Tài liệu Giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê việt nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu

i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các số liệu sử dụng phân tích trong Luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã công bố theo đúng quy định. Các kết quả nghiên cứu trong Luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn của Việt Nam. Các kết quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác. Tác giả Luận án Lê Huy Khôi ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN......................................................................................................... MỤC LỤC................................................................................................................... DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT............................................................................ DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ......................................................................... MỞ ĐẦU...................................................................................................................... Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHỦ YẾU VỀ NÂNG CAO GIÁ TRỊ GIA TĂNG CỦA MẶT HÀNG CÀ PHÊ TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU...................................................................................................... 1.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM CƠ BẢN....................................................................... 1.1.1. Giá trị gia tăng (VA - Value Added) của hàng hoá.................................... 1.1.2. Nâng cao giá trị gia tăng của hàng hoá...................................................... 1.1.3. Giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị mặt hàng cà phê................................... 1.1.4. Các đối tượng tham gia và giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị mặt hàng cà phê.................................................................................................................. 1.2. ĐẶC ĐIỂM VÀ CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN GIÁ TRỊ GIA TĂNG CỦA MẶT HÀNG CÀ PHÊ TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU....... 1.2.1. Đặc điểm của chuỗi giá trị cà phê toàn cầu................................................ 1.2.2. Một số chỉ số đánh giá khả năng xuất khẩu mặt hàng cà phê..................... 1.2.3. Các nhân tố tác động đến giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê...................... 1.3. KINH NGHIỆM NÂNG CAO GIÁ TRỊ GIA TĂNG TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ CỦA MỘT SỐ NƯỚC VÀ BÀI HỌC RÚT RA CHO VIỆT NAM..... 1.3.1. Kinh nghiệm của một số nước................................................................... 1.3.2. Bài học kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam................................................. Chương 2: THỰC TRẠNG THAM GIA VÀ GIÁ TRỊ GIA TĂNG CỦA MẶT HÀNG CÀ PHÊ VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU............................................................................................................... iii 2.1. THỰC TRẠNG THAM GIA CỦA MẶT HÀNG CÀ PHÊ VIỆT NAM VÀO CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU.................................................................. 2.1.1. Tham gia vào khâu sản xuất....................................................................... 2.1.2. Tham gia vào khâu thu gom và chế biến.................................................... 2.1.3. Tham gia vào khâu tiêu thụ........................................................................ 2.1.4. Tham gia vào khâu xuất khẩu.................................................................... 2.1.5. Đánh giá chung.......................................................................................... 2.2. THỰC TRẠNG GIÁ TRỊ GIA TĂNG CỦA MẶT HÀNG CÀ PHÊ VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU.......................................... 2.2.1. Giá trị gia tăng trong các khâu của mặt hàng cà phê Việt Nam................. 2.2.2. Thực trạng các chính sách nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê của Việt Nam.....................................................................................................104 2.2.3. Đánh giá chung về thực trạng giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam ........................................................................................................................... 112 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO GIÁ TRỊ GIA TĂNG CHO MẶT HÀNG CÀ PHÊ VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU TỚI NĂM 2020..................................................................................126 3.1. XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN CHUỖI GIÁ TRỊ MẶT HÀNG CÀ PHÊ TOÀN CẦU..........................................................................................................126 3.1.1. Xu hướng kết hợp mạnh mẽ hơn giữa các tập đoàn kinh doanh cà phê nhân với các tập đoàn rang xay cà phê để xây dựng hệ thống sản xuất - phân phối trọn gói nhằm nâng cao giá trị gia tăng trong khâu chế biến.................................126 3.1.2. Xu hướng duy trì, phát triển chuỗi giá trị cà phê toàn cầu được điều phối bởi các tập đoàn thương mại thông qua hệ thống siêu thị, chuỗi cửa hàng bàn lẻ phân bố rộng khắp toàn cầu nhằm nâng cao giá trị gia tăng trong khâu phân phối và marketing.....................................................................................127 3.2. CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC MỚI ĐỐI VỚI MẶT HÀNG CÀ PHÊ VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU........................................129 3.2.1. Những cơ hội...........................................................................................129 iv 3.2.2. Những thách thức.....................................................................................132 3.3. QUAN ĐIỂM VÀ PHƯƠNG HƯỚNG NÂNG CAO GIÁ TRỊ GIA TĂNG CHO MẶT HÀNG CÀ PHÊ VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU...........................................................................................................134 3.3.1. Quan điểm...............................................................................................134 3.3.2. Phương hướng nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong thời gian tới..............................................................................................137 3.4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP VÀ KIẾN NGHỊ NHẰM NÂNG CAO GIÁ TRỊ GIA TĂNG CHO MẶT HÀNG CÀ PHÊ VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU...................................................................................................145 3.4.1. Một số giải pháp......................................................................................145 3.4.2. Một số kiến nghị......................................................................................171 KẾT LUẬN.............................................................................................................178 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ..............................................181 PHỤ LỤC................................................................................................................187 v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT A. Viết tắt tiếng Việt BCEC Trung tâm Giao dịch Cà phê Buôn Ma Thuột BNN Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn DN Doanh nghiệp ES Chỉ số chuyên môn hoá xuất khẩu EU Cộng đồng các quốc gia châu Âu GO Tổng giá trị sản xuất HACCP Tiêu chuẩn an toàn vệ sinh thực phẩm HTX Hợp tác xã IC Chi phí trung gian ODA Nguồn vốn hỗ trợ chính thức USD Đô la Mỹ TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam TI Chỉ số cường độ thương mại VA Giá trị gia tăng VICOFA Hiệp hội Cà phê và Ca cao Việt Nam RCA Lợi thế tương đối hiện hữu R&D Nghiên cứu triển khai SHTT Sở hữu trí tuệ UBND Ủy ban nhân dân vi B. Viết tắt tiếng Anh ABIC Asociation Brazil Industrial of Coffee Hiệp hội Công nghiệp Cà phê B-raxin ACPC Association of world coffee production Hiệp hội các nước sản xuất cà phê thế giới ASEAN National Association of Southeast Asian Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BSCA Specialty coffee association Brazil Hiệp hội cà phê đặc sản B-ra-xin IACO Coffee Agreement in Latin America Hiệp định Cà phê Mỹ La Tinh ICA International Coffee Agreement Hiệp định cà phê quốc tế ICO Tổ chức Cà phê quốc tế Internati onal Coffee Oganizat ion IHCAFE National Institutes of coffee Hondurat Viện cà phê Quốc gia Hôn-đu-rát ISO International Standard Organization Tổ chức Tiêu chuẩn quốc tế ITC International Trade Centre Trung tâm Thương mại thế giới MARD Bộ Nông nghiệp và Phát triển Ministry nông thôn of Agricult ure and Rural Develop vii ment NFC Association of Coffee Growers Colombia Hiệp hội những người trồng cà phê Cô-lôm-bi-a PQC Coffee Quality Program Chương trình Chất lượng Cà phê PCS Chương trình Cà phê Bền Sustaina vững ble Coffe e Progra m VA Value added Giá trị gia tăng VC Value chain Chuỗi giá trị WTO World Trade Organization DANH Tổ chức Thương mại thế giới MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ, SƠ ĐỒ BẢNG Bảng 1.1. Giá trị xuất khẩu cà phê của B-ra-xin theo mặt hàng.......................... Bảng 2.1. Giá trị xuất khẩu cà phê thế giới theo chủng loại................................ Bảng 2.2. Giá cà phê Arabica bình quân hàng năm giai đoạn 2000 - 2010......... Bảng 2.3. Giá xuất khẩu cà phê của Việt Nam theo chủng loại sản phẩm........... Bảng 2.4. Chi phí, doanh thu và lợi nhuận của hộ nông dân sản xuất cà phê trên địa bàn tỉnh Đắc Lắk năm 2011.................................................. Bảng 2.5. Thu nhập, chi phí và lợi nhuận trong sản xuất cà phê của hộ gia đình tại Tây Nguyên............................................................................ Bảng 2.6. Giá trị gia tăng của các đối tượng tham gia trong chuỗi giá trị cà phê xuất khẩu...................................................................................... Bảng 2.7. Giá cà phê nội địa và giá xuất khẩu theo tháng, năm 2011................102 Bảng 2.8. Bảng định lượng và giá bán cà phê tại các quán cà phê.................103 Bảng 2.9. Chỉ số chuyên môn hoá xuất khẩu Việt Nam với 10 quốc gia nhập khẩu cà phê lớn nhất thế giới.............................................................117 viii Bảng 2.10. RCA trong ngành cà phê của Việt Nam so với một số nước trên thế giới giai đoạn 2005 - 2009.................................................................125 Bảng 2.11. Cạnh tranh XK cà phê VN trên các thị trường chính.........................125 BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Cơ cấu nguồn cung cà phê thế giới năm 2011..................................... Biểu đồ 2.2. Cơ cấu sản lượng cà phê thế giới theo chủng loại............................... Biểu đồ 2.3. Cơ cấu sản lượng cà phê thế giới phân theo khu vực địa lý................. Biểu đồ 2.4. Sản lượng cà phê theo chủng loại cà phê phân theo khu vực địa lý giai đoạn 2007 - 2010.......................................................................... Biểu đồ 2.5. Diện tích và sản lượng cà phê Việt Nam giai đoạn 2007-2011........... Biểu đồ 2.6. Sự tham gia sản xuất cà phê Việt Nam trong chuỗi các nhà sản xuất cà phê chính trên thế giới.................................................................... Biểu đồ 2.7. Lượng tiêu thụ cà phê thế giới giai đoạn 2000-2010........................... Biểu đồ 2.8. Tiêu thụ cà phê của các nước xuất khẩu chính.................................... Biểu đồ 2.9. Tiêu thụ cà phê của các nước nhập khẩu chính................................... Biểu đồ 2.10. Sự tham gia tiêu dùng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê của các nước sản xuất chính (%)......................................................... Biểu đồ 2.11. Cơ cấu khối lượng cà phê xuất khẩu của các nước sản xuất cà phê chính giai đoạn 2001 - 2009 (%)........................................................ Biểu đồ 2.12. Cơ cấu sản phẩm cà phê xuất khẩu thế giới năm 2009 - 2010............. Biểu đồ 2.13. Giá cà phê Cô-lôm-bi-a dịu của ICO................................................... Biểu đồ 2.14. Giá cà phê B-ra-xin tự nhiên khác....................................................... Biểu đồ 2.15. Giá trị nhập khẩu của các nước nhập khẩu cà phê chính của Việt Nam ............................................................................................................ Biểu đồ 1.16. So sánh kim ngạch xuất khẩu cà phê nhân và cà phê hoà tan của Việt Nam qua các năm........................................................................ Biểu đồ 2.17. Giá XK cà phê của VN và một số nước SX cà phê chính.................... Biểu đồ 2.18. Sự tham gia của cà phê Việt Nam trong chuỗi tổng giá trị xuất khẩu của các nước xuất khẩu cà phê chính (%)........................................... Biểu đồ 2.19. Năng lực tham gia của VN vào chuỗi giá trị cà phê toàn cầu................. ix Biểu đồ 2.20. Tương quan xuất khẩu cà phê Việt Nam và cầu thế giới theo chủng loại ..........................................................................................................118 ĐỒ THỊ Đồ thị 2.1. Diễn biến giá cà phê thế giới theo chủng loại...................................... Đồ thị 2.2. Diến biến giá cà phê xuất khẩu của Việt Nam..................................... Đồ thị 2.3. Tương quan giá cà phê thế giới và giá cà phê xuất khẩu của Việt Nam ..........................................................................................................100 SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Mô hình chuỗi giá trị gia tăng của hàng hoá....................................... Sơ đồ 1.2. Mô hình chuỗi giá trị gia tăng đối với hàng nông sản......................... Sơ đồ 1.3. Chuỗi giá trị cà phê toàn cầu............................................................... Sơ đồ 1.4. Mô hình ngành cà phê B-ra-xin........................................................... Sơ đồ 1.5. Sự tham gia vào chuỗi giá trị cà phê của Cô-lôm-bi-a......................... Sơ đồ 1.6. Các đối tượng tham gia vào chuỗi giá trị cà phê Hôn-đu-rát............... Sơ đồ 2.1. Sự tham gia của Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu............ Sơ đồ 2.2. Cơ cấu chuỗi giá trị mặt hàng cà phê Việt Nam.................................. 1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết nghiên cứu của Luận án Mỗi sản phẩm được tạo ra đều có giá trị bao gồm một xâu chuỗi mắt xích nhiều giá trị kết nối tạo nên. Trong điều kiện hội nhập, các mắt xích tạo nên giá trị cuối cùng của một sản phẩm có thể vượt ra ngoài biên giới một quốc gia lãnh thổ. Quá trình này tạo nên chuỗi các khâu được chuyên môn hoá mang tính hai mặt, vừa độc lập, vừa phụ thuộc lẫn nhau trong sản xuất và tiêu dùng một sản phẩm hàng hoá, bao gồm: khâu nghiên cứu, triển khai, thiết kế; khâu sản xuất chế tạo, gia công, lắp ráp và khâu phân phối và marketing, hình thành lên chuỗi giá trị của sản phẩm. Chuỗi giá trị toàn cầu (CGTTC-GVC) của sản phẩm được định nghĩa là một dây chuyền (chuỗi) sản xuất - kinh doanh sản phẩm đó theo phương thức toàn cầu hoá, trong đó nhiều nước, mà chủ yếu là doanh nghiệp các nước, tham gia vào các công đoạn khác nhau, từ nghiên cứu, hình thành, triển khai ý tưởng; thiết kế; chế tạo; marketing; phân phối; hỗ trợ người tiêu dùng sản phẩm. Dưới giác độ công ty, chuỗi giá trị là cách tiếp cận hệ thống nhằm nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của lợi thế cạnh tranh của công ty. Chuỗi giá trị được phát triển bởi M.E. Porter trong cuốn sách “Lợi thế cạnh tranh” của tác giả này vào năm 1980. Theo đó, chuỗi giá trị là hàng loạt các hoạt động tạo ra và hình thành lên giá trị của sản phẩm/dịch vụ. Các giá trị này được tích luỹ trong tổng giá trị sản phẩm/dịch vụ của một công ty nhất định. Hoạt động của một công ty được chia ra thành “các hoạt động cơ bản” và các “hoạt động hỗ trợ”. Các hoạt động này diễn ra trên thị trường và trong mối quan hệ giữa nhà cung cấp, người mua và các đối thủ cạnh tranh. Các hoạt động cơ bản gồm: (i) Logistics đầu vào, (ii) sản xuất/chế tạo, (iii) logistics sau sản xuất, (iv) marketing, bán hàng và (v) dịch vụ khách hàng. Trong khi đó, các hoạt động hỗ trợ gồm: (i) Quản lý nguồn nhân lực, tài chính (ii) phát triển công nghệ bao gồm cả công 2 nghệ sản xuất, công nghệ marketing, công nghệ sạch, quản lý quan hệ với khách hàng (CRM) và các công nghệ khác và (iii) mua sắm, cung ứng dịch vụ và vật tư phục vụ cho sản xuất. Chuỗi giá trị cà phê toàn cầu có thể mô tả là chuỗi gồm hàng loạt các hoạt động tạo ra và hình thành lên giá trị của cà phê từ khâu trồng, chăm sóc thu hoạch cà phê nhân, chế biến thô, chế biến sâu và phân phối, tiêu thụ cà phê trên thị trường toàn cầu với sự tham gia của tất cả các bên liên quan từ người nông dân trồng cà phê tới các công ty chế biến, công ty thương mại và phân phối sản phẩm cà phê tới người tiêu dùng. Giá trị gia tăng của cà phê được hiểu là những giá trị mới/giá trị cận biên (margin) hay tăng thêm được tạo ra ở từng khâu/từng công đoạn của quá trình sản xuất, chế biến, phân phối và tiêu thụ cà phê. Cà phê là một trong những mặt hàng nông sản quan trọng của một số nước nhiệt đới và cận nhiệt đới, trong đó có Việt Nam. Trên 3/4 sản lượng cà phê của các nước sản xuất được dùng cho xuất khẩu. Sản xuất cà phê trên thế giới sử dụng khoảng trên 25 triệu người và có tới hơn 5 triệu trang trại trồng cà phê. Tại 17 nước xuất khẩu cà phê chủ yếu, thu nhập từ xuất khẩu cà phê đóng góp khoảng trên 25% tổng giá trị kim ngạch xuất khẩu. Hiện nay, có khoảng 25 100 loại giống cà phê nhưng hầu hết cà phê dùng trong thương mại là cà phê Arabica và Robusta. Cà phê Arabica được trồng ở độ cao 1.000m so với mặt biển sẽ tạo ra hạt cà phê chất lượng có đặc điểm mùi và vị tốt nhất và chiếm khoảng 80% lượng cà phê toàn cầu. Thương mại cà phê ngày nay đã được tự do hoá, hệ thống quản trị chuỗi giá trị mặt hàng cà phê lại chủ yếu là việc nâng cao thương hiệu cho sản phẩm và doanh nghiệp. Theo Kaplinsky (2006), chuỗi giá trị mặt hàng cà phê có thể được cải thiện thông qua phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm. Các nhà sản xuất đã tập trung chủ yếu vào cải thiện năng suất, trong khi các nhà rang xay và các nhà bán lẻ đã nhấn mạnh tới việc đổi mới sản phẩm cung ứng trên thị trường. 3 Thị trường cà phê thế giới có nhiều đặc điểm riêng biệt so với các mặt hàng nông sản khác do cả nguyên nhân khách quan và chủ quan về phía cung và phía cầu. Các nguyên nhân này tạo nên nhiều khu vực thị trường. Trong khu vực thị trường ổn định và giá trị cao, các giao dịch chủ yếu được tiến hành giữa các tập đoàn cà phê đa quốc gia và người tiêu dùng ở các nước phát triển. Trong khu vực thị trường bất ổn định, giá trị thấp, các giao dịch chủ yếu được tiến hành giữa các nhà xuất khẩu cà phê ở các nước đang phát triển với các tập đoàn cà phê đa quốc gia. Chính vì những đặc điểm của thị trường cà phê thế giới đã tạo điều kiện cho các công ty đa quốc gia có lợi thế độc quyền trong thu mua, chế biến và tiêu thụ cà phê. Việt Nam nằm trong khu vực thị trường giá trị thấp và bất ổn định nên bất kỳ biến động xấu nào của thị trường cà phê thế giới sẽ ngay lập tức ảnh hưởng tới tất cả các tác nhân trong ngành cà phê. Cà phê không chỉ là mặt hàng có đóng góp nguồn ngoại tệ khá lớn trong kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam mà nó còn góp phần rất quan trọng trong công cuộc xoá đói, giảm nghèo và nâng cao đời sống cho khu vực nông thôn, miền núi và vùng sâu, vùng xa của Việt Nam. Cà phê là một trong những mặt hàng nông sản xuất khẩu có quy mô kim ngạch xuất khẩu lớn của Việt Nam. Năm 2007, kim ngạch xuất khẩu cà phê đạt 1,9 tỷ USD, năm 2010 đạt 1,85 tỷ USD. Cà phê của Việt Nam đã được xuất khẩu tới hơn 100 quốc gia và vùng lãnh thổ. Tuy nhiên, giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu hiện nay còn thấp. Các hoạt động chủ yếu tạo ra giá trị của cà phê Việt Nam là: Sản xuất (trồng trọt, thu hoạch) - Chế biến (chế biến ướt, chế biến khô) - Phân phối, tiêu thụ (xuất khẩu, thị trường nội địa). Giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu chủ yếu là ở khâu sản xuất cà phê nguyên liệu - là khâu có giá trị gia tăng thấp nhất. Vì vậy, mặc dù Việt Nam chiếm tới 4 20% thị phần xuất khẩu cà phê nhân toàn cầu nhưng chỉ chiếm khoảng trên 2% giá trị của ngành sản phẩm cà phê toàn cầu. Thực tế này đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải nghiên cứu và tìm giải pháp nâng cao giá trị gia tăng của cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. Việc nâng cao giá trị gia tăng không chỉ giúp cho cà phê Việt Nam cải thiện được tỷ trọng trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu mà còn đem lại lợi ích và hiệu quả tác động tích cực nhiều mặt cho nền kinh tế Việt Nam, giúp tăng thu ngoại tệ cho đất nước, nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả sản xuất, kinh doanh cà phê của Việt Nam, cải thiện thu nhập cho người trồng, chế biến và xuất khẩu cà phê, hình thành một ngành cà phê sản xuất lớn, bền vững của Việt Nam mà ít bị ảnh hưởng bởi các vấn đề về bất ổn thị trường, giới hạn nguồn cung khi mà quỹ đất cho canh tác cà phê ngày càng hạn hẹp… Mặt khác, thực tế này cũng cho thấy tiềm năng to lớn mà Việt Nam có thể khai thác để nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. Bên cạnh việc tiếp tục phát huy lợi thế so sánh để nâng cao giá trị gia tăng ở khâu sản xuất cà phê nguyên liệu, Việt Nam còn nhiều tiềm năng để tham gia sâu hơn trong các khâu tạo ra giá trị gia tăng cao của sản phẩm này ở quy mô toàn cầu như tham gia vào khâu chế biến, vào mạng lưới phân phối cà phê thành phẩm toàn cầu, xây dựng thương hiệu sản phẩm cà phê Việt nam trên trường quốc tế... Vì vậy, việc lựa chọn đề tài: “Giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu” làm luận án tiến sĩ không chỉ có ý nghĩa về mặt lý luận mà còn giúp giải quyết những vấn đề cấp thiết thực tiễn đang đặt ra đối với phát triển hàng cà phê của Việt Nam. 2. Mục tiêu nghiên cứu của Luận án 2.1. Mục tiêu tổng quát Mục tiêu tổng quát của Luận án là nghiên cứu và đề xuất các giải pháp chủ 5 yếu nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu trong thời gian tới. 2.2. Nhiệm vụ cụ thể Để thực hiện mục tiêu trên, Luận án đi vào giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau: - Hệ thống hoá, làm rõ cơ sở lý luận về nâng cao giá trị gia tăng cho cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu; - Nghiên cứu kinh nghiệm của một số nước về nâng cao giá trị gia tăng mặt hàng cà phê trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu và rút ra bài học cho Việt Nam; - Phân tích, đánh giá cụ thể thực trạng giá trị gia tăng của cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu; - Đề xuất giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của Luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận án là giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: - Về nội dung: Luận án nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm đề xuất giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cho hàng cà phê của Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. - Về không gian: Nghiên cứu mặt hàng cà phê trên quy mô quốc gia của Việt Nam và các nước được lựa chọn nghiên cứu kinh nghiệm. - Về thời gian: Nghiên cứu đánh giá thực trạng giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam ở các khâu trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu trong giai đoạn 2001 - 2011; đề xuất quan điểm, định hướng và giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu đến năm 2020. 6 4. Phương pháp nghiên cứu của Luận án - Để có cái nhìn khái quát về chuỗi giá trị gia tăng mặt hàng cà phê, Nghiên cứu sinh sử dụng “Phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử” trong nghiên cứu về giá trị, chuỗi giá trị của hàng hoá, giá trị gia tăng của hàng hoá. Trên cơ sở đó, đưa ra khái niệm và xác định chuỗi giá trị gia tăng mặt hàng cà phê; - Để có cơ sở tư liệu, thông tin phục vụ cho việc phân tích thực trạng thị trường cà phê thế giới và trong nước cũng như phân tích thực trạng giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam, sử dụng phương pháp “Nghiên cứu tài liệu về các công trình nghiên cứu, các văn bản, văn kiện có liên quan”; - “Phương pháp phân tích, thống kê, so sánh, tổng hợp”, đây là phương pháp mà Nghiên cứu sinh sử dụng để phân tích, so sánh nhằm khái quát hoá được bức tranh tổng hợp về thực trạng giá trị gia tăng trong từng khâu của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu bằng việc sử dụng các chuỗi số liệu về thực trạng; - Nhằm củng cố, cập nhật thêm những thông tin, số liệu sơ cấp phục vụ cho việc phân tích thực trạng giá trị gia tăng trong Luận án, Nghiên cứu sinh sử dụng “Phương pháp điều tra, thu thập thông tin trực tiếp” thông qua việc gửi, phỏng vấn trực tiếp các hộ nông dân, các doanh nghiệp thu mua, chế biến, xuất khẩu và các quán bán lẻ cà phê; - Trong toàn bộ quá trình từ khi viết 3 chuyên đề, viết báo cáo tổng hợp Luận án, Nghiên cứu sinh sử dụng “Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia” bằng cách gửi nội dung của các báo cáo tới các chuyên gia có trình độ chuyên môn, nghiệp vụ liên quan đến ngành cà phê để xin ý kiến nhằm hoàn thiện nội dung của Luận án một cách tốt nhất; - Một số phương pháp khác. Một số phương pháp mà Nghiên cứu sinh có sử dụng thêm trong toàn bộ quá trình nghiên cứu như: Nghiên cứu sinh còn sử 7 dụng “Phương pháp nghiên cứu tại bàn”, “Phương pháp kế thừa”… Ngoài ra, Luận án còn sử dụng một số chỉ số đánh giá như RCA hay chỉ số ES và TI để phân tích, nhận định bức tranh rõ rệt hơn về diễn biến thương mại ngành hàng của nước xuất khẩu. 5. Tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước Hiện nay đã có rất nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến giá trị gia tăng của hàng hoá, liên quan đến mặt hàng cà phê và giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê. Cụ thể: 5.1. Các công trình nghiên cứu trong nước [1]. ThS. Hoàng Thị Vân Anh - Viện Nghiên cứu thương mại (Đề tài khoa học cấp Bộ, năm 2009), “Chuỗi giá trị toàn cầu mặt hàng cà phê và khả năng tham gia của Việt Nam”. Đề tài đã khái quát hoá được chuỗi giá trị mặt hàng cà phê thế giới; đánh giá được thực trạng tham gia của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu; đồng thời đề xuất được một số giải pháp nhằm tăng cường khả năng tham gia của mặt hàng cà phê Việt Nam vào chuỗi giá trị cà phê toàn cầu thời gian tới; [2]. PGS.TS. Đinh Văn Thành - Viện Nghiên cứu thương mại (Đề tài cấp Nhà nước, năm 2010), Tăng cường năng lực tham gia của hàng nông sản Việt Nam vào chuỗi giá trị nông sản toàn cầu trong điều kiện hiện nay ở Việt Nam. Đề tài đã khái quát hoá được chuỗi giá trị hàng nông sản toàn cầu; nghiên cứu kinh nghiệm của các quốc gia trong việc tham gia vào chuỗi giá trị nông sản toàn cầu đối với từng mặt hàng cụ thể, trong đó có mặt hàng cà phê; đồng thời đánh giá thực trạng tham gia của hàng nông sản Việt Nam trong chuỗi giá trị hàng nông sản toàn cầu; trên cơ sở đó, kiến nghị các giải pháp tăng cường hơn nữa khả năng tham gia vào chuỗi giá trị hàng nông sản toàn cầu, trong đó có mặt hàng cà phê; [3]. Trần Thị Quỳnh Chi - IPSARD, Tổng quan dự báo và cơ cấu tổ chức ngành hàng cà phê Việt Nam. Nội dung của Đề tài đã khái quát hoá một cách 8 khá đầy đủ về ngành cà phê Việt Nam; đồng thời đã đưa ra được một số khuyến nghị về cơ cấu tổ chức phát triển ngành cà phê Việt Nam trong thời gian tới; [4] Dự án, Kết quả thực hiện thử nghiệm chuỗi giá trị cà phê cho đồng bào thiểu số, của Cơ quan hợp tác kỹ thuật Đức (GTZ) năm 2008. Nội dung của nghiên cứu này nhằm mục đích cải thiện thu nhập cho người nông dân DTTS sản xuất cà phê, thông qua việc tiếp cận thị trường và tham gia tích cực hơn vào chuỗi giá trị, Dự án Phát triển nông thôn phối hợp với Trung tâm Khuyến nông, Trạm Khuyến nông Ea H’leo và Công ty Liên doanh Chế biến Cà phê xuất khẩu DAKMAN - Buôn Mê Thuột thúc đẩy chuỗi giá trị cà phê cho nhóm nông dân thuộc dân tộc thiểu số ở xã Ea Hiao, huyện Ea H’leo, tỉnh Đắk Lắk. 5.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước Cũng đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về chuỗi giá trị, chuỗi giá trị ngành cà phê và các nghiên cứu có liên quan đến mặt hàng cà phê như: [1]. Bart Slob, A value chain analysis of the coffee sector, Amsterdam, 2006. [2]. Dubois, Improving market conditions for coffee producers: The experience of the ICO, ICO, Paper for the World Trade Organization committee on trade and development in Geneva, 2006. [3]. Emmylou Tuvhag, Value Chain Analysis of Fairtrade Coffee, 2008, 2011; [4]. Humphrey,J., Upgrading in Global Value Chains, World Commission on the Social Dimension of Globalization, Working Paper No. 28, ILO, Geneva, 2004. [5]. Ingrid Fromm and Juan A. Dubun, Upgrading and the Value Chain Analysis: The Case of Small-scale Coffee Farmers in Honduras, Conference on International Agricultural Research for Development, 2006. [6]. R. Kaplinsky, Competitions policy and the global coffee and cocoa value chains (Sussex/Brighton: Institute of Development Studies, University of 9 Sussex & Centre for Research in Innovation Management, University of Brighton, 2004. [7] Nghiên cứu của Christopher L.Gilbert (2006), Phân tích chuỗi giá trị và sức mạnh thị trường trong khâu chế biến đối với ngành cà phê và ca cao, trên cơ sở phân tích sự hình thành chi phí và lợi nhuận trong các mắt xích của chuỗi giá trị cà phê và ca cao quốc tế để đưa ra các đề xuất cho các nước trồng cà phê và ca cao - những nước cung cấp phần lớn lượng cà phê và ca cao ra thị trường thế giới nhưng lại thu được ít lợi nhuận nhất trong chuỗi giá trị. Theo tìm hiểu của Nghiên cứu sinh, mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu như đã nêu trên, tuy nhiên cho đến nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu, đánh giá thực trạng khả năng tham gia và thực trạng giá trị gia tăng trong từng khâu của chuỗi giá trị của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu; đưa ra quan điểm, định hướng và giải pháp nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê của Việt Nam trong chuỗi giá trị mặt hàng cà phê toàn cầu trong thời gian tới. Do vậy, có thể khẳng định rằng, Đề tài của Nghiên cứu sinh là không trùng lắp và có ý nghĩa cả về mặt lý luận cũng như thực tiễn trong việc tăng cường khả năng tham gia và nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. 6. Những đóng góp mới của Luận án Luận án của Nghiên cứu sinh đã có một số đóng góp mới như sau: - Hệ thống hoá và phân tích, luận giải rõ cơ sở lý luận về chuỗi giá trị cà phê toàn cầu, về giá trị gia tăng và nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. Đặc biệt, trên cơ sở lý luận, Luận án đã xác định được khung lý luận và mô hình chuỗi giá trị cà phê của Việt Nam, đây sẽ là cơ sở quan trọng cho việc phân tích thực trạng và kiến nghị giải pháp nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê. - Với hệ thống số liệu, tài liệu điều tra thực tế, Luận án đã chỉ rõ Việt Nam 10 mới chủ yếu tham gia vào các khâu có giá trị gia tăng rất thấp: sản xuất, thu gom, sơ chế và xuất khẩu cà phê nhân; các khâu như: rang xay, phân phối và marketing hiện nay vẫn còn rất hạn chế. - Bằng việc sử dụng công cụ phân tích Chỉ số chuyên môn hoá xuất khẩu (ES), Luận án đã chỉ ra được các nước nhập khẩu cà phê hàng đầu thế giới đều là những khách hàng tiềm năng cho xuất khẩu cà phê của Việt Nam. Điều này chứng tỏ rằng, mặt hàng cà phê Việt Nam vẫn rất có nhiều khả năng tăng cường tham gia vào chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. Bên cạnh đó, Chỉ số cường độ thương mại (TI),… cũng đã chỉ ra được, xu hướng chuyển dịch luồng thương mại cà phê của Việt Nam đang hướng dần tới thị trường châu Á, đây là cơ sở cho việc định hướng chiến lược phát triển thị trường cà phê Việt Nam nhằm nâng cao giá trị gia tăng trong thời gian tới. Đồng thời, với chỉ số lợi thế cạnh tranh hiện hữu (RCA) của cà phê Việt Nam ở mức khá cao (>1) cho thấy Việt Nam có khả năng cạnh tranh khá tốt. Mặt khác, Luận án cũng đã chỉ ra được những hạn chế về thực trạng tham gia và giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu. Đồng thời, luận giải rõ về những nguyên nhân dẫn đến giá trị gia tăng thấp của cà phê Việt Nam trọng chuỗi giá trị cà phê toàn cầutrong thời gian qua; chỉ ra được 9 cơ hội và 11 thách thức mới mà ngành cà phê Việt Nam sẽ phải đối mặt; xác lập cơ sở thực tiến cho việc đề xuất, kiến nghị các giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cho cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu trong thời gian tới. - Luận án đưa ra được các quan điểm, định hướng nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong thời gian tới và đề xuất các nhóm giải pháp cụ thể nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong từng khâu của chuỗi giá trị cà phê toàn cầu, đặc biệt là các khâu chế biến và phân phối, marketing sản phẩm để xây dựng thương hiệu cà phê Việt Nam trên thị trường toàn cầu. 11 6. Nội dung nghiên cứu của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và các phụ lục, nội dung của Luận án được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận chủ yếu về nâng cao giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu Chương 2: Thực trạng tham gia và giá trị gia tăng của mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu Chương 3: Một số quan điểm, định hướng và giải pháp nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho mặt hàng cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu tới năm 2020