Tài liệu Thỏa thuận trọng tài vô hiệu theo pháp luật trọng tài thương mại ở việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN PHƯƠNG LINH THỎA THUẬN TRỌNG TÀI VÔ HIỆU THEO PHÁP LUẬT TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Trung Tín HÀ NỘI, 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Phương Linh MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỎA THUẬN TRỌNG TÀI VÔ HIỆU........................................................................................................... 5 1.1. Khái quát về thỏa thuận trọng tài ...................................................................... 5 1.2. Khái quát về thỏa thuận trọng tài vô hiệu ...................................................... 12 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ THỎA THUẬN TRỌNG TÀI VÔ HIỆU VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ THỎA THUẬN TRỌNG TÀI VÔ HIỆU TẠI VIỆT NAM ...................................................... 24 2.1. Thực trạng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tại Việt Nam ............. 24 2.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tại Việt Nam . 33 Chương 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ THỎA THUẬN TRỌNG TÀI VÔ HIỆU VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ THỎA THUẬN TRỌNG TÀI VÔ HIỆU TẠI VIỆT NAM................................................................................................................ 47 3.1. Giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu .................................................................................................................... 47 3.2. Giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tại Việt Nam ............................................................................................... 50 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 64 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 66 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong thời kỳ toàn cầu hóa kinh tế diễn ra vô cùng mạnh mẽ như hiện nay, các hoạt động thương mại diễn ra rất đa dạng về hình thức và nhanh chóng về tốc độ. Sự đa dạng đó cũng dẫn tới những tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại ngày một nhiều và phức tạp. Vì vậy đòi hỏi phải có những phương thức giải quyết tranh chấp nhanh chóng nhưng hiệu quả. Giải quyết tranh chấp thương mại bằng Trọng tài chính là một phương thức giải quyết tranh chấp có nhiều ưu điểm như nhanh gọn, không công khai, hiệu quả nên ngày càng trở nên phổ biến. Để một tranh chấp thương mại có thể được giải quyết bằng trọng tài, điều kiện đầu tiên cần có là phải có thỏa thuận trọng tài. Nếu không có thỏa thuận trọng tài thì tranh chấp thương mại không thể được giải quyết bằng trọng tài. Trong quy định về thỏa thuận trọng tài còn nhiều điểm chưa được giải thích rõ ràng trong Luật Trọng tài Thương mại 2010, gây khó khăn cho việc hiểu và áp dụng pháp luật đối với những tổ chức, cơ quan trực tiếp áp dụng đó là các tổ chức Trọng tài Thương mại, Tòa án và đặc biệt là các doanh nghiệp có tranh chấp yêu cầu trọng tài giải quyết. Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp chưa đánh giá đúng tầm quan trọng của thỏa thuận trọng tài cũng như chưa có được kiến thức đầy đủ về thỏa thuận trọng tài nên việc soạn thảo thỏa thuận trọng tài còn một số hạn chế dẫn tới thỏa thuận trọng tài vô hiệu. Thỏa thuận trọng tài vô hiệu khiến cho thẩm quyền giải quyết tranh chấp không còn thuộc thẩm quyền của trọng tài, khiến việc giải quyết tranh chấp bị kéo dài hơn và trong nhiều trường hợp dẫn tới những thiệt hại về kinh tế cho các bên tranh chấp. Vì vậy việc nghiên cứu những quy định của pháp luật và thực trạng áp dụng pháp luật trọng tài thương mại thông qua một số vụ việc liên quan đến thỏa thuận trọng tài vô hiệu, từ đó đưa ra những giải pháp nâng cao hiệu quả 1 của việc áp dụng pháp luật trọng tài thương mại về thỏa thuận trọng tài vô hiệu là rất cần thiết. Từ những lý do trên tôi đã chọn đề tài “Thỏa thuận trọng tài vô hiệu theo pháp luật trọng tài thương mại ở Việt Nam hiện nay” làm luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề thỏa thuận trọng tài và hiệu lực của thỏa thuận trọng tài đã được khá nhiều tác giả phân tích từ nhiều góc độ khác nhau. Có nhiều công trình nghiên cứu khá công phu, có tính hệ thống những vấn đề pháp lý về trọng tài, trong từng nội dung cụ thể, cùng với việc phân tích các quy phạm pháp luật của Việt Nam (Pháp lệnh trọng tài thương mại 2003 và Luật trọng tài thương mại 2010), so sánh với những quy định tương ứng trong các công ước quốc tế, luật mẫu về trọng tài, pháp luật ở các quốc gia khác, các tác giả cũng đã minh họa, bình luận các vụ việc thực tiễn liên quan đến thỏa thuận trọng tài vô hiệu. Bên cạnh đó, cũng đã có nhiều khóa luận cử nhân và luận văn thạc sĩ nghiên cứu về vấn đề hiệu lực của thỏa thuận trọng tài như: -Khóa luận cử nhân Luật: “Các vấn đề pháp lý về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài” của tác giả Nguyễn Thị Ly Na năm 2010. - Luận văn Thạc sĩ Luật: “Pháp luật Việt Nam về thỏa thuận trọng tài thươngmại” của tác giả Tống Thị Lan Hương năm 2011. - Luận văn Thạc sĩ Luật: “Pháp luật về thỏa thuận trọng tài ở Việt Nam” của tác giả Đặng Thu Hằng năm 2014. Những nghiên cứu của các tác giả kể trên nói chung và những đề tài khóa luận, luận văn tốt nghiệp nói riêng chủ yếu nghiên cứu chung các phương diện về giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại, và những điều kiện để thỏa thuận trọng tài có hiệu lực. Vấn đề thỏa thuận trọng tài vô hiệu chỉ được đề cập ở mức độ hết sức khái quát, chiếm một phần nhỏ trong những công trình nghiên cứu nói trên. 2 Vì vậy việc nghiên cứu một cách có hệ thống về vấn đề thỏa thuận trọng tài vô hiệu mang ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc. Những giải pháp của đề tài hy vọng sẽ đem lại những kết quả thiết thực cho việc hoàn thiện các quy định pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu ở Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Làm rõ thêm một số vấn đề lý luận về thỏa thuận trọng tài vô hiệu, đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu ở Việt Nam. Luận văn tìm hiểu về trọng tài thương mại, hậu quả pháp lý của thỏa thuận trọng tài vô hiệu, từ đó đánh giá ý nghĩa của việc nghiên cứu về thỏa thuận trọng tài vô hiệu đối với việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Phân tích, đánh giá thực trạng thỏa thuận trọng tài vô hiệu, nghiên cứu, nhận xét một số vụ tranh chấp điển hình trên thế giới và Việt Nam làm cơ sở rút ra những điều cần lưu ý đối với các doanh nghiệp Việt Nam khi lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại. - Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được những mục đích trên, tác giả đặt ra việc giải quyết các nhiệm vụ sau: + Phân tích những vấn đề lý luận về thỏa thuận trọng tài vô hiệu + Đánh giá thực trạng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu và thực tiễn áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tại Việt Nam + Xây dựng các giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tại Việt Nam 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Các quan hệ liên quan thỏa thuận trọng tài 3 - Phạm vi nghiên cứu: Các quan hệ liên quan đến thỏa thuận trọng tài vô hiệu ở Việt Nam hiện nay 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận chung là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Trên nền tảng phương pháp luận chung đó, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp thống kê, so sánh, đối chiếu, phân tích, tổng hợp. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Nghiên cứu đề tài này, luận văn có những đóng góp mới về mặt khoa học trên những khía cạnh chủ yếu sau: - Thứ nhất: Tiếp tục hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu ở Việt Nam; - Thứ hai: Luận văn phân tích thực trạng pháp luật Việt Nam về thỏa thuận trọng tài vô hiệu thông qua một số ví dụ cụ thể; - Thứ ba: Đề xuất những biện pháp nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu ở Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Luận văn gồm 3 chương: - Chương 1: Những vấn đề lý luận về thỏa thuận trọng tài vô hiệu - Chương 2: Thực trạng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu và thực tiễn áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tại Việt Nam - Chương 3: Giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tại Việt Nam 4 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỎA THUẬN TRỌNG TÀI VÔ HIỆU 1.1. Khái quát về thỏa thuận trọng tài 1.1.1. Khái niệm thỏa thuận trọng tài - Định nghĩa thỏa thuận trọng tài Thỏa thuận trọng tài là nền móng của tố tụng trọng tài thương mại. Nguyên tắc chung là “không có thỏa thuận giải quyết bằng phương thức trọng tài sẽ không có tố tụng trọng tài”. Vì vậy, thỏa thuận trọng tài được định nghĩa rõ ràng trong các đạo luật quốc gia cũng như trong các văn bản luật quốc tế về trọng tài thương mại. Theo Điều 7 Luật mẫu của UNCITRAL: “Thỏa thuận trọng tài là thỏa thuận mà các bên đưa ra trọng tài tất cả hoặc một số tranh chấp phát sinh hoặc có thể phát sinh giữa các bên trong quan hệ pháp lý xác định cho dù đó có là quan hệ hợp đồng hay không. Thoả thuận trọng tài có thể dưới hình thức điều khoản trọng tài trong hợp đồng hoặc dưới hình thức thoả thuận riêng”. Điều 2 Công ước New York 1958 thể hiện khái niệm về thỏa thuận trọng tài như sau: “Mỗi Quốc gia thành viên sẽ công nhận một thỏa thuận bằng văn bản theo đó các bên cam kết đưa ra trọng tài xét xử mọi tranh chấp đã hoặc có thể phát sinh giữa các bên từ một quan hệ pháp lý xác định, dù là quan hệ hợp đồng hay không, liên quan đến một đối tượng có khả năng giải quyết được bằng trọng tài”. Khoản 2 Điều 3 Luật Trọng tài thương mại 2010 định nghĩa: “Thỏa thuận trọng tài là thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết bằng trọng tài tranh chấp có thể phát sinh hoặc đã phát sinh”. 5 Từ những định nghĩa trên có thể rút ra một cách hiểu chung về thỏa thuận trọng tài như sau: thỏa thuận trọng tài là thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết tranh chấp có thể phát sinh hoặc đã phát sinh trong hoạt động thương mại mà pháp luật cho phép giải quyết bằng thể thức trọng tài. - Bản chất của thỏa thuận trọng tài Bản chất của thỏa thuận trọng tài là sự thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại. Điều này khác với việc các bên tranh chấp yêu cầu giải quyết tại Tòa án, cơ quan có thẩm quyền xét xử bất kỳ tranh chấp trong nước nào (trừ khi các bên có thỏa thuận khác).Trọng tài chỉ có thẩm quyền xét xử khi các bên tranh chấp có thỏa thuận chọn trọng tài để giải quyết tranh chấp. Có thể nói thỏa thuận trọng tài là điều kiện tiên quyết để tiến hành tố tụng trọng tài. - Nội dung của thỏa thuận trọng tài Nội dung của thỏa thuận trọng tài là việc xác định cách thức, trình tự, thủ tục, thẩm quyền và trách nhiệm của các bên liên quan khi cần giải quyết những tranh chấp phát sinh liên quan đến hợp đồng chính. Việc xác lập nội dung các điều khoản trong thỏa thuận trọng tài phụ thuộc vào sự tự nguyện thỏa thuận của các bên mà không chịu sự can thiệp của pháp luật. Tuy nhiên, để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên trong quá trình giải quyết tranh chấp, pháp luật quy định một số điều khoản cơ bản của thỏa thuận trọng tài như: phương thức trọng tài, tổ chức trọng tài, ngôn ngữ, luật áp dụng, địa điểm trọng tài, chi phí, cam kết thi hành quyết định trọng tài. Một thỏa thuận trọng tài chỉ có giá trị pháp lý khi đáp ứng được những yêu cầu của pháp luật về nội dung. - Hình thức của thỏa thuận trọng tài Pháp luật hầu hết các nước quy định thỏa thuận trọng tài phải bằng văn bản. Thông thường có hai cách thỏa thuận giải quyết tranh chấp bằng 6 trọng tài dựa vào thời điểm hình thành thỏa thuận trọng tài: Điều khoản trọng tài và Thỏa thuận trọng tài riêng biệt. + Điều khoản trọng tài là một điều khoản nằm trong hợp đồng chính giữa các bên và thường liên quan đến các tranh chấp có thể phát sinh trong tương lai. Điều khoản trọng tài thường chỉ mang tính dự liệu vì vào thời điểm ký kết hợp đồng các bên chưa lường được những loại tranh chấp nào sẽ phát sinh, do đó các điều khoản này thường rất ngắn gọn, không đi vào chi tiết. Trên thực tế, các bên thường lấy một điều khoản mẫu ngắn gọn của một tổ chức trọng tài. + Thỏa thuận trọng tài riêng biệt liên quan đến tranh chấp đã phát sinh trên thực tế. Thỏa thuận này thường dưới hình thức một văn bản thỏa thuận riêng và được coi như gắn liền với hợp đồng chính. Vì thỏa thuận này được lập khi tranh chấp đã phát sinh, các bên đã biết rõ về loại tranh chấp, tính chất và mức độ của tranh chấp nên nội dung của thỏa thuận khá chi tiết, có tính khả thi cao. Tuy nhiên, khi tranh chấp đã xảy ra thì việc các bên ngồi lại đàm phán cho thỏa thuận trọng tài riêng biệt sẽ phức tạp hơn nhiều so với đàm phán về điều khoản trọng tài trong hợp đồng. 1.1.2. Ý nghĩa của thỏa thuận trọng tài Thỏa thuận trọng tài là điều kiện đầu tiên và quan trọng của tố tụng trọng tài. Thỏa thuận trọng tài được xác lập trên cơ sở ý chí tự nguyện và bình đẳng của các bên, bởi vậy nó có vai trò ràng buộc các bên phải tiến hành giải quyết tranh chấp tại trọng tài đúng như thỏa thuận đã được xác lập. Thỏa thuận trọng tài là bằng chứng cho thấy các bên lựa chọn trọng tài chứ không phải tòa án để giải quyết tranh chấp. Thông qua thảo thuận trọng tài, các bên gián tiếp khước từ thẩm quyền xét xử của tòa án. Tòa án phải từ chối thụ lý khi thỏa thuận trọng tài giữa hai bên có hiệu lực. Tuy nhiên thỏa 7 thuận trọng tài không loại trừ sự hỗ trợ của Tòa án đối với việc giải quyết tranh chấp trong trường hợp có khiếu nại liên quan đến thỏa thuận trọng tài vô hiệu, yêu cầu áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời và khi có căn cứ pháp luật để đề nghị Tòa án hủy quyết định trọng tài. Như vậy, yếu tố cơ bản nhất trong phương thức trọng tài là yếu tố thỏa thuận. Thỏa thuận trọng tài có vai trò quyết định trong việc sử dụng trọng tài như một phương thức giải quyết tranh chấp trong kinh doanh. Không có thỏa thuận trọng tài sẽ không có giải quyết tranh chấp bằng trọng tài.Tuy nhiên để thỏa thuận trọng tài thực sự có ý nghĩa thì nó phải có hiệu lực. 1.1.3. Hiệu lực của thỏa thuận trọng tài Thỏa thuận trọng tài là cơ sở để xác định thẩm quyền giải quyết tranh chấp của trọng tài. Chính vì vậy, giá trị pháp lý của thỏa thuận trọng tài là vô cùng quan trọng. Thỏa thuận trọng tài thực chất là một hợp đồng dân sự. Điều 385 Bộ luật dân sự 2015 quy định “Hợp đồng là sự thoả thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự”. Thỏa thuận trọng tài là sự thỏa thuận giữa các bên, bên cạnh đó khi giữa các bên đã có thỏa thuận trọng tài thì một bên không thể đơn phương yêu cầu giải quyết tranh chấp tại Tòa án nếu bên kia không đồng ý, nói cách khác giữa các bên tồn tại quan hệ nghĩa vụ dân sự. Như vậy thỏa thuận trọng tài có đầy đủ các đặc điểm để được coi như một hợp đồng dân sự. Về điều kiện hiệu lực của hợp đồng dân sự, cần quan tâm đến các yếu tố: Chủ thể, hình thức và nội dung của hợp đồng. Tương tự như vậy, điều kiện hiệu lực của thỏa thuận trọng tài cũng có thể được xem xét dưới 3 điều kiện: - Điều kiện về chủ thể ký kết thỏa thuận trọng tài Người tham gia ký kết thỏa thuận trọng tài phải có năng lực hành vi dân sự, nói cách khác, chủ thể ký kết thỏa thuận trọng tài phải là người có khả 8 năng xác lập, thực hiện quyền và nghĩa vụ dân sự bằng hành vi của mình theo quy định của pháp luật. Ngoài ra người tham gia ký kết thỏa thuận trọng tài phải hoàn toàn tự nguyện về mặt lý trí, không bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép. Đối tượng ký thỏa thuận trọng tài có thể là cá nhân, pháp nhân, cơ quan nhà nước… nhưng các đối tượng này phải đủ năng lực hành vi dân sự, đủ thẩm quyền theo pháp luật hoặc thẩm quyền theo ủy quyền thì thỏa thuận trọng tài mới có hiệu lực. - Điều kiện về hình thức của thỏa thuận trọng tài Hình thức của thỏa thuận trọng tài là sự thể hiện ra bên ngoài sự thống nhất ý chí giữa các bên. Theo pháp luật của hầu hết quốc gia, hình thức của thỏa thuận trọng tài phải bằng văn bản với mục đích dựa vào hình thức của thỏa thuận trọng tài để làm căn cứ xác nhận rằng thỏa thuận giữa các bên đã đạt được. Yêu cầu hình thức văn bản đối với thỏa thuận trọng tài là nhằm đảm bảo khả năng chứng minh một cách dễ dàng hơn về sự tồn tại của một thỏa thuận trọng tài cũng như các nội dung chứa đựng trong đó. Một thỏa thuận chỉ có giá trị pháp lý khi nó tuân thủ điều kiện về hình thức. - Điều kiện về nội dung của thỏa thuận trọng tài Ngoài các điều kiện về chủ thể ký kết và hình thức, thỏa thuận trọng tài cần phải thỏa mãn các điều kiện về nội dung thì mới có hiệu lực. Thứ nhất, tranh chấp phải phát sinh từ một mối quan hệ pháp lý xác định. Tuy nhiên không phải một tranh chấp bất kỳ phát sinh giữa các bên đều có thể đưa ra trọng tài giải quyết. Thỏa thuận trọng tài này phải liên quan đến một mối quan hệ pháp lý cụ thể mà thông thường là hợp đồng giữa các bên. Thứ hai, tranh chấp đó phải thuộc lĩnh vực có thẩm quyền giải quyết của trọng tài. Không phải mọi tranh chấp đều có thể giải quyết bằng trọng tài dù các bên có tự nguyện thỏa thuận. Các tranh chấp liên quan đến các quyền 9 nhân thân, quan hệ hôn nhân, gia đình, thừa kế, phá sản…. thường là các tranh chấp không thể giải quyết bằng trọng tài. 1.1.4. Tính độc lập của thỏa thuận trọng tài Tính độc lập của thỏa thuận trọng tài thể hiện ở những điểm sau: - Việc thay đổi, gia hạn, hủy bỏ hợp đồng, sự vô hiệu của hợp đồng không làm ảnh hưởng tới hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. Nói cách khác, hợp đồng có thể bị vô hiệu từng phần hoặc vô hiệu toàn bộ nhưng trong hai trường hợp này cũng không tự động kéo theo sự vô hiệu của điều khoản trọng tài [8, tr.22]. Như vậy khi hợp đồng vô hiệu thì thỏa thuận trọng tài vẫn có hiệu lực, cho phép xác định thẩm quyền của trọng tài giải quyết vụ tranh chấp phát sinh từ hợp đồng đó - Luật áp dụng đối với thỏa thuận trọng tài và luật điều chỉnh nội dung hợp đồng trong các hợp đồng thương mại quốc tế là khác nhau. Chính vì tính độc lập nên luật điều chỉnh nội dung hợp đồng và luật điều chỉnh thỏa thuận trọng tài không cần thiết phải giống nhau. Việc xem xét luật điều chỉnh hiệu lực của thoả thuận trọng tài phụ thuộc vào từng giai đoạn tố tụng trọng tài như, luật nơi tiến hành trọng tài, luật nơi phán quyết được tuyên, luật điều chỉnh nội dung tranh chấp. Vì thế khi giao kết hợp đồng, đặc biệt là các hợp đồng thương mại quốc tế, các bên nên thỏa thuận rõ luật điều chỉnh thỏa thuận trọng tài để tránh những rắc rối có thể phát sinh trong quá trình tố tụng trọng tài sau này. - Nguyên tắc “thẩm quyền của thẩm quyền” cũng cho thấy tính độc lập của thỏa thuận trọng tài. Theo nguyên tắc này thì Hội đồng trọng tài có thẩm quyền xem xét thẩm quyền của chính mình. Việc xác định sự độc lập của thỏa thuận trọng tài tạo cơ sở cho Hội đồng trọng tài xem xét hiệu lực của hợp đồng. Nếu có khiếu nại của các bên về thỏa thuận trọng tài, Hội đồng 10 trọng tài sẽ tiến hành xem xét mình có thẩm quyền giải quyết tranh chấp nữa hay không. Khoản 1 Điều 16 Luật Mẫu quy định: “…Điều khoản trọng tài trở thành bộ phận của hợp đồng sẽ được coi là thỏa thuận độc lập với các điều khoản khác của hợp đồng. Quyết định của ủy ban trọng tài về hợp đồngbị vô hiệu không làm cho Điều khoản trọng tài bị vô hiệu theo”.Theo quy định này thì điều khoản trọng tài là độc lập với các điều khoản khác của hợp đồng. Trường hợp hợp đồng vô hiệu thì điều khoản trọng tài cũng không bị vô hiệu theo. Tương tự Luật Trọng tài thương mại 2010 cũng quy định: “Thỏa thuận trọng tài hoàn toàn độc lập với hợp đồng.Việc thay đổi, gia hạn, hủy bỏ hợp đồng, hợp đồng vô hiệu hoặc không thể thực hiện được không làm mất hiệu lực của thỏa thuận trọng tài”. Sở dĩ ngay cả khi thỏa thuận trọng tài là một điều khoản nằm trong hợp đồng chính thì nó vẫn độc lập với hợp đồng chính vì thỏa thuận trọng tài có đối tượng pháp lý là xác định thủ tục tố tụng sẽ được áp dụng trong trường hợp có tranh chấp phát sinh giữa các bên, trong khi đối tượng của hợp đồng là xác định quyền và nghĩa vụ của các bên trong một quan hệ pháp luật nhất định. Như vậy dù thỏa thuận trọng tài là một văn bản riêng biệt hay một điều khoản trong hợp đồng thì thỏa thuận trọng tài cũng tồn tại độc lập với hợp đồng, hiệu lực của thỏa thuận trọng tài không phụ thuộc hiệu lực hợp đồng. Tuy nhiên tính độc lập về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài với hợp đồng chính cũng không phải là tuyệt đối mà là tương đối. Nếu nguyên nhân dẫn đến hợp đồng chính và thỏa thuận trọng tài vô hiệu trùng nhau, ví dụ như chủ thể ký kết không đủ thầm quyền theo quy định của pháp luật, thì khi hợp 11 đồng chính vô hiệu, thỏa thuận trọng tài với tư cách là một điều khoản trong hợp đồng chính cũng vô hiệu. 1.2 . Khái quát về thỏa thuận trọng tài vô hiệu 1.2.1. Định nghĩa thỏa thuận trọng tài vô hiệu Các văn bản pháp luật không đưa ra định nghĩa cụ thể về thỏa thuận trọng tài vô hiệu tuy nhiên có thể hiểu bản chất của thỏa thuận trọng tài vô hiệu là thỏa thuận trọng tài rơi vào tình trạng mất hiệu lực ngay từ ban đầu. Thỏa thuận trọng tài vô hiệu khác với thỏa thuận trọng tài không còn hiệu lực và thỏa thuận trọng tài không thể thực hiện được. Nếu thỏa thuận trọng tài không còn hiệu lực tức là ban đầu thỏa thuận trọng tài đã từng có hiệu lực nhưng hiệu lực đó đã không còn; thỏa thuận trọng tài không thể thực hiện được là thỏa thuận trọng tài không thể tiến hành được do các cản trở về vật lý hoặc pháp lý thì thỏa thuận trọng tài vô hiệu tức là ngay từ ban đầu đã mất hiệu lực. 1.2.2. Ý nghĩa của việc quy định về thỏa thuận trọng tài vô hiệu trong các văn bản pháp luật về trọng tài thương mại Thỏa thuận trọng tài là kết quả của quá trình đàm phán, cân nhắc giữa các bên, là bằng chứng cho thấy sự tự nguyện của các bên trong lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Trọng tài, với tư cách là một thiết chế tài phán tư, luôn tôn trọng sự tự nguyện của các bên tranh chấp. Và thỏa thuận trọng tài chính là biểu hiện đầu tiên của sự tự nguyện thỏa thuận đó. Cũng tương tự như một hợp đồng dân sự, tính hiệu lực của thỏa thuận trọng tài cũng rất cần được quy định rõ để đảm bảo thỏa thuận trọng tài có đủ điều kiện pháp lý để được thực hiện. Việc quy định về thỏa thuận trọng tài vô hiệu có ý nghĩa quan trọng với cả các bên tranh chấp khi soạn thảo thỏa thuận trọng tài và đồng thời tạo cơ sở pháp lý cho Hội đồng trọng tài xác định thẩm quyền của mình cũng như Tòa 12 án khi cần đánh giá tính hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. Đối với các bên khi soạn thảo thỏa thuận trọng tài, quy định về thỏa thuận trọng tài vô hiệu giúp các bên tránh được các lỗi khiến thỏa thuận trọng tài vô hiệu dẫn tới tranh chấp không giải quyết được bằng phương thức trọng tài. Quy định về thỏa thuận trọng tài vô hiệu là căn cứ để Hội đồng trọng tài xác định xem mình có thẩm quyền giải quyết tranh chấp không. Bên cạnh đó, khi thỏa thuận trọng tài vô hiệu thì tòa án hoàn toàn có thẩm quyền giải quyết vụ tranh chấp. Nếu trọng tài đã giải quyết thì quyết định trọng tài đó sẽ bị tòa án hủy theo quy định của pháp luật. 1.2.3. Những trường hợp thỏa thuận trọng tài vô hiệu Thỏa thuận trọng tài vô hiệu dẫn đến thẩm quyền giải quyết tranh chấp của trọng tài bị loại bỏ. Công ước New York 1958 và Luật mẫu UNCITRAL đều không có quy định cụ thể nào về định nghĩa cũng như các trường hợp thỏa thuận trọng tài vô hiệu, vì vậy có thể dựa vào các điều kiện có hiệu lực của thỏa thuận trọng tài để suy ra các trường hợp thỏa thuận trọng tài vô hiệu. - Chủ thể của thỏa thuận trọng tài không có thẩm quyền, không có đủ năng lực hành vi dân sự hoặc bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép Chỉ người có thẩm quyền ký kết theo quy định của pháp luật mới được ký kết thỏa thuận trọng tài. Thỏa thuận do người không có thẩm quyền theo quy định của pháp luật ký kết sẽ trở nên không có hiệu lực. Tương tự như vậy, những người không đủ năng lực hành vi dân sự như người chưa thành niên, người bị mất năng lực hành vi dân sự, hạn chế năng lực hành vi dân sự nếu ký kết thỏa thuận trọng tài sẽ khiến thỏa thuận trọng tài trở nên vô hiệu. Nếu trong quá trình xác lập thỏa thuận trọng tài, một bên bị bên kia lừa dối, đe dọa hoặc cưỡng ép, sau đó có yêu cầu Tòa án tuyên bố thỏa thuận trọng tài vô hiệu thì thỏa thuận trọng tài sẽ bị vô hiệu. 13 - Hình thức của thỏa thuận trọng tài không đáp ứng yêu cầu của luật điều chỉnh Pháp luật hầu hết các quốc gia quy định hình thức của thỏa thuận trọng tài là văn bản hoặc các hình thức khác được coi là văn bản.Nếu thỏa thuận trọng tài vi phạm quy định về hình thức xác lập thì thỏa thuận trọng tài bị vô hiệu. Tuy nhiên khái niệm “văn bản” ở mỗi nguồn luật lại có những điểm khác nhau. Đặc biệt theo Công ước New York, thỏa thuận trọng tài phải bằng văn bản có chữ ký của các bên. Theo luật của các quốc gia thì quy định này không phải là bắt buộc, miễn là thỏa thuận trọng tài được lập bằng văn bản là đã thỏa mãn điều kiện về hình thức. - Nội dung của của thỏa thuận trọng tài không đáp ứng yêu cầu của luật điều chỉnh + Tranh chấp phát sinh không thuộc thẩm quyền giải quyết của trọng tài Không phải mọi tranh chấp đều có thể giải quyết bằng trọng tài.Vì vậy dù thỏa thuận trọng tài thỏa mãn các điều kiện về chủ thể và hình thức nhưng nếu tranh chấp không nằm trong thẩm quyền giải quyết tranh chấp của trọng tài thì thỏa thuận này cũng được coi là vô hiệu. Dù các bên có tự nguyện thỏa thuận dùng trọng tài để giải quyết tranh chấp phát sinh giữa họ với nhau thì thảo thuận này cũng bị coi là vô hiệu nếu những loại tranh chấp này không được pháp luật cho phép giải quyết bằng trọng tài. Thoả thuận trọng tài về vụ tranh chấp thuộc lĩnh vực mà pháp luật quy định không thuộc thẩm quyền của trọng tài, có thể xảy ra các trường hợp sau: Thứ nhất, theo pháp luật quốc gia A tranh chấp không thuộc lĩnh vực mà trọng tài có thẩm quyền, song theo pháp luật quốc gia B, tranh chấp đó thuộc lĩnh vực mà trọng tài có thẩm quyền; 14 Thứ hai, theo pháp luật cả quốc gia A và quốc gia B, tranh chấp đều không thuộc lĩnh vực mà trọng tài có thẩm quyền. Trong trường hợp đầu tiên, nếu thoả thuận trọng tài của các bên ghi chọn trọng tài thường trực của quốc gia A, thì khi đó thoả thuận trọng tài bị coi là vô hiệu về mặt nội dung, bởi theo pháp luật quốc gia A, tranh chấp không thuộc lĩnh vực mà trọng tài có thẩm quyền. Song cũng trong trường hợp này, các bên thoả thuận chọn trọng tài thường trực của quốc gia B thì khi đó thoả thuận trọng tài vẫn được coi là có giá trị pháp lý về mặt nội dung. Tuy nhiên, nếu quyết định cuối cùng của trọng tài cần được công nhận và thi hành ở quốc gia A thì khi đó bên được thi hành sẽ không thể hy vọng vào sự ra quyết định về vấn đề đó của cơ quan có thẩm quyền của quốc gia A nếu như bên phải thi hành không tự nguyện thực thi quyết định. Trong trường hợp thứ hai, thoả thuận trọng tài sẽ bị coi là vô hiệu về mặt nội dung, điều này không phụ thuộc vào việc các bên tranh chấp đã ghi trong thoả thuận trọng tài đã nêu là chọn trọng tài thường trực quốc gia A hay quốc gia B hoặc trọng tài sự vụ được thành lập ở một trong hai quốc gia trên. Theo khoản 1 Điều II và khoản 2 Điều V của Công ước New York 1958, việc công nhận và thi hành quyết định trọng tài có thể bị từ chối nếu cơ quan có thẩm quyền của quốc gia, nơi việc công nhận và thi hành đó được yêu cầu, cho rằng: Đối tượng của vụ tranh chấp không thể giải quyết được bằng trọng tài theo luật pháp của nước đó; hoặc việc công nhận và cho thi hành quyết định sẽ trái với trật tự công cộng của nước đó. Qua đó có thể thấy, thẩm quyền giải quyết tranh chấp bằng trọng tài phụ thuộc vào quy định của luật pháp từng quốc gia. Thông thường, các vấn đề không được áp dụng trọng tài là: các vấn đề về tình trạng cá nhân, tranh chấp về phát minh, nhãn hiệu hàng hóa và bản quyền, luật cạnh tranh, tranh chấp về bảo hiểm, tham nhũng, phá sản, tranh chấp về cấm vận, một số tranh chấp về quan hệ lao động .... 15 Pháp luật về trọng tài của các nước trên thế giới đều quy định cho trọng tài thẩm quyền rất rộng. Việc quy định thẩm quyền giải quyết tranh chấp của trọng tài, pháp luật các nước có thể dùng phương pháp loại trừ, tức là pháp luật chỉ liệt kê những loại việc không thuộc thẩm quyền của trọng tài như tại Điều 5 Luật Trọng tài Newzerland: “Mọi quyền tùy thuộc vào các bên có thể được giải quyết bằng trọng tài, trừ trường hợp phụ thuộc vào quyền xét xử bắt buộc dành riêng cho cơ quan Nhà nước có thẩm quyền theo quy định của pháp luật”. Ngoài ra có thể quy định thẩm quyền trọng tài bằng cách kết hợp các quy định cho phép lẫn quy định loại trừ, ví dụ như Luật Trọng tài Trung Quốc quy định mọi tranh chấp phát sinh từ hợp đồng hoặc quyền sở hữu giữa các công dân, pháp nhân hoặc các tổ chức khác trên cơ sở bình đẳng có thể được giải quyết bằng trọng tài (Điều 2) đồng thời loại trừ các tranh chấp không được giải quyết bằng trọng tài bao gồm các tranh chấp liên quan đến hôn nhân, nhận con nuôi, giám hộ và thừa kế, tranh chấp hành chính (Điều 3) [8, tr.22]. Theo Điều 2 của Luật Trọng tài Nhật Bản thì các bên có thể đưa ra trọng tài giải quyết tất cả các tranh chấp dân sự đã phát sinh hay có thể phát sinh không kể có hợp đồng hay không có hợp đồng. + Tranh chấp không phát sinh từ quan hệ pháp lý xác định Khoản 1 Điều 2 Công ước New York và Khoản 1 Điều 7 Luật mẫu UNCITRAL quy định rằng thỏa thuận tranh chấp đưa ra trọng tài phải phát sinh hoặc có thể phát sinh giữa các bên về quan hệ pháp lý xác định, dù là quan hệ hợp đồng hay không phải là quan hệ hợp đồng. Trên thực tế, quan hệ dân sự, thương mại rất đa dạng và phong phú.Phần lớn các quan hệ có thể xác định bằng hợp đồng cụ thể được ký kết giữa các bên nhưng cũng có nhiều tranh chấp không phát sinh từ quan hệ hợp đồng. Ví dụ như đền bù thiệt hại ngoài hợp đồng trong lĩnh vực xây dựng, hàng hải, vận tải…Như vậy nếu thỏa thuận trọng tài không giới hạn lại phạm 16 vi đối với tranh chấp phát sinh từ một quan hệ pháp lý cụ thể thì thỏa thuận trọng tài cũng vô hiệu. 1.2.4. Hậu quả pháp lý của thỏa thuận trọng tài vô hiệu Hậu quả của thỏa thuận trọng tài vô hiệu là tranh chấp không thể giải quyết bằng trọng tài. Nhưng tùy vào từng thời điểm phát hiện thỏa thuận trọng tài vô hiệu trong cả quá trình tố tụng mà sẽ dẫn tới những hậu quả pháp lý khác nhau. - Khi xem xét thụ lý đơn kiện Điều 2 Công ước New York 1958 quy định: “Toà án của một Quốc gia thành viên, khi nhận được một đơn kiện về một vấn đề mà đối với vấn đề đó các bên đã có thoả thuận theo nội dung của điều này, sẽ, theo yêu cầu của một bên, đưa các bên tới trọng tài, trừ khi Toà án thấy rằng thoả thuận nói trên không có hiệu lực, không hiệu quả hoặc không thể thực hiện được”.Điều đó có nghĩa là khi tranh chấp phát sinh nhưng quá trình tố tụng trọng tài chưa diễn ra, nếu một bên nhận thấy thỏa thuận trọng tài vô hiệu có thể khởi kiện ra Tòa án, khi đó Tòa án có thẩm quyền bác bỏ thỏa thuận trọng tài và thụ lý vụ án. Khi tranh chấp đã được trọng tài thụ lý nhưng chưa giải quyết, Hội đồng trọng tài trước tiên phải xem xét hiệu lực của thỏa thuận trọng tài và thẩm quyền của mình. Nếu thỏa thuận trọng tài vô hiệu hoặc tranh chấp không thuộc thẩm quyền giải quyết của trọng tài thì tổ chức trọng tài từ chối thụ lý vụ việc. Khi đó một bên tranh chấp có quyền khởi kiện ra Tòa án. - Trong quá trình Hội đồng trọng tài giải quyết tranh chấp Trong quá trình giải quyết tranh chấp mà thỏa thuận trọng tài bị phát hiện là vô hiệu thì Hội đồng trọng tài phải ra quyết định đình chỉ giải quyết vụ việc. Nếu các bên không đồng ý với quyết định về thẩm quyền của Hội đồng trọng tài, các bên tranh chấp có quyền gửi đơn khiếu nại ra Tòa án, 17