Tài liệu đông y chẩn đoán và luận trị

ĐÔNG Y CHẨN ĐOÁN VÀ LUẬN TRỊ Tiến sĩ Nguyễn Hữu Khai Nhà xuất bản Hà Nội 2006 1 GIÔÙ I THIEÄ U Y hoïc Ñoâng phöông voán ñöôïc coi laø “Haûi hoïc” bôûi söï meâ nh moâ ng vaø huyeà n bícuû a noù . Ngö ô i hoï ø c caø ng ñ i caø ng thaá y roäng, caøng hoïc caøng thaáy thieáu… Saùch giaùo khoa veà Ñoâng y coù tô i haø ù ng ngaø n boä maø vô ù i quyõ thô ø i gian cuû a caû ñ ô i ngö ø ô ø i cuõ ng khoâng theå ñoïc heát”. Vì theá vaán ñeà quan troïng trong vieäc giaûng daï y vaø hoï c taä p laø phö ô ng phaù p toå ng hô p. ï Toâi ñoïc baûn thaûo cuoán: “Ñoâng y chaån ñoaùn vaø luaän trò” cuû a Lö ô ng y, Tieá n só Nguyeã n Hö u Khai nhaä õ n thaá y nhö ng kieá õ n thö c nhö rö ù ng ñ ø uù c keá t tö øngaø n xö a ñ eá n nay ñ aõñ ö ô c ï Nguyeã n Hö õ u Khai khaù i quaù t tö ø lyù thuyeá t khoa hoï c vaø ñ aõ moâ hì nh hoù a theo töduy toaù n hoï c. Vô i caù ù ch dieã nñ aï t deã hieå u, deã hoï c vaø deã phoå caä p. Baè ng heä thoá ng kieá n thö c chaë ù t cheõ tö ø caù c hì nh ñ oà maï ch lyù , hì nh ñ oà dö ô c hoä ï i, hì nh ñ oà baù t phaù p vaø nhö ng õ baø i bieä n chö ng luaä ù n tròmaã u khoâ ng chæmang tí nh loâ g ic, thuyeá t phuï c maø coø n raá tñ aä mñ aø baû n saé c y hoï c coå truyeà n. Ñoà ng thô i nhö ø ng kieá õ n thö c khoù ù nhô ù laï i ñ ö ô ï c Nguyeã n Hö u Khai õ chuyeå n thaø nh theå thôluï c baù t kheù o leù o vaø deã thuoä c, ñ eå baï nñ oï c deã daø ng laõ nh hoä i, ö ng duï ù ng laâ m saø ng vaø coù theå tö ï hoï cñ ö ô c. ï 2 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn Cuoán “Ñoâng y chaån ñoaùn vaø luaän trò” ñaõ ñöôïc Löông y, Tieán só Nguyeãn Höõu Khai môû roäng töø luaän aùn : “Bieän chöùng luaä n tròtheo trieá t lyù y hoï c phö ô ng Ñoâ n g vaø phö ô ng phaù p sö û duïng döôïc lieäu thieân nhieân ñeå chöõa beänh”. Luaän aùn naøy ñaõ ñ ö ô c Vieä ï n Haø n laâ m khoa hoï c Xeâ cheâ n oá p - Lieâ n bang Nga ñ aù nh giaù cao vaø coâ ng nhaä n hoï c vòTieá n sócho Lö ô ng y Nguyeã n Hö u Khai. Vô õ ù i yù nguyeä nñ ö ô cñ ï où ng goù p phaà n kieá n thö c vaø ù trísaù n g taï o cuû a mì nh cho neà n y hoï c coå truyeà n nö ô c ù nhaø , Tieá n só Nguyeã n Hö u Khai ñ õ aõ daø y coâ n g bieâ n soaï n thaø nh moä t boä saù c h. Toâ iñ aù nh giaù cao veà coâ ng trì nh bieâ n soaï n moä t caù ch saù ng taï o, heä thoá ng hoù añ ö ô c caù ï c boä moâ n y dö ô c hoï ï c coå truyeà n lieâ n quan moä t caù ch cuï theå , sinh ñ oä ng, deã thaá y, deã hieå u, mang tí nh mô i meû ù vaø hieä nñ aï i. Tö ø caû m nhaä n treâ n xin thay lô i giô ø ù i thieä u, toâ i mong ñ ö ô c ï sö ï caû m thoâ ng vaø quan taâ m vô i neà ù n y hoï c coå truyeà n nö ô c nhaø ù cuû a quyù vò ,ñ oà ng thô i kí ø nh mong quyù vògoù p yù kieá n xaâ y dö ng ï cho taù c phaå m mô i naø ù y cuû a lö ô ng y, tieá n sóNguyeã n Hö u Khai. õ Haø Noä i, muø a Ñoâ ng naê m 2000 Gs.Ts Vuõ Hoan Phoù Chuû tò ch Hoä i caù c ngaø nh sinh hoï cVieä t Nam Chuû tò ch Hoä i caù c ngaø nh sinh hoï c Haø Noä i. 3 Chöông I: Y LYÙCÔ BAÛ N LIEÂ N QUAN MAÄ T THIEÁ T ÑEÁ N CHAÅ N ÑOAÙ N VAØ LUAÄ N TRÒ 1. KHAÙINIEÄM VEÀKHÍ, HUYEÁT, THUÛY, HOÛA I. KHÍ 1. Ñaï i cöông veàkhí Ñoá i tö ô ng nghieâ ï n cö u chuûyeá ù u trong trieá t lyùy hoï c phö ô ng Ñoâ ng laø khí . Trong côtheå con ngö ô i, tö ø ø maû nh da, mieá ng thò t, sô iïloâ ng, sô ï i toù c, ñ oá t xö ô ng, nö ô c maé ù t, nö ô c ù mieá ng... ñ eà u laø khí(khíô û daï ng hö u hì õ nh). Trong vuõ truï sô û dó coù sö ï soá ng laø nhô ø khí . Chuù ng ta tieá p nhaä nñ ö ô c aù ï nh saù ng, tieá p nhaä nñ ö ô c nhieä ï tñ oä noù ng, laï nh, gioù maù t, oi bö c cuõ ù ng nhô ø khí . Trong phöông ngoân coù caâu : “nhaân tuyeät khí taéc töû” (ngöôøi tuyeä t khíthìcheá t). Trong caâ u naø y: Khímaø khi tuyeä t thìngö ô i ø ta cheá t coù phaû i laø khítrô ø i khoâ ng? Khoâ ng hoaø n toaø n nhövaä y vì nhieà u trö ô ng hô ø p ïngö ô ø i ta naè m giö õ a baà u khoâ ng khí trong laø nh maø vaã n cheá t. Vaä y thìkhímaø chuù ng ta muoá n khaû o cö uñ ù aâ y laø gì ? Vaá nñ eà ñ aë t ra laø phaû i nghieâ n cö u saâ ù u roä ng veà baû n chaá t cuû a khí . 2. Khaù i nieä m veàkhí 4 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn Coù ba chö õ khí : moä t chö õ khí coù nghó a laø boû ñ i, lì a xa, queâ n ñ i, moä t chö õ khí aù m chæ coâ ng cuï ,ñ oà duø ng vaø moä t chö õ khí theå hieä n caû sinh thaù i cuû a sö ï soá ng vaø vaä t chaá t. Chuù ng ta chæ ñ eà caä p, nghieâ n cö u chö ù õ khí naø y thoâ i. Chæ moä t chö õ khí naø y maø bieá t bao nhieâ u hô p ï tö ø coù noù . Chö õ Haù nñ ö ô c taï ï o thaø nh mang tí nh chaá t tö ô ï ng nghó a, tö ô ng thanh, tö ï ô ng hì ï nh... vaø trong nguyeâ n taé c caá u truù c nhö õ ng chö õ ñ oà ng aâ m maø khaù c veà yù nghó a, khaù c veà baû n chaá t thì chö õ vieá t khaù c nhau. Vaä y maø bieá t bao nhieâ u hô p tö ï ø coù chö õ khí . Chö õ khí naø y coù boä meã , theå hieä n moä t yù nghó a laø coù sö ï soá ng vaø coù sö ï soá ng laø coù noù . Chuù ng ta ñ i vaø o nghieâ n cö ù u ba loaï i khí : - Khoâ ng khí . - Thaà n khí . - Dinh khí . (Khoâ ng khí , thaà n khí , dinh khíveà yù nghó a hoaø n toaø n khaù c nhau, nhö ng coù chung baû n chaá t neâ n coù chung moä t chö õ vieá t). 2.1. Khoâ ng khí : Laø khítrô i, con ngö ø ô ø i ta soá ng trong khí trô ø i nhöcaù soá ng trong nö ô c. ù Khoâ ng khí goà m coù khí oâ xy, nitô , hydroâ , caù cbon... 2.2. Thaà n khí : Coù duõ ng khí , haø o khí , saà u khí ... Ñoù laø caù i khí theå hieä n tö ø trong thaà n phaù ch, taâ m hoà n, tinh lö c con ngö ï ô iø . Ví nhö : - Duõ ng khílaø caù i khítaï o neâ n sö ï duõ ng caû m vaø tö ø haø nh ñ oä ng duõ ng caû m noù toaù t ra caù i khímaø goï i laø duõ ng khí . Trong thaà n khícoø n coù chí nh khí . YÙ nghó a chí nh khínaø y khaù c vô i ù 5 chí nh khítrong ñ ieà u trò(chí nh khíhö ). Taï i caù c baø n thô ø cuû a ngö ô i Hoa kieà ø u, ngö ô i ta coù ø thô ø Quan Vaâ n Trö ô ng maø ø phí a chính dieän coù chöõ “chính khí” coù yù laø hoï toân suøng Quan Vaân Trö ô ng moï ø i töduy, haø nh ñ oä ng ñ eà u chí nh ñ aù ng vaø töduy haø nh ñ oä ng ñ où luoâ n toaù t ra chí nh khí . Coø n sinh khíhô p tö ï ø naø y khoâ ng coù nghó a laø khísoá ng maø sinh khílaø bö c tö ï c, uaá ù tö c, caù ù u giaä n. Caù i khínaø y laø moä t trong tö ù ñ oä tö ô ng cuø ø ng vô i tö ù u, saé û c, taø i. Ngö ô i xö ø a coi: Tö u, saé û c, taø i, khí(rö ô u, gaù ï i, tieà n baï c, khí ) laø 4 bö c tö ù ô ng kì ø m haõ m chítieá n thuû cuû a con ngö ô ø i, caù i khí ñ où cuõ ng thuoä c veà thaà n khí . 2.3. Dinh khí : Laø thaø nh phaà n trong dinh dö ô ng, moä õ t thaø nh phaà n caá u taï o cuû a côtheå , laø chaá t côbaû n duy trìsö ï soá ng cuû a con ngö ô i coù ø taù c duï ng thuù cñ aå y huyeá t vaø caù c coâ ng naê ng taï ng phuû , kinh laï c hoaï tñ oä ng. Trong dinh khícoù nguyeâ n khí . Nguyeâ n khícoø n goï i laø chaâ n khí , khícuû a chaâ n nguyeâ n, do tieâ n thieâ n sinh ra ñ ö ô c taø ï ng trö õ ô û thaä n. - Vinh khí: Trong ñ oà aê n thö c uoá ù ng cuû a con ngö ô ø i, chæ coù 5 loaï i goï i laø “nguõ vò”: taân, toan, cam, haøm, khoå (taân laø vò cay, toan laø vò chua, cam laø vò ngoï t, haø m laø vò maë n, khoå laø vò ñ aé ng). Naê m vò naø y sau khi nhaä p vò (ñ ö a vaø o bao tö û ) thì ñ ö ô c hoã ï trô ï do sö ï vaä n hoù a thuû y coá c cuû a tyø vaø ñ ö ô c nguyeâ ï n khí tö ø thaä nñ ö a leâ n xuù c taù c, nguõ vò ñ aõ ñ ö ô c hoù ï a thaø nh nguõ khí . Ñoù laø chieâ m, tinh, hö ô ng, tieâ u, huû (chieâ m laø muø i cuû a caà m thuù cheá t, tinh laø muø i tanh, hö ô ng laø muø i thô m, tieâ u laø muø i kheù t, huû laø muø i muï c naù t). 6 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn Nguõ khínaø y coø n goï i laø khítyø vò . Nguõ khíñ ö ô cñ ï ö a leâ n thuû thaù i aâ m pheá roà i tö ø ñ où phaâ n boå tô ù i caù c nguõ taï ng luï c phuû cuû ng coá huyeá t vaø nuoâ i dö ô ng côtheå õ . Phaà n khínaø y ñ ö ô c vaø ï o maï ch thaø nh moä t boä phaä n cuû a huyeá t dò ch goï i laø vinh khí . - Toâ ng khí: Toâ ng khílaø khítrô ø i hô ï p vô ù i khícuû a tìvòmaø thaø nh, sö ï vaä n haø nh cuû a khí huyeá t. Sö ï hoâ haá p hô i thô û tieá ng noù i vaø moï i hoaï tñ oä ng ñ eà u quan heä maä t thieá tñ eá n toâ ng khí . - Veäkhí: Veä khíbaé t nguoà n tö ø tieâ n thieâ n do dö ô ng khí cuû a thaä n sinh ra, ñ ö ô c boå ï sung khoâ ng ngö ng baè ø ng khíTyø vò , hoaï tñ oä ng ñ ö ô c laø ï do sö ï tuyeâ n phaù t cuû a pheá . Veä khíñ i ngoaø i maï ch phaâ n boá toaø n thaâ n trong thìlaø m aá m noä i taï ng, ngoaø i thìthaá m nhuaä n da loâ ng, ñ où ng mô û tuyeá n moà hoâ i, baû o veä côtheå choá ng ngoaï i taø xaâ m nhaä p. Vaä y chuù ng ta coù theå ñ iñ eá n keá t luaä n raè ng: Khílaø moä t daï ng hô p chaá ï t chö a hö u hì õ nh trong thaø nh phaà n côcaá u khoâ ng gian vaø côtheå con ngö ô i ta cuõ ø ng nhötrong moï i sinh thaù i cuû a vuõ truï , do sö ï vaä n hoù a khaù c nhau maø taï o thaø nh caù c loaï i khí khaù c nhau vaø mang tí nh chaá t khaù c nhau. II. HUYEÁ T Khaù i nieä m veàhuyeá t Sö ï soá ng coø n vaø maï nh yeá u cuû a con ngö ô i laø ø phuï thuoä c ôû thaø nh phaà n huyeá t, chö c naê ù ng huyeá t vaøkhoá i lö ô ng huyeá ï t. Chaú ng nhö ng theá õ huyeá t coø n quyeá tñ ò nh caû tì nh caû m, lyù trí , tí nh tì nh vaø ñ aë cñ ieå m rieâ ng cuû a con ngö ô ø i nhöngö ô i ta thö ø ô ng noù ø i: 7 “anh aá y coù maù u lieà u lónh, baø naø y coù maù u ghen, oâ ng naø y coù maù u noù ng, anh kia coù maù u côø baï c...”. - Ngoaø i danh tö ø huyeá t noù i huyeá t coø n goï i laø taâ m huyeá t, can huyeá t. - Taâ m huyeá t laø huyeá t do taâ m quaû n lyù vaø thuoä c veà taâ m. - Can huyeá t laø huyeá t taø ng trö õ taï i can do can quaû n lyù vaø ñ ieà u haø nh. Hai loaï i huyeá t treâ n laø moä t song khi baá t bì nh thö ô ng thì ø noù laø hì nh thaù i vaø phö ô ng tieä n bieå u hieä n beä nh lyù cuû a taâ m vaø bieå u hieä n beä nh lyù cuû a can. Tí nh chaá t beä nh lyù cuû a taâ m vaø can khaùc nhau neân 2 loaïi “phöông tieän” ñoù ñöôïc mang teân theo baû n toâ ng cuû a noù . - Toù m laï i nhö ng thaø õ nh phaà n taï o neâ n huyeá t laø daï ng vaä t chaá t hö u hì õ nh ô û theå loû ng ñ aø i taû i thuû y, hoû a, khí , taâ n dò ch ñ iñ ieà u hoø a nuoâ i dö ô ng baû õ o veä vaø phaù t trieå n côtheå . III. THUÛ Y Khaù i nieä m veàthuû y Neá uñ ò nh nghó a theo ngoâ n ngö õ vaø vaê n phaï m thìcoù theå noù i thuû y laø nö ô c vaø ù nö ô c laø ù thuû y. Nhö ng theo dò ch lyù thì Thuû y laï i laø queû Khaû m vaø Khaû m laø Thuû y. Theo soá lyù thìThuû y laø Can Nhaâ m, Can Quyù laø Chi Tyù , Chi Hô ï i vaø ngö ô c laï ï i Nhaâ m, Quyù , Tyù , Hô i laø ï Thuû y. Vaä y moã i boä moâ n coù moä t ngoâ n ngö õ danh tö ø khaù i nieä m khaù c nhau. Trong Ñoâ ng y hoï c thì thuû y hì nh theå laø nö ô c, song nö ù ô c khoâ ù ng laø thuû y maø laø nö ô c thuoä ù c thuû y vì trong thuû y cuû a y lyù khoâ ng chæcoù nö ô c maø ù coø n bao goà m nhieà u 8 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn thaø nh phaà n côcaá u coù chö c naê ù ng khaù cô û daï ng chö a hö u hì õ nh vaø voâ hì nh. Vìtheá cho neâ n khi thaä n thuû y suy chuù ng ta khoâ ng theå uoá ng nö ô c hoaë ù c bô m nö ô c vaø ù oñ eå boå thuû y hoaë c bòphuø neà thì khoâ ng theå ñ ieà u trò baè ng caù ch huù t nö ô c ra maø ù chæ ñ ieà u trò baè ng caù ch oå nñ ò nh sö ï ñ ieà u tieá t vaä y coù theå khaù i nieä m raè ng: Thuû y laø daï ng vaä t chaá t hö u hì õ nh hoaë c voâ hì nh chuû veà sö ï ñ ieà u tieá t chaá t loû ng trong côtheå . IV. HOÛ A Khaù i nieä m veàhoû a Trong vaê n phaï m vaø ngoâ n ngö õ thìhoû a coù theå hieå u laø lö a, û laø sö ï chaù y. Song trong y lyù Ñoâ ng phö ô ng thìkhoâ ng theå ñ ò nh nghó a hoû a laø lö a, laø û sö ï chaù y. Vaø khi taâ m hoû a suy khoâ ng theå boå hoû a baè ng caù ch nö ô ng taâ ù m hoaë c ñ ö a lö û a vaø o côtheå maø chæ ñ ieà u tròbaè ng caù ch oå nñ ò nh vaø phuï c hoà i chö c naê ù ng ñ ieà u nhieä t cho côtheå . Vaä y coù theå ñ iñ eá n khaù i nieä m raè ng: Hoû a laø daï ng vaä t chaá t voâ hì nh giö õ vai troø oå n ñ ò nh, ñ ieà u tieá t nhieä t lö ô ng ï trong côtheå vaø trong sö ï chuyeå n hoù a, trao ñ oå i chaá t. 2. KHAÙINIEÄM VEÀLÖÔÕNG NGHI, AÂM DÖÔNG, TÖÙ TÖÔÏ NG, NGUÕ HAØ NH 9 1. Khaù i nieä m veà löôõ ng nghi Trong vuõ truï cuõ ng nhömoï i sinh thaù i vaø con ngö ô ø i luoâ n toà n taï i nhö ng sö õ ï tö ô ng ö ng traù ù i ngö ô c nhau vaø ï luoâ n coù tö ng ø caë p, hieä n tö ô ng traù ï i ngö ô c nhau nhö ï ng laï i gaé n boù vô ù i nhau. Víduï nhö : ñ oä ng - tó nh; treâ n - dö ô i; raé ù n - meà m; haø n nhieä t; hö- thö c; bieå ï u - lyù ; aâ m - dö ô ng. Ngö ô i xö ø a ñ aõ saé p xeá p nhö ng caë õ p treâ n thaø nh hai maë t tö ô ng ö ng qua moä ù tñ ö ô ng ngaê ø n caù ch: Ñoä ng Treâ n Raé n Nhieä t Thö c Bieå ï u Dö ô ng Tó nh Dö ô i ù Meà m Haø n Hö Lyù AÂ m Goï iñ où laø lö ô ng nghi. õ 2. Löôõ ng nghi laø gì? Giaû i nghó a theo nghó a tö ï thìlö ô ng laø õ moä t tö ï trong vaê n phaï m hay trong ngoâ n ngö õ ñ oâ i luù c thay theá cho chö õ nhòlaø soá 2 nhö ng khaù c nhòlaø lö ô ng coø õ n mang theo haø m yù caâ n nhaé c, so saù nh, ñ oá i chieá u, gioá ng nhöhô p tö ï : moä ø t caë p, moä tñ oâ i. Chö õ nghi laø moä t tö ø bieå u thò moä t chæ nh theå tô ù i mö c cao nhaá ù t laø m khuoâ n maã u, laø m tieâ u chuaå n noù i veà quy caù ch thìmaã u mö c ï nhaá t veà leã tieá t thìtrang nghieâ m nhaá t, ñ eï p maé t nhaá t. Víduï nhö trong hô p tö ï ø : Nghi thö c, nghi leã ù , nghi dung... Vaä y chuù ng ta coù theå hieå u hô p tö ï ø lö ô ng nghi nhösau: õ Löôõ ng nghi laø nhöõ ng caë p töông öù n g cuû a caù c chæ nh theå (söï vaä t, söï vieä c , hình thöù c, traï ng thaù i...). 10 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn II. AÂ M DÖÔNG 1. Khaù i nieä m veà aâ m döông Khi nghieâ n cö u vaø ù vaä n duï ng lö ô ng nghi, ngö õ ô i ta thaá ø y raè ng: Dö ô ng vaø aâ m chí nh laø toå ng nghi trong caù c nghi trong tö ng maë ø t tö ô ng ö ng cuû ù a lö ô ng nghi vaø õ tö ø ñ où hoï c thuyeá t aâ m â dö ô ng ñ ö ô c ra ñ ï ô i, noù ø giö õ moä t vai troø voâ cuø ng quan troï ng trong nhieà u ló nh vö c khoa hoï ï c vaø laø cö ô ng ló nh bao truø m, thaá m nhuaà n trong toaø n boä quaù trì nh nghieâ n cö u vaø ù ö ng duï ù ng cuû ay hoï c coå truyeà n. 2. Ñònh nghóa veà aâ m döông 2.1. AÂ m döông laø gì ? Bô i taà û m quan troï ng cuû a hoï c thuyeá t aâ m dö ô ng neâ n chuù ng ta khoâ ng theå dö ng laï ø iô û khaù i nieä m maø phaû i moå xeû vaá nñ eà cho roõ raø ng hô n. Thieâ n aâ m dö ô ng ö ng tö ù ô ng ñ ï aï i luaä n toá vaá n 5 vieá t: - Hoaøng ñeá noùi: “AÂm döông laø con ñöôøng cuûa thieân ñòa laø kyû cö ô ng cuû a vaï n vaä t, laø cha meï cuû a sö ï bieá n hoù a, laø baû n thuûy cuûa söï sinh saùt, laø caùi phuû cuûa thaàn minh...”, cho neân tích dö ô ng thaø nh thieâ n, tí ch aâ m thaø nh ñ ò a, aâ m tó nh, dö ô ng sinh, aâ m trö ô ng, dö û ô ng saù t, aâ m taø n, dö ô ng hoù a khí , aâ m hoù a hì nh. - Khíthanh dö ô ng thaø nh thieâ n, khítroï c aâ m thaø nh ñ ò a, khí boá c leâ n thaø nh maâ y thieâ n khígiaù ng xuoá ng thaø nh mö a, mö a xuaá t ra tö ø ñ ò a khí , maâ y xuaá t ra tö ø thieâ n khí ... Thuû y thuoä c aâ m, hoû a thuoä c dö ô ng, dö ô ng thaø nh khí , aâ m thaø nh vò . 11 AÂ m: Theo ñ ò nh nghó a cuû a saù ch Thuyeá t Vaê n: AÂ m coù nghó a aù m, toá i taê m. Theo Lö ô ng Khaû i Sieâ u giaû i nghó a trong kinh thöthì chö õ aâ m coù nghó a laø maâ y che maë t trô i. ø Döông: Theo ñ ò nh nghó a cuû a saù ch Thuyeá t Vaê n coù nghó a laø cao, saù ng. Theo Lö ô ng Khaû i Sieâ u : Dö ô ng coù nghó a laø mô û roä ng ra, laø bay roä ng ra, laø lô n leâ ù n, laø cö ng raé ù n. Lö ô ng Khaû i Sieâ u toù m taé t tö ï nghó a cuû a chö õ aâ m vaø dö ô ng nhösau: - Chö õ aâ m coù chö õ vaâ n keø m theo, chö õ vaâ n chí nh laø maâ y coù nghó a goá c cuû a noù laø : Maâ y che maë t trô ø i suy roä ng ra chö õ aâ m coù nghó a laø che laï i, ñ aä y laï i. Vì che vaä y seõ laø m cho u aù m. Nhö õ ng nô i quay lö ng laï i vô ù i maë t trô ø i thì u aù m. Caù c thaø nh thò xö a thö ô ng tö ø a ï vaø o hö ô ù ng Baé c vaø quay lö ng laï i maë t trô i, suy ra aâ ø m coø n laø maë t sau, maë t trong (lyù ) hoaë c hö ô ng Baé ù c... - Chö õ dö ô ng goà m chö õ nhaä t, chö õ nhaá t treâ n chö õ vaä t yù noù i luù c maë t trô i moï ø c leâ n. Ñaâ y cuõ ng laø luù c khítö ô ng rö ï c rô ï õ nhaá t suy roä ng ra dö ô ng laø bieå u tö ô ng saé ï c thaù i rö c rô ï õ cuû a maë t trô i. ø Hö ô ng veà ù phí a maë t trô ø i moï c thì thaá y aù nh saù ng cuû a maë t trô ø i. Do ñ où suy ra dö ô ng laø (chí nh dieä n) laø (bieå u dieä n) hoaë c phö ô ng Nam. Qua ñ où , chuù ng ta coù theå ñ iñ eá nñ ò nh nghó a nhösau: 2.2. Ñò nh nghó a aâ m döông AÂ m dö ô ng laø heä thoá ng sö ï vaä t luoâ n coù maâ u thuaã n nhö ng thoá ng nhaá t vô ù i nhau, khoâ ng ngö ng vaä ø nñ oä ng, bieá n hoù a, phaù t sinh, phaù t trieå n vaø tieâ u vong. 2.3. Caù c quy luaä t côbaû n trong hoï c thuyeá t aâ m döông 12 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn - AÂ m döông ñoá i laä p vôù i nhau: AÂ m dö ô ng ñ oá i laä p laø söï maâ u thuaã n, cheá ö ô c vaø ù ñ aá u tranh giö õ a hai maë t aâ m dö ô ng. Ví duï : Ngaø y vaø ñ eâ m, nö ô c vaø ù lö a. ÖÙ û c cheá vaø hö ng phaá n. - AÂ m döông hoãcaê n: Hoã caê n laø sö ï nö ô ng tö a vô ï i nhau mô ù i ù toà n taï iñ ö ô c, mô ï i coù ù yù nghó a, caû hai ñ eà u laø quaù trì nh tí ch cö c ï cuû a sö ï vaä t, khoâ ng theå ñ ô nñ oä c phaù t sinh, phaù t trieå nñ ö ô c. ï Ví duï : Coù soá aâ m mô i coù ù soá dö ô ng, coù ñ oà ng hoù a mô i coù ù dò hoù a hay ngö ô cïlaï i, neá u khoâ ng coù dò hoù a thì quaù trì nh ñ oà ng hoù a khoâ ng tieá p tuï cñ ö ô c... ï - AÂ m döông tieâ u tröôû ng: Tieâ u laø sö ï maá tñ i, trö ô ng laø û söï phaù t trieå n noù i leâ n sö ï vaä nñ oä ng khoâ ng ngö ng, sö ø ï chuyeå n hoù a laã n nhau giö aõhai maë t aâ m dö ô ng. Víduï nhösö ï thay ñ oå i tö ø laï nh sang noù ng, laø quaù trì nh aâ m tieâ u dö ô ng trö ô ng. û Sö ï thay ñ oå i tö ø noù ng sang laï nh laø quaù trì nh dö ô ng tieâ u aâ m trö ô ng. Do ñ û où coù khí nhieä t, oâ n, lö ô ng, haø n. Sö ï vaä nñ oä ng cuû a aâ m dö ô ng tô i mö ù cñ ù oä naø oñ où seõ chuyeå n hoù a sang nhau goï i laø dö ô ng cö c sinh aâ ï m, aâ m cö c sinh dö ï ô ng. - AÂ m döông bình haø nh: AÂ m dö ô ng tuy ñ oá i laä p nhau vaø vaä nñ oä ng khoâ ng ngö ng nhö ø ng luoâ n laä pñ ö ô c theá ï thaê ng baè ng, sö ï maá t thaê ng baè ng giö a hai maë õ t aâ m dö ô ng laø bieå u hieä n sö ï maá t bì nh thö ô ng, aû ø nh hö ô ng ñ û eá n sö ï baû o toà n cuû a sinh theå vaä t chaá t vaø sö ï vieä c... - Trong aâ m coùdöông vaøtrong döông coùaâ m : Dö a treâ ï n caù c quy luaä t côbaû n cuû a aâ m dö ô ng vaø caê n cö ù vaø o thö c teá ï , ngö ô i ta ñ ø aõ chö ng toû ù ñ ö ô c raè ï ng trong aâ m coù dö ô ng vaø trong 13 dö ô ng coù aâ m (aâ m, dö ô ng nö ô ng tö a laã ï n nhau cuø ng toà n taï i, coù khi xen keõ vaø o nhau trong sö ï phaù t trieå n). Víduï nhösö ï phaâ n chia thô i gian trong 1 ngaø ø y (24 giô ), ban ngaø ø y thuoä c döô ng tö ø 6 giô ø ñ eá n 12 giô ø laø phaà n dö ô ng cuû a dö ô ng, tö ø 12 giô ø ñ eá n 18 giô ø laø phaà n aâ m cuû a dö ô ng, ban ñ eâ m thuoä c aâ m tö ø 18 giô ø ñ eá n 24 giô ø laø phaà n aâ m cuû a aâ m, tö ø 0 giô ø ñ eá n 6 giô ø laø phaà n dö ô ng cuû a aâ m. Keá t luaä n : Sö ï maâ u thuaã n thoá ng nhaá t beâ n trong sö ï vaä t laø ñ oä ng lö c phaù ï t trieå n bieá n hoù a cuû a aâ m dö ô ng theo moä t quy luaä t nhaá t ñ ò nh (heá t thò nh laï i suy, heá t suy laï i thò nh, aâ m cö c sinh ï dö ô ng, dö ô ng cö c sinh aâ ï m...). Maë tñ oá i laä p naø y chuyeå n thaø nh maë tñ oá i laä p kia. Quy luaä t naø yñ ö ô c dieã ï n taû baè ng hì nh ñ oà ngö ô i ø xö a taï o ra vaø ñ aë t teâ n cho noù laø hì nh ñ oà thaù i cö c. Ñoù ï laø moä t hì nh troø n coù hai hì nh cong hai maø u (saù ng vaø toá i chia dieä n tí ch laø m 2 phaà n baè ng nhau, moä t phaà n laø aâ m, moä t phaà n laø dö ô ng. Trong phaà n aâ m coù nhaâ n dö ô ng vaø trong phaà n dö ô ng coù nhaâ n aâ m). Ñoù laø moä t hì nh ñ oà duy nhaá t dieã n taû quy luaä t bieá n hoù a cuû a aâ m dö ô ng Maø u traé ng bieå u thòdöông. Maø u ñen bieå u thòaâ m. Trong döông coù aâ m, trong aâ m coùdöông. Döông phaù t trieå n töø döôù i höôù ng leâ n treâ n. AÂ m phaù t trieå n töøtreâ n höôù ng xuoá ng döôù i 14 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn HÌ NH ÑOÀ THAÙ I CÖÏ C III. TÖÙ TÖÔÏ NG 1. Khaù i nieä m veà töùtöôï ng Sö ï bieá n hoù a cuû a aâ m dö ô ng traû i qua quaù trì nh tö ø thaá p leâ n cao roà i chuyeå n hoù a tö ø dö ô ng sang aâ m hoaë c tö ø aâ m sang dö ô ng. Ñoá i vô i dö ù ô ng mô ù i sinh ra goï i laø thieá u dö ô ng khi dö ô ng phaù t trieå n tô ù i mö c cao nhaá ù t goï i laø thaù i dö ô ng. Ñoá i vô ù i aâ m mô i sinh ù ra goï i laø thieá u aâ m, khi aâ mñ aõ phaù t trieå n tô ù i mö c cao nhaá ù t goï i laø thaù i aâ m. Boá n hì nh tö ô ng: ï - Thieá u dö ô ng - Thaù i Dö ô ng - Thieá u aâ m - Thaù i aâ m Ngö ô i xö ø a goï i laø tö ù tö ô ng. ï 1.1. Döông minh: Trong Ñoâ ng y hoï c cuõ ng nhötrong hì nh ñ oà thaù i cö c, ngö ï ô i ta coø ø n duø ng tö ø dö ô ng minh. Vaä y dö ô ng minh laø gì ? Veà tö ø nghó a dö ô ng minh laø sö ï saù ng cuû a dö ô ng vaø cuõ ng hô p lyù ï vô ù i vai troø cuû a noù vìtö ø thieá u dö ô ng laø dö ô ng khí mô i sinh ra tuy laø ù dö ô ng nhö ng vaã n coø n coù aâ m (chö a ñ ö ôï c saù ng toû laé m) tô i dö ù ô ng minh laø dö ô ng thò nh ñ aõ ñ aà y ñ uû aù nh saù ng cuû a dö ô ng, roà i tô i thaù ù i dö ô ng laø dö ô ng cö c vaä ï y ta coù theå ñ i tô iñ ù ò nh nghó a: Ñò nh nghó a dö ô ng minh: Dö ô ng minh laø dö ô ng thò nh. 1.2. Quyeá t aâ m: Ñoá i vô ù i aâ m thìngoaø i thieá u aâ m, thaù i aâ m coø n coù quyeá t aâ m. Vaä y quyeá t aâ m laø gì ? Veà nghó a tö : Quyeá ï t coù nghó a nhömoä t sö ï vaä nñ oä ng maõ nh lieä t, soâ i noå i, nhö ng sö ï vaä nñ oä ng ñ où laø nhö ng phaà õ n tö û nhoû ñ où ng 15 khung trong khuoâ n khoå moä t vaä t chaá t. Víduï : Trong Ñoâ ng y coù beä nh huyeá t quyeá t nhì n trong phaï m truø lô n thìhuyeá ù t quyeá t laï i raát ñoäng, raát hoaït maø chæ trong phaïm vi moät “oáng kín” hay moät “bao kín” chöù khoâng chaûy ra vuøng khaùc. Bôûi vaäy trong ñ ieà u trò , ngö ô i ta khoâ ø ng duø ng thuoá c phaù huyeá t maø beä nh huyeá t quyeá t ngö ô ø i ta chæduø ng thuoá c haø nh huyeá t. Muoá n huyeá t haø nh thìkhíphaû i haø nh maø muoá n toà n khíthìphaû i ñ aà y huyeá t (coù nghó a laø phaû i boå huyeá t nhöñ ö a nö ô c theâ ù m vaø o bì nh cho ñ aà y, noù seõ chaû y ra chö ù khoâ n g laé c bì nh cho nö ô c chaû ù y ra). Trong vaê n phaï m, ta thö ô ng duø ø ng tö ø quyeá t nhöbieå u quyeá t (bieå u quyeá t laø moä t hì nh thö c raá ù t soâ i noå i nhö ng boù heï p trong moä t cuoä c thaû o luaä n vaø trong cuoä c thaû o luaä nñ où laï i boù heï p trong nhö n õ g ngö ô iñ ø uû töcaù ch ñ ö ô ï c bieå u quyeá t (ngö ô ø iô û dieä n caû m tì nh chö añ ö ô c chí ï nh thö c hoaë ù cñ aï i bieå uñ eá n dö ï thì khoâ ng ñ ö ô c bieå ï u quyeá t). Vaä y bieå u quyeá t khoâ ng theå roä ng ra ngoaø i phaï m vi maë c duø hì nh thö c raá ù t soâ iñ oä ng. Hoaë c trong caù c tö ø quyeát taâm, quyeát chieán cuõng vaäy… Trong aâm döông vai troø cuû a quyeá t aâ m khoâ ng tö ô ng ö ng vô ù i dö ù ô ng minh cuû a dö ô ng vì thieá u aâ m laø mô ø toá i, mô ø toá i roà i tô ù i cö c toá ï i chö ù khoâ ng goï i laø toá i roõ nhöta goï i saù ng roõ . Quyeá t aâ m coù haø m yù laø aâ m khíñ oä ng trong aâ m thuù cñ aå y maõ nh lieä t sö ï hoaï tñ oä ng cuû a phaà n aâ m. Neá u vínhöaâ m laø moä t caù i bao kí n thìsö ï caê ng phoà ng leâ n laø quyeá t aâ m vaä y. Ñò nh nghó a: Quyeá t aâ m laø sö ï phaù tñ oä ng, thuù cñ aå y phaà n aâ m hoaï tñ oä ng trong quaù trì nh bieá n hoù a. 1.3. Baø n veàtöùtöôï ng vôù i döông minh vaøquyeá t aâ m 16 TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn Trong ñ oà hì nh thaù i cö c : Veà ï phaà n aâ m thìcoù Thieá u aâ m, Thaù i aâ m vaø quyeá t aâ m. Veà phaà n dö ô ng thìcoù thieá u dö ô ng, dö ô ng minh vaø thaù i dö ô ng. Vaä y coù theå ñ aë t vaá n ñ eà taï i sao khoâ ng gheù p dö ô ng minh vaø quyeá t aâ m vaø o tö ù tö ô ng cho thaø ï nh luï c tö ô ng. Ñieà ï u naø y lyù giaû i nhösau: + Trong tö ù tö ô ng coù ï thieá u aâ m tö ô ng nghi vô ù i thieá u dö ô ng (cuø ng laø caù i mô i sinh ra). ù + Thaù i aâ m tö ô ng nghi vô i thaù ù i dö ô ng (cuø ng laø caù i ñ aõ cö c), coø ï n dö ô ng minh vô ù i quyeá t aâ m thìkhoâ ng tö ô ng nghi. Dö ô ng minh laø dö ô ng thò nh coø n quyeá t aâ m laø sö ï thuù cñ aå y aâ m khí hoaï tñ oä ng. Cho neâ n khoâ ng theå coù luï c tö ô ng. ï IV. NGUÕ HAØ NH 1. Khaù i nieä m veà vaä t chaá t vaønguõ haø nh Vaä t chaá t laø hì nh theå taù cñ oä ng vaø o giaù c quan vaø cho ta caû m giaù c. Trong vuõ truï coù voâ vaø n vaä t chaá t khaù c nhau, khi nghieâ n cö u ngö ù ô i ta thaá ø y raè ng coù 5 loaï i vaä t chaá t laø kim, thuû y, moä c, hoû a vaø thoå mang ñ aë c thuø nhötoå tieâ n cuû a caù c loaï i vaä t chaá t vaø 5 loaï i vaä t chaá t kim, thuû y, moä c, hoû a vaø thoå luoâ n luoâ n vaä nñ oä ng, chuyeå n hoù a theo qui luaä t baû o toà n, trieä t tieâ u, suy vong vaø phaù t trieå n. 2. Ñònh nghóa nguõhaø nh Nguõ haø nh laø 5 loaï i vaä t chaá t côbaû nñ aï i dieä n cho toå ng theå caù c loaï i vaä t chaá t nhoû beù , thö ô ng, phuï ø coù trong vuõ truï . 3. Söï qui naï p söï vaä t theo nguõhaø nh 17 Ñoá i vô i caù ù c loaï i sö ï vaä t coø n laï i coù trong vuõ truï , ta coù theå gheù p vaø o moä t trong 5 haø nh neá uñ uû ñ ieà u kieä n hô p lyù ï vaø ñ eå tieä n vieä c nghieâ n cö u vaø ù ö ng duï ù ng coå nhaâ nñ aõ thö c hieä ï n vieä c qui naï p hô p lyù ï tô i mö ù c toá ù iö u maø traû i qua haø ng ngaø n naê m tô i nay ù vaã n thaá y saù ng toû veà phö ô ng dieä n hô p lyù ï vaø chaé c chaé n sö ï phuø hô pñ ï où seõ vó nh cö u vô û ù i thô i gian. ø Vieä c qui naï p vaä t chaá t theo nguõ haø nh ñ ö ô c thö ï c hieä ï n theo baû ng dö ô ù iñ aâ y: HIEÄ N TÖÔÏ N G MOÄ C Vaä t chaá t Maø u saé c Vò Muø a Phöông Taï ng Phuû Caâ y Lö a û Xanh Ñoû Chua Ñaé ng Xuaâ n Haï Ñoâ ng Nam Can Taâ m Ñô m û Tieå u trö ô ng ø n Nguõ theå Caâ Maé t Nguõ quan n Tì nh chí Giaä HOÛ A Maï ch Lö ô i õ Mö ng ø NGUÕ HAØ NH THOÅ KIM Ñaá t Kim loaï i Nö ô c ù Vaø ng Traé ng Ñen Ngoï t Cay Maë n Cuoá i haï Thu Ñoâ ng Trung ö ô ng Taâ y Baé c Tyø Pheá Thaä n Vò Ñaï i Baø ng quang trö ô ng ø Thò t Da loâ ng Xö ô ng tuû y Mieä ng Muõ i Tai Lo Buoà n 4. Caù c qui luaä t hoaï t ñoä ng cuû a nguõ haø nh 18 THUÛ Y Sô ï TẬP ĐOÀN Y DƯỢC BẢO LONG www.baolongduong.com.vn 4.1. Qui luaä t töông sinh (Moä c) ñ oá t chaù y sinh lö û a (hoû a), lö û a thieâ u moï i vaä t chaá t thaø nh tro buï i, thaø nh ñ aá t (thoå ). Trong loø ng ñ aá t sinh ra kim loaï i (kim) laø theå raé n chaé c. Theå raé n chaé c sinh ra theå loû ng (thuû y), coù nö ô c sinh ra caâ ù y coá i (moä c). Nhövaä y: Moä c sinh hoû a, hoû a sinh thoå , thoå sinh kim, kim sinh thuû y, thuû y sinh moä c. Trong côtheå con ngö ô ø i can moä c sinh taâ m hoû a, taâ m hoû a sinh tyø thoå , tyø thoå sinh pheá kim, pheá kim sinh thaä n thuû y, thaä n thuû y sinh can moä c. 4.2. Quy luaä t töông khaé c - Moä c khaé c thoå nhöreã caâ y aê n saâ u vaø o loø ng ñ aá t. - Thoå khaé c thuû y nhöñ aé pñ eâ ngaê n nö ô c. ù - Thuû y khaé c hoû a nhöduø ng nö ô c chö ù a lö õ a. û - Hoû a khaé c kim nhölö a laø û m noù ng chaû y kim loaï i. - Kim khaé c moä c nhöduø ng cö a, ñ uï c cö a goã ,ñ uï c goã . Trong côtheå con ngö ô i: can moä ø c khaé c tyø thoå , tyø thoå khaé c thaä n thuû y, thaä n thuû y khaé c taâ m hoû a, taâ m hoû a khaé c pheá kim, pheá kim khaé c can moä c. Qui luaä t tö ô ng sinh, tö ô ng khaé c cheá hoù a theo hì nh veõ sau: - Muõ i teâ n theo voø ng troø n laø tö ô ng sinh. - Muõ i teâ n theo sao vaø ng laø tö ô ng khaé c. 19 NGUÕ HAØ NH TÖÔNG SINH, TÖÔNG KHAÉ C 4.3. Töông thöø a - Töông vuõ Trong ñ ieà u kieä n baá t thö ô ng hay beä ø nh lyù coù hieä n tö ô ng ï haø nh noï , taï ng noï khaé c haø nh kia, taï ng kia quaù maï nh goï i laø tö ô ng thö ø a hoaë c haø nh noï , taï ng noï khoâ ng khaé cñ ö ô c haø ï nh kia, taï ng kia goï i laø tö ô ng vuõ . Ví duï veà tö ô ng thö ø a: Bì nh thö ô ng can moä ø c khaé c tyø thoå , neá u Can khaé c Tyø quaù maï nh seõ aû nh hö ô û ng tô ù i chö ù c naê ng cuû a tyø , vò gaâ y roá i loaï n tieâ u hoaù ,ñ au bao tö . Khi chö û õ a phaû i bì nh can (haï hö ng phaá n cuû a can) vaø kieä n tyø (naâ ng cao sö ï hoaï tñ oä ng cuû a tyø ). Tö ô ng vuõ bì nh thö ô ng tyø ø thoå khaé c thaä n thuû y, neá u Tyø hö khoâ ng khaé cñ ö ô cïthaä n thuû y seõ gaâ yö ù nö ô c trong beä ù nh tieâ u chaû y keù o daø i hoaë c phuø suy dinh dö ô ng. Khi chö õ õ a phaû i kieä n tyø (naâ ng cao sö ï hoaï tñ oä ng cuû a tyø ) vaø lô i tieå ï u (ñ eå heá t phuø thuõ ng). 5. ÖÙ ng duï ng nguõ haø nh trong y hoï c 5.1. Veà quan heä beä nh lyù Caê n cö ù vaø o nguõ haø nh tì m vòtríphaù t sinh moä t chö ng beä ù nh cuû a moä t taï ng hay moä t phuû naø oñ où ñ eå tì m ra phö ô ng phaù p chö a õ 20