Tài liệu Cách làm bài văn nghị luận về tư tưởng đạo lý

CÁCH LÀM BÀI VĂN NGHỊ LUẬN VỀ MỘT VẤN ĐỀ TƯ TƯỞNG ĐẠO LÝ 1. Một số vấn đề cần nắm a) Khái niệm: nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lý là bàn về một vấn đề thuộc lĩnh vực tư tưởng, đạo đức, lối sống,… của con người. b) Một số ví dụ về đề bài:  Tri thức là sức mạnh.  Thời gian là vàng.  Bàn về lòng dũng cảm.  Bàn về vai trò của ước mơ với tuổi trẻ. c) Phân biệt nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lý với nghị luận về một hiện tượng đời sống Khái niệm Tính chất Ví dụ Cách xác định Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống xã hội là bàn về một sự việc, hiện tượng có ý nghĩa đối với xã hội, đáng khen, đáng chê hoặc có vấn đề đáng suy nghĩ. Vấn đề có tính thời sự, thường chỉ được quan tâm trong một quãng thời gian nhất định xung quanh hiện tại. Vấn đề thường rất cụ thể. Nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lý Nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lý là bàn về một vấn đề thuộc lĩnh vực tư tưởng, đạo đức, lối sống,… của con người. Vấn đề có tính muôn thuở, là những vấn đề chung về con người, cuộc sống, cách sống mà con người sẽ luôn quan tâm, trăn trở. Vấn đề thường trừu tượng, khái quát. Việc học đối phó của học sinh ngày nay Bàn về lòng yêu nước Bệnh lề mề của người Việt Bàn về vai trò của lòng trung thực Căn bệnh vô cảm trong xã hội hiện đại Bàn về ý nghĩa của lòng nhân ái Tấm gương hy sinh cứu bạn của em Bình luận câu “Uống nước nhớ nguồn” Nguyễn Văn Nam (2013) Vai trò của đam mê đối với tuổi trẻ Suy nghĩ về hình ảnh ông Tâm sửa xe Tiền bạc và nhân cách miễn phí ở Sài Gòn Bàn về tình mẫu tử Về việc chặt hàng loạt cây xanh ở Sài Gòn và Hà Nội Thử đặt câu hỏi: Liệu rất nhiều năm Thử đặt câu hỏi: Liệu nhiều năm trước trước hoặc rất nhiều năm sau, người ta hoặc nhiều năm sau, người ta có còn bàn có bàn về vấn đề này không? về vấn đề này không? Nếu KHÔNG: đó là đề văn về sự việc, Nếu CÓ: đó là đề văn về một vấn đề tư hiện tượng đời sống. tưởng, đạo lý 1 2. Cách làm bài văn nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lý Bài làm minh họa Đề bài: Bàn về lòng tốt của con Dàn ý chung Ghi chú người Tham khảo: duongvenha.com Trước hết: Xác định vấn đề cần Vấn đề nghị luận của bài này Đây là bước rất quan nghị luận đơn giản, được nêu rõ ràng trọng. Xác định vấn đề Cách xác định vấn đề: trong đề: sai, cả bài làm vô nghĩa! Đọc thật kỹ đề, gạch chân dưới Lòng tốt của con người các từ ngữ quan trọng MỞ BÀI - Cách 1: MB trực tiếp - Cách 1: MB trực tiếp Mở bài không phải là để [Nêu vấn đề] Thiếu lòng tốt, xã dẫn dắt vòng vo. Nên đi  Nêu vấn đề hội sẽ trở nên khô cằn, tàn thẳng vào vấn đề, muốn  Chuyển ý nhẫn, cuộc sống sẽ tàn lụi. nói gì thì nói ngay chứ [Chuyển ý] Vậy, lòng tốt là gì mà không viết các câu văn quan trọng đến thế? Chúng ta sáo rỗng chỉ để đủ độ hãy cùng bàn luận. dài. - Cách 2: MB gián tiếp - Cách 2: MB gián tiếp  Lời mở đầu [Lời mở đầu - kiểu qui nạp] Ở Mở bài cần thật lôi cuốn nước Anh có một ngày dành cho để khiến người đọc  Nêu vấn đề sự tử tế (Kindness Day). Ngày muốn đọc tiếp. Trong  Chuyển ý này diễn ra vào 12/6, với sự thời đại bùng nổ thông Lưu ý: Có 4 cách viết lời mở đầu: tham gia của hơn 1.000 trường tin, phải viết những mở (1) Diễn dịch (đi từ khái học. Trong ngày này, mọi người bài giàu thông tin hoặc quát tới cụ thể, dẫn dắt cùng nhau lan truyền điều tích đặt được những câu hỏi cực bằng các hành động tốt đánh động người đọc, từ xa tới gần) (2) Qui nạp (đi từ cụ thể tới dành cho bạn bè, giáo viên và có chiều sâu thì người ta cộng đồng. [Nêu vấn đề] Rõ mới quyết định tiếp tục khái quát) (3) Tương đồng (đi từ một ràng, lòng tốt đã trở thành một ở lại với bài viết của vấn đề gần gũi, tương biểu hiện tốt đẹp của cuộc sống mình. con người mà chúng ta luôn đồng) (4) Tương phản (đi từ một muốn lan truyền, nhân rộng. Chuyển ý thường có [Chuyển ý] Vậy lòng tốt là gì? Và dạng: vấn đề trái ngược) tại sao người ta lại đề cao nó Vậy + một câu hỏi? đến như vậy? 2 THÂN BÀI Thân bài - Ý 1: Giải thích - Nêu định nghĩa - Lấy ví dụ, biểu hiện cụ thể để người đọc hình dung cái mà mình đang bàn là cái gì. - Có thể so sánh với một khái niệm gần gũi, dễ nhầm lẫn để người đọc thật sự nắm được vấn đề. - Chuyển ý Thân bài - Ý 2: Chứng minh Thân bài - Ý 1: Giải thích [Định nghĩa] Theo các nhà tâm lý học, sự tốt bụng là phẩm chất của một người có mong muốn giúp đỡ người khác – họ muốn mang lại lợi ích cho người khác ngay cả khi lợi ích của mình không rõ ràng. [Ví dụ, biểu hiện] Lòng tốt có thể biểu hiện từ những việc rất nhỏ như giúp một bà cụ qua đường cho tới những hành động cao cả như cưu mang trẻ mồ côi. [So sánh] Lòng tốt rất khác với sự chân thành. Trong khi chân thành chủ yếu hướng tới người truyền thông điệp (nhằm diễn đạt đúng suy nghĩ, cảm nhận của họ), lòng tốt chủ yếu hướng tới cảm nhận và lợi ích của người được hưởng kết quả của lòng tốt. Nói cách khác, cảm nhận, suy nghĩ của người cho đi lòng tốt không phải mục đích trực tiếp của hành động tốt đẹp. [Chuyển ý] Vậy, lòng tốt cần thiết như thế nào? Thân bài - Ý 2: Chứng minh Muốn có định nghĩa chính xác, phải chịu khó tra cứu: từ điển, sách vở chuyên ngành. Bằng lý lẽ và dẫn chứng, hãy làm cho người đọc tin rằng vấn đề tư tưởng đạo lý ta đang bàn là đúng đắn, nên theo hoặc không đúng đắn, cần xem xét lại. Về cơ bản, phần này có các ý như sau: 3 - Phần ý kiến đồng thuận, ủng hộ vấn đề (advantage) + Lý lẽ: nêu ra những lý do, quan điểm, lẽ phải, cơ sở có thể khiến người đọc tin rằng tư tưởng, đạo lý ta đang bàn là đúng, nên theo. Phần lý lẽ có thể trình bày theo các ý: (1) Làm như vậy thì được gì? (cho mình, cho người, cho xã hội và cộng đồng?); (2) Nếu không làm như vậy thì sẽ dẫn tới hậu quả gì? (cho mình, cho người, cho xã hội và cộng đồng?) Hoặc phần lý lẽ có thể trình bày lần lượt các lợi ích của vấn đề theo trình tự, mở đầu bằng các cụm từ: Thứ nhất,… Thứ hai,… Thứ ba,… … Hoặc: Trước hết,… Ngoài ra,… Hơn thế nữa,… Cuối cùng,… + Dẫn chứng: tìm các ví dụ cụ thể để chứng minh rằng nếu làm theo tư tưởng, đạo lý này, ta sẽ nhận được những điều tốt đẹp. Dẫn chứng lấy từ đâu? (1) từ quan sát của bản thân ở đời sống xung quanh; (2) từ sách vở, truyện, phim; (3) từ các nghiên cứu, số liệu [1-Advantage] Từ xưa đến nay người ta đã luôn đề cao lòng tốt bởi các ý nghĩa xã hội của nó như: chia sẻ khó khăn giữa con người với nhau, giảm bớt khoảng cách giàu nghèo, hay lan tỏa niềm tin vào sự tốt đẹp tới những người kém may mắn… Khi mỗi cá nhân thực hiện một hành động tử tế, lòng tốt mang lại cho bản thân họ nhiều lợi ích rõ ràng. [Lý lẽ 1] Thứ nhất, khi giúp đỡ người khác, chúng ta cảm thấy vui vẻ hơn. [Dẫn chứng 1] Theo nghiên cứu, những người chia sẻ phần thu nhập của mình cho người khác sẽ hạnh phúc hơn những người chỉ tiêu pha cho riêng mình. Các nhà khoa học phát hiện ra rằng điều này đúng trong cả hai trường hợp: điều tra ngoài đời thực và kiểm tra trong phòng thí nghiệm. Ví dụ, trong nghiên cứu, những người được yêu cầu mua một món quà cho người khác đã cảm thấy hạnh phúc hơn những người được yêu cầu mua một món quà cho riêng mình. Cảm giác hài lòng khi chúng ta làm điều gì đó tốt cho người khác là bằng chứng của hiệu ứng “warm glow”. Nghiên cứu chỉ ra: các hành động cho đi khiến phần cảm nhận sự hạnh phúc trong não sáng lên, đặc biệt là khi những hành động này hoàn toàn tự nguyện. Nhà tâm lý học Sonja Lyubomirsky ở đại học Nên chọn từ 2-3 dẫn chứng thì mới đủ sức thuyết phục. Và nên chọn nhiều loại dẫn chứng khác nhau. VD: 1 dẫn chứng lấy từ sách truyện, 1 dẫn chứng lấy từ nghiên cứu, 1 dẫn chứng là quan sát ngoài đời thực. 4 thống kê tin cậy; Stanford đã yêu cầu các sinh (4) từ các câu nói nổi tiếng, danh viên thực hiện 5 hành động tốt ngôn, tục ngữ,… một cách ngẫu nhiên vào mỗi tuần, bất kể là mua một cái Tuy nhiên, lý lẽ và dẫn chứng bánh hamburger cho người vô không phải bao giờ cũng tách gia cư hay giúp em làm bài tập bạch như trên. Nêu lý lẽ đến đâu, về nhà. Các sinh viên này báo cung cấp dẫn chứng đến đó là cáo rằng họ đạt được mức độ một cách làm hiệu quả. hạnh phúc cao hơn. Những sinh viên thực hiện 5 việc tốt một ngày đạt kết quả tốt nhất sau 6 tuần nghiên cứu. Lý giải cho điều này, Lyubomirsky cho rằng hành động tốt khiến người thực hiện có cảm giác rằng họ đang làm một việc quan trọng: “Có rất nhiều hệ quả xã hội tích cực từ sự tốt bụng – người khác đánh giá cao bạn, người ta biết ơn bạn và có thể sẽ trả ơn…”. Theo một nghiên cứu khác, món quà lớn nhất đối với một người làm việc tốt chính là sự tán thưởng của người khác. [Lý lẽ 2] Ngoài ra, về lâu dài, lòng tốt còn mang lại nhiều lợi ích khác cho các cá nhân sở hữu nó. [Dẫn chứng 2] Điều này đã được các nhà nghiên cứu từ đại học British Columbia và California chứng minh thông qua một thí nghiệm kéo dài 1 tháng, với hai nhóm trẻ từ 9-11 tuổi. Những đứa trẻ thuộc nhóm đầu tiên được yêu cầu thực hiện 3 hành động tốt mỗi tuần, với bất cứ ai chúng muốn. Trong khi đó, nhóm còn lại được cho phép Lý lẽ và dẫn chứng không phải bao giờ cũng tách bạch. Nêu lý lẽ đến đâu, cung cấp dẫn chứng đến đó là một cách làm hiệu quả. Khi đó, lý lẽ và dẫn chứng sẽ hòa vào nhau, liên tục hô ứng nhau để củng cố luận điểm, làm cho bài viết chắc chắn, có sức mạnh. 5 tới 3 địa điểm chúng yêu thích nhất. Kết quả là, cả hai nhóm trẻ đều cảm thấy hạnh phúc và thỏa mãn. Tuy nhiên, khác với nhóm thứ hai, những đứa trẻ thuộc nhóm làm việc tốt không chỉ hạnh phúc mà còn có thêm hơn một người bạn mới, và đặc biệt: chúng rất được các bạn yêu thích. Hơn thế nữa, những đứa trẻ này còn thể hiện sự tích cực, ít bắt nạt bạn bè và có xu hướng học giỏi hơn hẳn nhóm còn lại. - Phần ý kiến chưa đồng thuận ở vấn đề, bổ sung thêm cho vấn đề (disadvantage  còn gọi là phản đề [2-Disadvantage] Tuy vậy, về bản chất, lòng tốt không phải lúc nào cũng là thứ tuyệt vời như người ta vẫn nói. + Lý lẽ: chỉ ra vấn đề tư tưởng, đạo lý này còn có chỗ nào chưa đúng hoặc nên thận trọng, không nên nhất nhất làm theo. [Lý lẽ 1 + dẫn chứng 1] Theo các nhà nghiên cứu ở đại học California, Berkeley: lòng tốt, và những phẩm chất khác có liên quan, ví dụ như sự đồng cảm, lòng thương người… thực ra là một dạng của sự tự tôn và tự bảo vệ. Nói cách khác, việc cho đi lòng tốt thực ra là bản năng của con người để tránh một số điều không tốt lắm, ví dụ như: bị cô lập, bị chỉ trích… + Dẫn chứng: tìm các ví dụ cụ thể để chỉ rõ mặt trái của vấn đề này. Tuy nhiên, lý lẽ và dẫn chứng không phải bao giờ cũng tách bạch như trên. Nêu lý lẽ đến đâu, cung cấp dẫn chứng đến đó là một cách làm hiệu quả. Lưu ý: Không cần viết quá kỹ và dài như bài bên. Cần chắt lọc ý tưởng vì không phải bao giờ điều kiện cũng cho phép viết dài. Cụ thể, những người càng cho đi nhiều thì lại càng nhận lại nhiều. Những người hào phóng nhất trong số chúng ta thực ra là những người có ảnh hưởng khá lớn, thậm chí là khá nổi tiếng, ví dụ như Bill Gates, Mark 6 Zuckerberg… Trong khi đó, những kẻ khó chịu, ích kỷ… thường bị xa lánh và ghét bỏ. Từ nghiên cứu này, có thể tạm nhận định rằng có thể người cho đi lòng tốt nhiều khi (vô thức hoặc không) đã không hoàn toàn vô tư như chúng ta vẫn nghĩ. [Lý lẽ 2 + dẫn chứng 2] Ngoài ra, theo nghiên cứu của các giáo sư đại học Northwestern, lòng tốt còn ít nhiều ảnh hưởng tiêu cực tới khả năng quản lý của một người lãnh đạo. “Nhiều người được xã hội xem như các vị thánh, họ có đức hy sinh cao cả. Tuy nhiên, khi những người này sẵn lòng trao tặng tài sản của họ cho người khác, họ không được xem như những nhà lãnh đạo cứng rắn”- Robert Livington, phó giáo sư dạy về quản trị và tổ chức cho biết. [Lý lẽ 3 + dẫn chứng 3] Bên cạnh các nghiên cứu chính thống trên của các nhà khoa học, trên mạng xã hội Quora, các thành viên cũng đưa ra nhiều ý kiến cá nhân về những điểm bất lợi khi quá tử tế với mọi người. Trong đó, những nhược điểm được nhắc đến nhiều nhất bao gồm: (1) Khi bạn quá tốt, mọi người sẽ xem bạn như một kẻ yếu đuối và sẽ lợi dụng bạn; (2) Bạn thường quên mất rằng mình cũng phải tử tế 7 Thân bài – Ý 3: Kết luận - Chốt lại quan điểm của bản thân: Cuối cùng, bạn chọn nghiêng về hướng nào? Đồng thuận hay phản đối?  Phải có chính kiến, không được ba phải, lấp lửng, mơ hồ, vừa theo bên này vừa theo bên kia. - Nêu bài học, giải pháp: Hãy chỉ ra một cách thật cụ thể: làm sao để áp dụng, vận dụng những điều ta vừa bàn vào cuộc sống để cuộc sống tốt đẹp hơn? với bản thân. (3) Bạn sẽ thu hút một số kiểu người như những kẻ thích sai khiến, thích lợi dụng, hoặc quá yếu đuối về mặt cảm xúc…; (4) Một số người sẽ mất niềm tin ở bạn, vì thực ra, người tốt trên đời này thực ra không nhiều như thế. (5) Bạn có thể sẽ kỳ vọng sai. Khi tử tế với người khác, bạn bắt đầu có kỳ vọng sai về chuyện người khác cũng phải tử tế lại với mình. Trên thực tế, kỳ vọng này là phi logic. Thân bài – Ý 3: Kết luận Phần kết luận vẫn nằm [Chốt lại quan điểm] Tuy vậy, trong thân bài. đầu năm mới, những người viết bài vẫn chọn viết về lòng tốt. Vì cũng giống như nhiều thứ khác trên đời, lòng tốt có hai mặt xấu-tốt. Tuy nhiên, những hạn chế của lòng tốt như: làm phát sinh sự nghi kỵ, hoặc dễ khiến người có lòng tốt bị lợi dụng… sẽ dần mất đi khi xã hội phát triển hơn. [Bài học, giải pháp] Trước mắt, ta hãy tập từng thói quen nhỏ để thể hiện lòng tốt thành thực với mọi người. Sau đó, nếu có thể, hãy tham gia những phong trào giúp lan truyền lòng tốt và sự tử tế. Chẳng hạn: Có một người vô danh, 28 tuổi, đã bước vào phòng khám và hiến thận của mình. Sau hành động tốt của người này, đã có hơn 10 người khác ở nước Mỹ cũng hiến thận để cứu sống những người khác. Phong trào “Pay it forward” được chứng minh là có 8 hiệu quả và truyền cảm hứng để con người làm việc tốt ở khắp mọi nơi. Câu chuyện trên là một ví dụ về hiệu ứng lòng tốt lây lan. Rằng khi ta làm một việc tốt, người khác có thể được truyền cảm hứng và cũng có thể sẽ trở nên tử tế hơn với những người xung quanh. KẾT BÀI Kết bài có thể là: - Một thông điệp ngắn gọn được nêu dưới dạng một vài câu văn. Lưu ý: tránh sáo rỗng. - Một câu nói nổi tiếng về vấn đề để tạo dư âm, khiến người đọc suy nghĩ. VD: “Khi mình tốt thì hay bị cho là có mưu đồ xấu. Hãy vẫn cứ tốt nhé! Những gì ta xây dựng hàng năm ròng có thể sụp đổ chỉ trong một đêm. Nhưng vẫn cứ xây nhé!” (Mẹ Teresa). - Một câu chuyện thật ngắn để tạo dư âm, khiến người đọc suy ngẫm - Một câu hỏi: VD: Giờ, bạn đã thấy mình đủ niềm tin để trao đi lòng tốt hay chưa? [Kết bài dưới dạng nêu thông điệp] Sự tử tế và tinh thần hợp tác chính là một phẩm chất cần thiết trong suốt thời gian tiến hóa và phát triển của con người – thứ mà chúng ta không nên ngừng lan tỏa. 3. Một số lưu ý khi làm bài: + Suy nghĩ thật cẩn thận về vấn đề. Phải có chính kiến, không được “ăn theo nói leo” các bài văn mẫu trên mạng. 9 + Phải bỏ công, chịu khó tìm dẫn chứng hay, chọn lọc, đặc biệt là các ý kiến đáng tin cậy của chuyên gia, các số liệu nghiên cứu. Thường thì bước này phải làm sớm, ngay sau khi phân tích đề xong. Vì chính số liệu, dẫn chứng sẽ giúp ta tìm ra các ý hay. + Tự tin viết theo quan điểm của mình, bố cục bài viết linh hoạt, không cần quá gò mình vào công thức. + Trong 2 ý advantage - disadvantage dứt khoát người viết phải có chính kiến, thiên về lợi hoặc hại. Nếu mình nghiêng về phía cái lợi thì mình phải viết đoạn đó dài hơn. Không nên ba phải, lấp lửng ở giữa. + Viết câu, đặt vấn đề, tất cả mọi thứ phải CHÂN THẬT và SẮC SẢO. Không sáo rỗng. Viết sao cho thật sự kích thích suy nghĩ người đọc. Và nên có những câu văn thật hay, thật quan trọng, cô đọng ý chính của bài. + Nên tự hỏi: Bài mình viết, liệu có ai muốn đọc? Làm sao để họ MUỐN đọc, THÈM đọc???? + Nên nói nhiều ý mới, có thể phải cãi lại quan điểm chính thống hay là ngược với những điều tất cả mọi người đều nói nhưng một khi đã có NIỀM TIN, phải không ngại viết ra. Trên đời, đâu đó, sẽ luôn có ít nhất MỘT người đồng cảm, ủng hộ quan điểm của mình. + Nên tìm tòi, đọc nhiều, đọc hàng ngày những bài viết sắc sảo, những cuốn sách có khả năng kích thích tư duy, mang đến cái nhìn mới mẻ để chúng ta thoát khỏi mọi định kiến. Không nên đọc tin tức vô bổ trên mạng quá nhiều, sẽ làm hỏng cách hành văn và cách tư duy của mình. Một số bài viết/sách/trang web nên đọc:  Chuỗi bài viết trong thử thách Ba mươi tuần của các bạn trẻ trên duongvenha.com (vào trang này, kéo xuống dưới sẽ thấy list bài viết.  “Joseph Brodsky – Ngợi ca nỗi buồn chán”, “Costica Bradatan – Ngợi ca sự thất bại”, hieutn1979.wordpress.com (để có cái nhìn khác với những điều mọi người đều kêu gọi)  Sách “Tôi là một con lừa”, “Sự an ủi của triết học”, “Đường về nhà”, “Bức xúc không làm ta vô can”, “Phải trái đúng sai”, “Ngược chiều vun vút”, “Gỗ mun”, “Du hành cùng Herodotus”, “Tạo ra thông điệp kết dính”,…  Bộ sách Cẩm nang tư duy của NXB Tổng hợp TP.HCM, trước mắt đọc 2 cuốn: Cẩm nang tư duy đặt câu hỏi bản chất, Cẩm nang tư duy phản biện – các khái niệm và công cụ.  Mục Góc nhìn trên báo VnExpress: http://vnexpress.net/tin-tuc/goc-nhin/ 4. Một số đề văn để suy nghĩ 10