo ra hoạt động du lịch có tổ chức và hiệu quả. Đời sống kinh tế xã hội của cộng đồng cần phải có đủ điều kiện để đầu tư cho hoạt động du lịch. Khả năng tiếp cận điểm đến du lịch cộng đồng Cũng như việc phát triển các loại hình du lịch khác, hoạt động phát triển du lịch cộng đồng không thể thực hiện nếu không có hạ tầng tiếp cận điểm đến. Đây là đặc điểm rất đặc trưng của du lịch khi sản phẩm du lịch được xây dựng và tiêu thụ tại chỗ. Điều này khác với hoạt động sản xuất kinh doanh khác khi sản phẩm thương mại có thể được sản xuất ở một nơi rồi vận chuyển đến thị trường tiêu thụ ở nơi khác. Khả năng cung ứng các dịch vụ du lịch Các yếu tố về cơ sở hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật (cơ sở lưu trú, dịch vụ ăn uống, dịch vụ vui chơi giải trí…) là những yếu tố quan trọng đối với phát triển du lịch. Khách du lịch Khách du lịch chính là điều kiện tạo nên thị trường cung khách du lịch hay nói cách khác nó là yếu tố cơ bản để phát triển sản phẩm du lịch. Khách du lịch sử dụng các dịch vụ du lịch của CĐĐP là động cơ thúc đẩy nhận thức về du lịch của cộng đồng, tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia hoạt động du lịch tích cực hơn. Chính sách phát triển du lịch Chính sách là do Nhà nước, chính quyền địa phương các cấp ban hành, có cơ chế chính sách hợp lý sẽ tạo môi trường thuận lợi cho phát triển du lịch và sự tham gia của cộng đồng. Nhà nước cần coi trọng vai trò của kinh tế du lịch trong sự phát triển kinh tế của đất nước, coi du lịch là ngành kinh tế mũi nhọn, chủ trương phát triển đa dạng 11 loại hình du lịch, đầu tư theo chiều sâu các loại hình đó. Có chủ trương chính sách hỗ trợ cho hoạt động du lịch cộng đồng như: Hỗ trợ ngân sách cho các dự án khu bảo tồn thiên nhiên, văn hoá; Nâng cấp, trùng tu các di tích lịch sử văn hoá; cấp kinh phí đào tạo lao động du lịch cho địa phương. Phát triển du lịch cộng đồng cần sự hỗ trợ, giúp đỡ của Chính phủ, các tổ chức phi chính phủ trong và ngoài nước về nhân lực, tài chính và kinh nghiệm phát triển du lịch dựa vào cộng đồng và các công ty lữ hành trong vấn đề tuyên truyền, quảng cáo thu hút khách du lịch đến tham quan. Công tác xúc tiến, quảng bá Chính quyền địa phương, các cơ quan quản lý về du lịch cần có chính sách hỗ trợ công tác xúc tiến, quảng bá du lịch, có các chương trình xúc tiến, quảng bá, giới thiệu điểm đến trên các phương tiện thông tin đại chúng, xây dựng các ấn phẩm, ứng dụng khoa học kỹ thuật vào việc quảng bá điểm đến… Ý nghĩa phát triển du lịch cộng đồng Tại nhiều hội thảo, diễn đàn quốc tế về du lịch cộng đồng đã nêu lên ý nghĩa phát triển du lịch cộng đồng đối với nhiều vấn đề như kinh tế, chính trị, xã hội, văn hoá, an ninh quốc phòng, bản thân cộng đồng… thể hiện rõ nét nhất các vấn đề: Đối với công tác bảo tồn: Du lịch cộng đồng phát triển sẽ gia tăng thu nhập cho CĐĐP, đặc biệt là ở vùng nông thôn nơi tỷ lệ đói nghèo còn cao. Đây sẽ là yếu tố tích cực góp phần làm giảm tác động của cộng đồng đến các giá trị cảnh quan, tự nhiên, qua đó sẽ góp phần bảo tồn tài nguyên, môi trường đảm bảo cho phát triển DLBV. Đối với cộng đồng: Du lịch phát triển góp phần tạo cơ hội việc làm cho cộng đồng, làm thay đổi cơ cấu, nâng cao trình độ lao động từ đó hạn chế tình trạng di cư của cộng đồng từ khu vực nông thôn ra khu vực thành thị, góp phần ổn định xã hội Phát triển du lịch giúp CĐĐP được hưởng lợi từ cơ sở hạ tầng xã hội (giao thông, điện nước, hệ thống thông tin liên lạc…) Đây cũng sẽ là yếu tố tích cực để đảm bảo sự công bằng trong phát triển du lịch, một nội dung quan trọng của phát triển DLBV. 12