Tài liệu Trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện ba tơ tỉnh quảng ngãi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Tô Thị Minh Tâm TRÍ THÔNG MINH CỦA HỌC SINH LỚP 4 Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC TẠI HUYỆN BA TƠ, TỈNH QUẢNG NGÃI Chuyên ngành : Tâm lí học Mã số : 60 31 04 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÍ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRẦN THỊ THU MAI Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu được trình bày trong đề tài này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nếu có bất kỳ sự gian lận nào, tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2014 Tác giả luận văn Tô Thị Minh Tâm LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn quý Thầy (Cô) giáo Khoa Tâm lý - Giáo dục, trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh và quý Thầy (Cô) giáo trực tiếp giảng dạy lớp cao học Tâm lý khóa 23 đã tận tâm hướng dẫn chúng tôi học tập trong suốt thời gian qua. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS. TS. Trần Thị Thu Mai – người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu, quý Thầy (Cô) giáo cùng các em học sinh khối lớp 4 ở trường tiểu học Thị trấn Ba Tơ và trường tiểu học Ba Vì đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài này. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn Ban Giám Hiệu, Ban chủ nhiệm Khoa Giáo dục Tiểu học và Mầm non, trường Đại học Quy Nhơn đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi vừa học tập vừa công tác và hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến ba mẹ, những người thân trong gia đình và bạn bè về sự động viên, giúp đỡ to lớn dành cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện công trình nghiên cứu này. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TRÍ THÔNG MINH CỦA HỌC SINH LỚP 4 .......................................................................................................... 7 1.1. Lịch sử nghiên cứu trí thông minh ................................................................................. 7 1.1.1. Những nghiên cứu trên thế giới ........................................................................ 7 1.1.2. Những nghiên cứu ở Việt Nam ....................................................................... 11 1.2. Trí tuệ, trí thông minh .................................................................................................... 14 1.2.1. Định nghĩa trí tuệ, trí thông minh ................................................................... 14 1.2.2. Cấu trúc trí thông minh ................................................................................... 19 1.2.3. Sự hình thành và phát triển trí thông minh ..................................................... 24 1.2.4. Các giai đoạn phát triển trí thông minh........................................................... 26 1.3. Trí thông minh của học sinh lớp 4................................................................................ 28 1.3.1. Định nghĩa trí thông minh của học sinh lớp 4 ................................................. 28 1.3.2. Sự phát triển trí thông minh của học sinh lớp 4 .............................................. 28 1.3.3. Một số biểu hiện cơ bản ở trí thông minh của học sinh lớp 4 ......................... 29 1.3.4. Vai trò của trí thông minh đối với hoạt động học tập và một số hoạt động khác trong đời sống của học sinh lớp 4 .......................................................... 34 1.3.5. Đặc điểm tâm lý cơ bản của học sinh lớp 4 .................................................... 35 1.3.6. Một số yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển trí thông minh của học sinh lớp 4 ................................................................................................................ 40 1.3.7. Đo lường mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ...................................... 52 Tiểu kết Chương 1 .................................................................................................. 56 Chương 2. THỰC TRẠNG MỨC ĐỘ TRÍ THÔNG MINH CỦA HỌC SINH LỚP 4 Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC TẠI HUYỆN BA TƠ, TỈNH QUẢNG NGÃI .............................................................................. 57 2.1. Tổ chức nghiên cứu thực trạng ............................................................................... 57 2.2. Kết quả nghiên cứu thực trạng mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi ..................................... 67 2.2.1. Kết quả chung về mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi ........................................ 67 2.2.2. Kết quả mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi theo các phương diện so sánh..................... 76 2.2.3. Đánh giá một số biểu hiện trong trí thông minh của học sinh lớp 4 .............. 89 2.3. Một số yếu tố ảnh hưởng đến thực trạng mức độ trí thông minh học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi .................................... 93 2.3.1. Giáo viên và vấn đề nâng cao mức độ trí thông minh cho học sinh lớp 4 ...... 93 2.3.2. Phụ huynh học sinh lớp 4 và vấn đề nâng cao mức độ trí thông minh cho trẻ ........................................................................................................... 102 Tiểu kết Chương 2 ..................................................................................................... 109 Chương 3. BIỆN PHÁP NÂNG CAO MỨC ĐỘ TRÍ THÔNG MINH CỦA HỌC SINH LỚP 4 Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC TẠI HUYỆN BA TƠ, TỈNH QUẢNG NGÃI .............................................. 110 3.1. Cơ sở đề xuất biện pháp............................................................................................... 110 3.1.1. Cơ sở lý luận ................................................................................................. 110 3.1.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................................. 110 3.2. Biện pháp nâng cao mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi ............................................................... 111 3.2.1. Biện pháp tổ chức dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh lớp 4 thông qua phương pháp dạy học khám phá theo lý thuyết kiến tạo phối hợp với các phương pháp khác một cách hiệu quả .................... 111 3.2.2. Biện pháp tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp cho học sinh lớp 4 đa dạng, phong phú ........................................................................................... 112 3.2.3. Biện pháp hướng dẫn học sinh hình thành kỹ năng giải quyết một số dạng bài tập cơ bản nhất ở các môn học trong chương trình, sách giáo khoa lớp 4 ..................................................................................................... 113 3.3. Thực nghiệm sư phạm.................................................................................................. 115 3.3.1. Giới thiệu khái quát về tổ chức thực nghiệm ................................................ 115 3.3.2. Tổ chức thực nghiệm..................................................................................... 122 3.3.3. Kết quả nghiên cứu thực nghiệm .................................................................. 126 Tiểu kết Chương 3 ..................................................................................................... 141 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................... 142 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 146 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Thứ tự Viết đầy đủ Viết tắt 1 Chỉ số trí thông minh IQ 2 Điểm trung bình ĐTB 3 Độ lệch chuẩn ĐLC 4 Giáo viên GV 5 Học sinh HS 6 Đối chứng ĐC 7 Thực nghiệm TN 8 Rất xuất sắc RXS 9 Xuất sắc XS 10 Thông minh TM 11 Trung bình TB 12 Tầm thường TT 13 Kém K 14 Đần độn ĐĐ DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Phân bố khách thể nghiên cứu chính ..................................................................... 58 Bảng 2.2. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 qua trắc nghiệm Raven màu ............... 69 Bảng 2.3. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 qua trắc nghiệm bài tập ...................... 72 Bảng 2.4. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 qua 2 trắc nghiệm ............................... 75 Bảng 2.5. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo trường học qua trắc nghiệm Raven màu ............................................................................................................. 76 Bảng 2.6. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo trường học qua trắc nghiệm bài tập..................................................................................................................... 78 Bảng 2.7. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo dân tộc qua trắc nghiệm Raven màu ............................................................................................................. 79 Bảng 2.8. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo dân tộc qua trắc nghiệm bài tập ......... 80 Bảng 2.9. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo giới tính qua trắc nghiệm Raven màu ............................................................................................................. 82 Bảng 2.10. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo giới tính qua trắc nghiệm bài tập..................................................................................................................... 83 Bảng 2.11. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo học lực qua trắc nghiệm Raven màu ............................................................................................................. 84 Bảng 2.12. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo học lực qua trắc nghiệm bài tập ......... 85 Bảng 2.13. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo thành phần gia đình qua trắc nghiệm Raven màu ......................................................................................... 87 Bảng 2.14. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 theo thành phần gia đình qua trắc nghiệm bài tập................................................................................................. 88 Bảng 2.15. Đánh giá của giáo viên tiểu học về mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi. ............................ 94 Bảng 2.16. Đánh giá của giáo viên tiểu học về mức độ một số phẩm chất tư duy (chỉ số biểu hiện trí thông minh) của học sinh lớp 4. ................................................... 94 Bảng 2.17. Đánh giá của giáo viên tiểu học về ảnh hưởng của các yếu tố đến mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 .......................................................................... 96 Bảng 2.18. Đánh giá của giáo viên tiểu học về những khó khăn thường gặp của họ trong việc nâng cao mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ............................. 99 Bảng 2.19. Mức độ sử dụng các biện pháp nhằm nâng cao mức độ trí thông minh cho học sinh lớp 4 của giáo viên tiểu học .................................................................. 101 Bảng 2.20. Mức độ quan tâm của phụ huynh đối với việc nâng cao mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ....................................................................................... 103 Bảng 2.21. Những khó khăn thường gặp của phụ huynh học sinh lớp 4 trong việc nâng cao mức độ trí thông minh cho trẻ. ...................................................................... 104 Bảng 2.22. Mức độ thực hiện một số việc làm cơ bản của phụ huynh trong quá trình nâng cao mức độ trí thông minh cho học sinh lớp 4............................................ 106 Bảng 3.1. Phân bố khách thể thực nghiệm ........................................................................... 115 Bảng 3.2. Tiêu chí đánh giá tính định hướng ....................................................................... 124 Bảng 3.3. Tiêu chí đánh giá tính khái quát hóa.................................................................... 125 Bảng 3.4. Tiêu chí đánh giá tính tiết kiệm tư duy ................................................................ 125 Bảng 3.5. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm TN và nhóm ĐC trước thực nghiệm....... 126 Bảng 3.6. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm TN và nhóm ĐC sau thực nghiệm.......... 127 Bảng 3.7. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm TN trước và sau thực nghiệm .......... 128 Bảng 3.8. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm ĐC trước và sau thực nghiệm.......... 130 Bảng 3.9. Mức độ một số phẩm chất tư duy của học sinh nhóm TN và nhóm ĐC trước thực nghiệm qua hệ thống bài tập thứ 2 ..................................................... 131 Bảng 3.10. Mức độ một số phẩm chất tư duy của học sinh nhóm TN và nhóm ĐC sau thực nghiệm qua hệ thống bài tập thứ 2............................................................... 134 Bảng 3.11. Mức độ một số phẩm chất tư duy của học sinh nhóm TN trước và sau thực nghiệm qua hệ thống bài tập thứ 2....................................................................... 135 Bảng 3.12. Mức độ một số phẩm chất tư duy của học sinh nhóm ĐC trước và sau thực nghiệm qua hệ thống bài tập thứ 2....................................................................... 138 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 qua trắc nghiệm Raven màu ............................................................................................. 69 Biểu đồ 2.2. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 qua trắc nghiệm bài tập ...... 73 Biểu đồ 2.3. Mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 qua hai trắc nghiệm............ 75 Biểu đồ 3.1. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm TN và nhóm ĐC trước thực nghiệm ......................................................................................... 126 Biểu đồ 3.2. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm TN và nhóm ĐC sau thực nghiệm ......................................................................................... 127 Biểu đồ 3.3. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm TN trước và sau thực nghiệm ......................................................................................... 129 Biểu đồ 3.4. Mức độ trí thông minh của học sinh nhóm ĐC trước và sau thực nghiệm ......................................................................................... 130 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI đã khẳng định: “Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, trong đó đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục là then chốt” và “Giáo dục và Đào tạo có sứ mệnh nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, góp phần quan trọng xây dựng đất nước, xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam” [6]. Để thực hiện được sứ mệnh to lớn đó, Giáo dục và Đào tạo phải quan tâm đến việc phát triển con người toàn diện cả đức và tài đáp ứng tốt yêu cầu về người lao động trong thời kỳ mới. Hồ Chí Minh đã từng nói: “Người có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó, có tài mà không có đức thì là người vô dụng”. Nói đến “đức” là nói đến phẩm chất của con người còn nói đến “tài” là nói đến năng lực của người ấy. Trong hệ thống năng lực không thể không nói đến trí thông minh - yếu tố quan trọng giúp con người có thể lĩnh hội nhanh chóng và hiệu quả kinh nghiệm xã hội – lịch sử của loài người, giúp con người tư duy trừu tượng để nhận thức và thích ứng tốt hơn với thế giới xung quanh. Do vậy, việc nghiên cứu về trí thông minh và xây dựng các biện pháp nâng cao mức độ trí thông minh cho con người là một vấn đề được nhiều nhà khoa học quan tâm. Tiểu học là cấp học nền tảng của bậc giáo dục phổ thông nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản khác. Ở lứa tuổi học sinh tiểu học, trẻ có các đặc trưng tâm lý: tìm tòi và khám phá trực tiếp thế giới xung quanh; hiếu động và vận động liên tục; thích thú lĩnh hội những tri thức khoa học; quan tâm đến phương pháp, công cụ nhận thức. Với hoạt động chủ đạo là hoạt động học tập đã tạo ra những biến đổi lớn trong nhận thức, tình cảm, hành động của trẻ. Hoạt động học tập đã giúp học sinh tiểu học chiếm lĩnh hệ thống tri thức khoa học sơ đẳng, nền tảng nhất về các lĩnh vực tự nhiên, xã hội. Những nội dung học tập mà trẻ chiếm lĩnh được sẽ trở thành công cụ, phương tiện để trẻ tiếp tục học lên các cấp học, bậc học tiếp theo. 2 Lớp 4 là khối lớp gần cuối cấp tiểu học, đây là khối lớp quan trọng chuẩn bị nhiều kiến thức cho trẻ bước vào lớp 5 – khối lớp cuối cùng của cấp học nền tảng giúp trẻ có hệ thống kiến thức cơ bản và những kỹ năng, kỹ xảo cần thiết nhất để tiếp tục bước vào các cấp học tiếp theo của bậc giáo dục phổ thông. Trong quá trình học tập, trí thông minh có liên quan mật thiết với việc lĩnh hội tri thức, kỹ năng, kỹ xảo và kết quả học tập của học sinh lớp 4. Do vậy, việc xác định trí thông minh hiện thời của trẻ, từ đó xây dựng các biện pháp nhằm rèn luyện, nâng cao mức độ trí thông minh giúp trẻ học tập và thích ứng tốt hơn có ý nghĩa hết sức quan trọng góp phần nâng cao chất lượng dạy và học trong nhà trường. Song việc tìm hiểu, đo lường trí thông minh của học sinh lớp 4 một cách chính xác, nghiêm túc không phải là vấn đề dễ dàng. Vì thế, ở nhiều trường tiểu học hiện nay, công tác đánh giá mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 chưa được tổ chức thường xuyên, khoa học, từ đó dẫn đến hiệu quả đánh giá trí thông minh của trẻ chưa thật sự cao. Quảng Ngãi là một tỉnh thuộc vùng duyên hải miền trung, có diện tích 5135,2km2, dân số 1295608 người (tính đến tháng 31/12/2006), gồm có các dân tộc Kinh, Hre, Cor, Ca – Dong sinh sống với 13 huyện (trong đó 06 huyện đồng bằng, 06 huyện miền núi, 01 huyện đảo) và 1 thành phố. Trong những năm gần đây, được sự quan tâm tạo điều kiện của Đảng, Nhà nước trong việc phát triển kinh tế - xã hội đã tạo ra sự phát triển vượt bậc trong nhiều lĩnh vực của đời sống, đặc biệt là lĩnh vực kinh tế và giáo dục nhất là ở thành phố Quảng Ngãi và các huyện đồng bằng. Nhưng ở các huyện miền núi của tỉnh Quảng Ngãi, trong đó có huyện Ba Tơ, đời sống nhân dân còn nhiều khó khăn, đặc biệt là các xã ở vùng sâu, vùng xa nơi có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống, trình độ dân trí còn khá thấp, con em người đồng bào thường không đến trường hoặc nghỉ học rất sớm. Do vậy, lực lượng cán bộ giáo dục ở các huyện, giáo viên ở các trường tiểu học này phải thường xuyên làm công tác vận động trẻ đến lớp học tập để trẻ có thể đọc thông, viết thạo, có được những kiến thức ban đầu về tự nhiên – xã hội để có thể học tiếp lên cấp trung học cơ sở hoặc bước vào đời sống lao động sản xuất cho thuận tiện hơn. Ở các trường tiểu học miền núi trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi, chất lượng giáo dục còn nhiều vấn đề cần được quan tâm, minh chứng rõ nét nhất cho điều này là thực tế hiện nay, bên cạnh số đông học sinh người Kinh có 3 khả năng học tập, lĩnh hội tri thức tốt còn nhiều học sinh người dân tộc thiểu số có khó khăn về học tập nhất là đọc bài Tập đọc, viết chính tả, làm văn, viết lời giải cho bài toán có lời văn, thực hiện các phép toán,... Trong một lớp học có nhiều học sinh với nhiều khả năng học tập khác nhau như vậy nếu giáo viên không biết được mức độ trí thông minh của từng em để tổ chức hoạt động dạy học hợp lý hiệu quả dạy học sẽ không cao. Do vậy, việc xác định mức độ trí thông minh hiện tại từ đó xây dựng biện pháp rèn luyện và nâng cao mức độ trí thông minh của học sinh trong học tập và các hoạt động khác là việc làm hết sức cần thiết. Xuất phát từ tất cả các lý do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: “Trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi”. 2. Mục đích nghiên cứu Khảo sát mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi, trên cơ sở đó đề xuất một số biện pháp nâng cao mức độ trí thông minh cho trẻ. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Nghiên cứu các vấn đề lý luận liên quan đến trí thông minh, trí thông minh của học sinh lớp 4. 3.2. Khảo sát mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi và tìm hiểu một số yếu tố ảnh hưởng đến thực trạng mức độ trí thông minh của trẻ. 3.3. Xây dựng và tổ chức thực nghiệm một số biện pháp nhằm nâng cao mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4. 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi. 4.2. Khách thể nghiên cứu - Khách thể nghiên cứu chính: 154 học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi; trong đó: 4 + Khách thể nghiên cứu thực trạng: 154 học sinh + Khách thể nghiên cứu thực nghiệm: 30 học sinh - Ngoài ra, đề tài còn có khách thể nghiên cứu bổ trợ là 2 cán bộ quản lý trường tiểu học, 42 giáo viên tiểu học và 16 phụ huynh học sinh lớp 4. 5. Giả thuyết nghiên cứu Đa số học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi có mức độ trí thông minh ở mức trung bình; mức độ trí thông minh của trẻ sẽ được nâng cao nếu các em được hướng dẫn học tập theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức và rèn luyện kỹ năng giải quyết một số dạng bài tập cơ bản nhất ở các môn học trong chương trình sách giáo khoa lớp 4 một cách khoa học. 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu 6.1. Giới hạn nội dung nghiên cứu Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu thực trạng mức độ trí thông minh (mà cụ thể là đo lường chỉ số IQ) của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi. Việc áp dụng 2 biện pháp thực nghiệm tác động sư phạm để nâng cao mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 chỉ dừng lại ở mức thử nghiệm ban đầu. 6.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu trên phạm vi 154 học sinh lớp 4 của 2 trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi gồm: Trường tiểu học thị trấn Ba Tơ và trường tiểu học Ba Vì, trong năm học 2013- 2014. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận 7.1.1. Quan điểm hệ thống – cấu trúc Quan điểm này đòi hỏi trong quá trình nghiên cứu phải xem xét trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi một cách toàn diện, nhiều mặt, nhiều mối quan hệ và trong trạng thái vận động, phát triển. 7.1.2. Quan điểm lịch sử Quan điểm này đòi hỏi trong quá trình nghiên cứu cần tìm hiểu trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi trong 5 những thời gian và không gian cụ thể với những điều kiện hoàn cảnh cụ thể. 7.1.3. Quan điểm thực tiễn Quan điểm này đòi hỏi trong quá trình nghiên cứu phải xuất phát từ thực tiễn giáo dục và yêu cầu của thực tiễn giáo dục ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi. 7.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể Đề tài sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên cứu: phương pháp nghiên cứu lý luận và phương pháp nghiên cứu thực tiễn. 7.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận Tổng hợp và hệ thống hóa các vấn đề lý luận về trí thông minh, trí thông minh của học sinh lớp 4, các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển trí thông minh của học sinh lớp 4. Tham khảo một số đề tài có liên quan để tìm hiểu thêm về vấn đề nghiên cứu. 7.2.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.2.1. Phương pháp trắc nghiệm Sử dụng trắc nghiệm Raven màu và trắc nghiệm bài tập để khảo sát mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi. 7.2.2.2. Phương pháp quan sát Quan sát biểu hiện trí thông minh của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi; thực trạng việc tổ chức hoạt động dạy học để nâng cao mức độ trí thông minh cho học sinh lớp 4 của giáo viên tiểu học ở các trường này. 7.2.2.3. Phương pháp phỏng vấn - Thực hiện phỏng vấn học sinh lớp 4 về cách mà trẻ đã sử dụng để giải quyết các bài tập trắc nghiệm và một vài vấn đề liên quan đến hoạt động học tập của trẻ. - Thực hiện phỏng vấn tìm hiểu ý kiến của cán bộ quản lý, giáo viên tiểu học và phụ huynh về các vấn đề có liên quan đến trí thông minh của học sinh lớp 4. 7.2.2.4. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi (phiếu thăm dò ý kiến) Sử dụng bảng hỏi nhằm tìm hiểu quan điểm của giáo viên; cán bộ quản lý trường tiểu học và phụ huynh về các vấn đề có liên quan đến trí thông minh của học sinh lớp 4. 6 7.2.2.5. Phương pháp thực nghiệm Thử nghiệm một số biện pháp tác động sư phạm nhằm nâng cao mức độ trí thông minh của học sinh lớp 4. 7.2.3. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng phần mềm SPSS và các công thức thống kê toán học để xử lý các số liệu. 7 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TRÍ THÔNG MINH CỦA HỌC SINH LỚP 4 1.1. Lịch sử nghiên cứu trí thông minh Trí thông minh là một trong những lĩnh vực được Tâm lý học quan tâm nghiên cứu từ lâu đời và đã đạt được những thành tựu to lớn về lý luận, thực tiễn lẫn phương pháp nghiên cứu. Sơ lược những nét cơ bản trong lịch sử nghiên cứu vấn đề trí thông minh và trí thông minh của học sinh lớp 4 trên thế giới và tại Việt Nam như sau: 1.1.1. Những nghiên cứu trên thế giới Vấn đề trí thông minh nói chung và trí thông minh của học sinh tiểu học được nhiều tác giả quan tâm và có nhiều công trình nghiên cứu; có thể quy các công trình ấy vào một số hướng cơ bản sau: * Hướng thứ nhất: Nghiên cứu xác định nguồn gốc trí thông minh, tìm ra phương pháp đo lường trí thông minh nói chung và trí thông minh của học sinh tiểu học nói riêng. - Trong cuốn sách “E xamen de los ingenios para las scienzias or The Tryal of Wits” (1575), Huarte cho rằng sự khác nhau về trí thông minh của mỗi cá nhân là do sự khác nhau về hình thức cơ thể [1, tr.19]. - Theo F. Galton: Những đặc điểm di truyền, bao gồm chiều cao và trí thông minh đã chứng tỏ sự thoái bộ ở mức độ trung gian, có nghĩa là các kết quả kế thừa lớn nhất có xu hướng dịch chuyển đến các kết quả trung bình ở thế hệ tiếp theo [1, tr.20]. - Trong việc nghiên cứu tìm ra các phương pháp đánh giá trí thông minh bằng trắc nghiệm có thể kể đến một số tác giả như: W. Stern, J.C. Raven, D. Wechler,…. Cụ thể: + Năm 1905, Alfred Binet và Theophíle Simon soạn trắc nghiệm trí thông minh để chọn lọc học sinh vào trường học phù hợp, phân biệt trẻ học kém do chậm trí hay do các nguyên nhân khác. Bộ trắc nghiệm Binet – Simon được cải biên 2 lần vào năm 1908 và 1911. Binet và Simon (1911 – 1915) xem mục đích của trắc nghiệm trí thông 8 minh là đánh giá khả năng của trẻ. Hai ông đã nỗ lực đưa ra một thang đo lường của sự khác biệt cá nhân về khả năng trí thông minh. Trắc nghiệm của họ cũng là thang đo lường dựa trên lứa tuổi, đưa ra sự tương đương về tuổi trí thông minh cho trẻ thực hiện trắc nghiệm đó. + Năm 1912, W. Stern (người Đức) đã đưa ra công thức xác định chỉ số thông minh là: IQ = MA/CA x 100 Trong đó: MA là: Tuổi trí tuệ (Mental age); CA là: Tuổi đời (Chronological age); IQ: Chỉ số thông minh hay thương số trí tuệ (Intelligence Quotient). + Năm 1916, tại trường Đại học Stanford, Terman đã cải tiến trắc nghiệm Binet – Simon thành Stanford – Binet. Sau đó, trắc nghiệm này được cải tiến nhiều lần để dùng cho trẻ em từ 2 – 14 tuổi. + Năm 1939, D. Wechsler đưa ra thang Wechsler Bellevue dùng cho người lớn. Năm 1949, tác giả đưa ra trắc nghiệm WISC dành cho trẻ từ 5 - 15 tuổi. Năm 1953, công thức đánh giá IQ của Stern được Wechsler xác định lại là: IQ = (X – X )/ SD x 15 + 100 Trong đó, X là điểm thô mà trẻ đạt được qua trắc nghiệm; X là điểm trung bình của toàn mẫu và SD là độ lệch chuẩn. Năm 1955, ông lại đưa ra trắc nghiệm WAIS dành cho trẻ từ 16 tuổi trở lên. Năm 1967, ông có thêm trắc nghiệm WPPSI cho trẻ từ 4 đến 6 tuổi rưỡi. + Ngoài ra, trong lĩnh vực đo lường trí thông minh còn một số trắc nghiệm khác như: Trắc nghiệm khuôn hình tiếp diễn của Raven (Test Raven) loại trắc nghiệm này dường như dành cho mọi lứa tuổi; trắc nghiệm Raven màu dành cho trẻ em nhỏ dưới 10 tuổi; trắc nghiệm trí thông minh đa dạng của Gille,…. * Hướng thứ hai: Nghiên cứu những đặc trưng của sự hình thành và phát triển trí thông minh theo giai đoạn, sự phát triển trí thông minh của học sinh tiểu học Ở hướng nghiên cứu này có một số tác giả tiêu biểu như: L.X. Vưgôtxki, P.Ia. Galperin, E.N. Canbanôva, J. Piaget,… - Theo L.X. Vưgôtxki: Dạy học có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển trí thông minh của học sinh. 9 - Tác giả P.Ia. Galperin đã phân tích một cách kỹ lưỡng các bước hình thành hành động trí tuệ ở trẻ em. Ông chỉ rõ hành động trí tuệ gồm hai phần là định hướng và thực hiện. Trong đó, thành phần định hướng được diễn ra trước, thành phần thực hiện diễn ra sau; tùy theo điều kiện mà nó diễn ra theo các cơ chế nhất định [24, tr.108]. - Khi nghiên cứu về các giai đoạn phát triển trí tuệ, J. Piaget cho rằng quá trình phát triển trí tuệ nhận thức (trí thông minh) được chia thành bốn giai đoạn. Đó là các giai đoạn: Cảm giác vận động (từ 0 đến 2 tuổi), tiền thao tác (từ 2 đến 7 tuổi), thao tác cụ thể (từ 7 đến 11 tuổi) và thao tác hình thức (từ 11 tuổi trở đi) [15, tr.194 – 195]. - Ngoài các tác giả kể trên, một số nhà Tâm lý học khác cũng nghiên cứu trí tuệ nhận thức như N.Đ. Lêvitôp, E.N. Canbanôva-Menle, Z.I. Canmưnôva,…. Các tác giả này đi sâu nghiên cứu về tiêu chuẩn, chỉ số của sự phát triển trí tuệ,…. Cụ thể: + Theo N.Đ. Lêvitôp: Sự phát triển trí tuệ nhận thức bao gồm những phẩm chất nói lên tính nhanh trí, tính chín chắn và óc phê phán [1, tr.15]. + Tác giả Z.I. Canmưnôva cho rằng sự phát triển trí tuệ nhận thức gồm hai chỉ số: nhịp độ tiến bộ và tính tiết kiệm của tư duy [2, tr.11]. * Hướng thứ 3: Nghiên cứu về cấu trúc trí thông minh nói chung Ở hướng này, có một số công trình nghiên cứu tiêu biểu sau: + Xem trí thông minh có cấu trúc hai thành phần Ở quan điểm xem trí thông minh có cấu trúc hai thành phần có các tác giả như: N.A. Menchinxcaia và E.N. Cabanôva – Menle (là tri thức về đối tượng (cái được phản ánh) và các thủ thuật trí tuệ (phương thức phản ánh)), R. Cattel (là “trí lỏng” (Fluid Intelligence) và “trí thông minh tinh luyện” (Crystallzed Intelligence)), Hebb (là “trí thông minh A” và “trí thông minh B”), Jensen (là “trí thông minh cụ thể, thực hành” và “trí thông minh trừu tượng”),… [24, tr.44 - 46]. + Xem trí thông minh có cấu trúc đa nhân tố Đại diện tiêu biểu cho hướng nghiên cứu này là L.L. Thurstone. Theo ông, trí thông minh gồm 7 yếu tố gồm N, V, W, S, M, P, R [24, tr.46]. + Xem xét cấu trúc trí thông minh theo phương pháp phân tích đơn vị 10 Ở hướng nghiên cứu này có quan điểm của L.X. Vưgôtxki (trí thông minh gồm trí thông minh bậc thấp và trí thông minh bậc cao) và quan điểm của H. Gardner về mô hình nhiều dạng trí thông minh (trí thông minh logic – toán học, ngôn ngữ, không gian, âm nhạc, cơ thể, liên nhân cách, nội tâm, thiên nhiên, hiện sinh). * Hướng thứ 4: Nghiên cứu phương hướng dạy học tăng cường sự phát triển trí thông minh cho học sinh tiểu học. Ở hướng nghiên cứu này có những công trình tiêu biểu như: - Hệ thống thực nghiệm dạy học của Dancốp Từ quan điểm của L.X. Vưgôtxki về sự phát triển tâm lý người: Dạy học cần được xây dựng không phải trên cơ sở kết cấu tâm lý đã hoàn thiện mà cần hướng vào các chức năng tâm lý đang phát triển, Dancốp đã xây dựng nên hệ thống thực nghiệm dạy học. Những nét chính trong quan điểm của Dancốp: trong dạy học cần tôn trọng vốn sống của trẻ; xây dựng nội dung dạy học ở mức độ khó khăn cao và nhịp độ học nhanh; nâng tỉ trọng tri thức lý luận khái quát trong tài liệu học tập và làm cho học sinh có ý thức về toàn bộ quá trình học tập và tự giác tích cực học tập [15, tr.198 - 199]. - Hệ thống thực nghiệm của V.V. Đavưđốp Xuất phát từ quan niệm của A.N. Lêonchiev: Sự phát triển tâm lý trẻ em là quá trình trẻ tiếp thu, chiếm lĩnh các thành tựu văn hóa của thế hệ trước, để hình thành và phát triển trí tuệ cho học sinh phải phát triển tư duy lý luận dựa trên cơ sở khái quát hóa nội dung dạy học; V.V. Đavưđốp đã xây dựng thực nghiệm dạy học với các nguyên tắc cơ bản như: khái niệm khoa học cung cấp cho học sinh phải là những khái niệm cơ bản nhất, cốt lõi nhất; cho học sinh phát hiện mối liên hệ bản chất của khái niệm; hồi phục mối liên hệ ấy bằng mô hình ký hiệu; giúp học sinh kịp thời chuyển dần từ các hành động trực tiếp với sự vật sang hành động trí tuệ [15, tr.199 – 200]. Tóm lại: Trí thông minh và một số vấn đề liên quan đến trí thông minh đã được tìm hiểu nhưng việc nghiên cứu về trí thông minh của học sinh lớp 4 vẫn chưa được thực hiện có hệ thống đã gợi mở hướng nghiên cứu cho đề tài của chúng tôi.