Më ®Çu
Trong vßng 10 n¨m (1988-1998) thùc hiÖn ®êng lèi cña §¶ng, kiªn tr× ph¬ng
ch©m chiÕn lîc: coi träng hîp t¸c quèc tÕ theo xu thÕ héi nhËp, khu vùc ho¸ vµ toµn
cÇu ho¸ nÒn kinh tÕ, tranh thñ mäi kh¶ n¨ng thu hót vµ sö dông cã hiÖu qu¶ h¬n n÷a
c¸c nguån lùc tõ bªn ngoµi, bao gåm c¶ vèn, c«ng nghÖ, thÞ trêng vµ tr×nh ®é qu¶n lý.
ViÖt nam ®· thu hót ®îc h¬n 2400 dù ¸n ®Çu t níc ngoµi víi tæng sè vèn gÇn 36 tû
USD, trong ®ã cã kho¶ng 13 tû USD ®· ®îc thùc hiÖn (chiÕm gÇn 90% tæng vèn ®¨ng
kú)
Cïng víi c¸c nguån tµi trî kh¸c, nguån vèn hç trî ph¸t triÓn chÝnh thùc (ODA)
vµ ®Çu t trùc tiÕp cña níc ngoµi (FDI) thËt sù ®ang lµ mét nguån lùc tµi chÝnh quan
träng thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®Êt níc, gãp phÇn cho møc t¨ng trëng GDP trong nh÷ng
n¨m qua ®¹t trªn 8% gi¶i quyÕt viÖc lµm cho h¬n 27 v¹n lao ®éng trùc tiÕp vµ hµng
chôc v¹n lao ®éng gi¸n tiÕp.
Tuy nhiªn, §¶ng vµ Nhµ níc ViÖt Nam vÉn kh¼ng ®Þnh nguån lùc trong níc míi
lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh cho qu¸ tr×nh t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Nguån lùc néi
sinh lµ mét kh¸i niÖm rÊt réng, lµ tæng hîp toµn bé c¸c nguån lùc trong níc, kh«ng chØ
cã ë vèn tµi s¶n c¬ së vËt chÊt - kü thuËt ®· tÝch luü ®îc mµ cßn lµ tµi nguyªn cha ®a
vµo sö dông, lîi thÕ vÒ ®Þa lý kinh tÕ, chÝnh trÞ, trong ®ã quan träng nhÊt lµ nguån lùc
con ngêi bao gåm c¶ søc lao ®éng, trÝ tuÖ vµ tinh thÇy g¾n víi truyÒn thèng v¨n ho¸
cña d©n téc.
Thêi gian qua, b»ng mét lo¹t c¸c gi¶i ph¸p ®ång bé ®æi míi, ®iÒu chØnh vµ hoµn
thiÖn chÝnh s¸ch, c¬ chÕ m«i trêng s¶n xuÊt kinh doanh, nguån lùc cña ®Êt níc ®· cã
sù khëi ®éng vµ bíc ®Çu ph¸t huy t¸c dông. ThÕ nhng hiÖu qu¶ ®¹t ®îc cßn cha lín,
nhiÒu tiÒm n¨ng cßn bÞ l·ng phÝ. ViÖc huy ®éng nguån lùc tµi chÝnh nhµn rçi trong d©n
c cho ®Çu t t¨ng trëng cßn cha nh mong muèn. ¦íc tÝnh cßn cã 5-6 tû USD vèn nhµ
rçi trong d©n c nhng viÖc huy ®éng vÉn gÆp khã kh¨n, v× nh©n d©n cßn e ng¹i, c¸c c¬
chÕ, chÝnh s¸ch cßn cã trãi buéc vµ nhÊt lµ cha x©y dùng ®îc m« h×nh huy ®éng vèn
hîp lý.
Mét trong c¸c nguån lùc néi sinh n÷a cßn ®Ó l·ng phÝ lµ nguån lùc lao ®éng,
nguån lùc trÝ tuÖ, ®Æc biÖt lµ cña ®éi ngò trÝ thøc, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng "ch¶y m¸u chÊt
x¸m" mµ cha cã mét gi¶i ph¸p nµo kh¾c phôc h÷u hiÖu. Nh÷ng h¹n chÕ nµy trong viÖc
ph¸t huy nguån lùc néi sinh sÏ lµ nguyªn nh©n lµm suy gi¶m dßng chaû ®Çu t tõ níc
ngoµi vµo níc ta, g©y khã kh¨n cho nÒn kinh tÕ .
Tríc nh÷ng th¸ch thøc vÒ khñng ho¶ng kinh tÕ khu vùc vµ trªn thÕ giíi, viÖc gi¶i
quyÕt nh÷ng nhîc ®iÓm trªn ®©y trong chÝnh s¸ch vÜ m« vÒ ph¸t huy néi lùc nÒn kinh
tÕ sÏ cã ý nghÜa quan träng trong viÖc ®a ®Êt níc ph¸t triÓn trong giai ®o¹n míi.
Tõ thùc tÕ nÒn kinh tÕ cña mét sè quèc gia trong khu vùc §«ng n¨m ¸ nh Th¸i
lan, Indonªxia, Malaisia, Philipin... nhiÒu nhµ kinh tÕ ph¶i thõa nhËn r»ng: ThÞ trêng
chøng kho¸n lµ mét trong nh÷ng t¸c nh©n lµm cho t×nh tr¹ng khñng ho¶ng kinh tÕ
thªm trÇm träng. Vµ do vËy, kh«ng chØ cã ngêi d©n c¶m thÊy lo ng¹i khi ®Çu t vµo
1
chøng kho¸n, mµ chÝnh c¸c nhµ ®Çu t vµ kinh doanh chøng kho¸n còng kh«ng thËt sù
an t©m.
Tuy nhiªn, còng chÝnh thùc tÕ cña nhiÒu quèc gia trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi,
cho thÊy, hä ®· ®¹t ®îc nh÷ng bíc tiÕn ®¸ng kÓ sau khi x©y dùng thµnh c«ng thÞ trêng
chøng kho¸n. Trong sù chuyÓn ®éng cña nÒn kinh tÕ ViÖt Nam theo xu híng ®æi míi,
th«ng qua c¸c ho¹t ®éng ®a d¹ng cña nã, thÞ trêng chøng kho¸n ViÖt nam sÏ ®îc h×nh
thµnh vµ ®i vµo ho¹t ®éng trong thêi gian tíi. Nã sÏ kh«ng chØ ph¸t huy ®îc néi lùc cña
nÒn kinh tÕ mµ cßn thu hót m¹nh mÏ h¬n c¸c nguån vèn ®Çu t níc ngoµi ®Ó thóc ®Èy
t¨ng trëng kinh tÕ, lµm cho "d©n giµu níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng v¨n minh" nh lêi
chñ tÞch Hå chÝ Minh ®· nãi.
§iÒu nµy cho thÊy, sù thµnh lËp thÞ trêng chøng kho¸n (TTCK) ë ViÖt nam lµ
thùc sù quan träng vµ rÊt cÇn thiÕt; nã cho thÊy r»ng, §¶ng vµ chÝnh phñ ta ®· cã
nh÷ng chñ tr¬ng vµ ®êng lèi hoµn toµn ®óng ®¾n. ChÝnh v× vËy, viÖc t×m hiÓu vµ hiÓu
biÕt vÒ TTCK lµ rÊt cÇn thiÕt ®èi víi chóng ta (nh÷ng nhµ kinh tÕ t¬ng lai).
TTCK lµ mét vÊn ®Ò réng lín vµ rÊt phøc t¹p, v× vËy trong ph¹m vi ®Ò ¸n nµy, t«i
xin tr×nh bµy vÒ "ThÞ trêng chøng kho¸n víi ph¸t triÓn kinh tÕ vµ mèi quan hÖ víi
c«ng ty cæ phÇn"
Mong muèn th× nhiÒu nhng v× kh¶ n¨ng vµ tr×nh ®é cã h¹n cho nªn ë tËp ®Ò ¸n
nµy sÏ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ, thiÕu sãt. Nhng víi tr¸ch nhiÖm lµ mét nhµ
kinh tÕ t¬ng lai tríc vËn héi míi cña ®Êt níc, t«i mong muèn ®îc tiÕp tôc nghiªn cøu
®Ó cã thªm nh÷ng tri thøc ®óng ®¾n vµ hoµn thiÖn h¬n n÷a, gãp phÇn nhá bÐ cña m×nh
trong sù nghiÖp CNH- H§H ®Êt níc. RÊt mong ®îc b¹n ®äc gÇn xa gãp ý kiÕn ®Ó ®Ò
¸n cña t«i ®îc hoµn thiÖn h¬n.
2
PhÇn I: Nh÷ng vÊn ®Ò chung
I/ LÞch sö h×nh thµnh thÞ trêng chøng kho¸n vµ chøng kho¸n
1. ThÞ trêng chøng kho¸n tríc c«ng ty cæ phÇn.
Vµo kho¶ng thÕ kû thø 15-16, víi sù xuÊt hiÖn cña ngµnh hµng h¶i, th¬ng m¹i thÕ
giíi bíc vµo mét kû nguyªn ph¸t triÓn d÷ déi. Cã thÓ nãi ®ã lµ thÕ kû cña th¬ng m¹i,
Frankfut ë níc §øc vµ Amstecdam thñ ®« cña Hµ Lan, lµ hai th¬ng c¶ng lín nhÊt thêi
bÊy giê. Còng chÝnh t¹i ®©y ngêi ta tô tËp nhau l¹i ®Ó bu«n b¸n c¸c chøng tõ v¨n tù nî
(debenture).
Trong bu«n b¸n nî nÇn lÉn nhau lµ chuyÖn phæ biÕn. C¸c chøng tõ ghi nî
(debentñe) lµ nh÷ng giÊy tê ®îc coi lµ nh÷ng giÊy tê cã gi¸ trÞ nh tiÒn v©þ. C¸c chøng
tõ nî nµy l¹i ®îc chia lµm hai lo¹i. C¸c kú phiÕu (bill) vµ c¸c hèi phiÕu (bill of
exchange). C¸c kú phiÕu lµ c¸c giÊy nî cã ghi kú h¹n thanh to¸n mµ con nî ph¶i tr¶
cho chñ nî mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh. C¸c hèi phiÕu lµ mét lÖnh tr¶ mµ con nî yªu cÇu mét
ngêi thø ba nµo ®ã tr¶ hé m×nh mét mãn nî cho chñ nî (cã thÓ cã kú h¹n hoÆc kh«ng
cã kú h¹n thanh to¸n). Nh vËy, kú phiÕu øng víi lo¹i thanh to¸n trùc tiÕp gi÷a chñ nî
vµ con nî; hèi phiÕu øng víi lo¹i thanh to¸n gi¸n tiÕp th«ng qua ngêi thø ba. VÝ dô,
nÕu b¹n ph¶i tr¶ mét mãn tiÒn cho ngêi nµo ®ã khi b¹n kh«ng cßn tiÒn trong tói hoÆc
b¹n kh«ng muèn dïng tiÒn trong tói ®Ó tr¶, trong khi ®ã l¹i cã mét ngêi kh¸c ®ang nî
b¹n, b¹n cã thÓ yªu cÇu ngêi ®ã tr¶ hé b¹n mãn nî ®ã.
ViÖc chuyÓn nhîng c¸c v¨n tù nî tríc thêi h¹n thanh to¸n ®Ó ®æi lÊy tiÒn mÆt cho
c¸c vô bu«n b¸n tríc m¾t lµ chuyÖn thêng trong bu«n b¸n. VÝ dô b¹n cÇn tiÒn mÆt lµ 1
triÖu ®ång cho mét vô bu«n b¸n ngµy mai, trong khi ®ã b¹n chØ cã c¸c kho¶n nî (vÝ dô
còng lµ 1 triÖu) mµ ngêi kh¸c nî b¹n, nh÷ng kho¶n nî nµy l¹i cha ®Õn kú h¹n thanh
to¸n. V× vËy b¹n ph¶i nhîng l¹i v¨n tù nî ®ã cho mét ngêi kh¸c ®Ó cã tiÒn mÆt tøc th×
cho vô bu«n b¸n h«m sau. TÊt nhiªn khi chuyÓn nhîng l¹i kho¶n nî nh vËy b¹n sÏ
kh«ng thÓ nhËn ®îc trän c¶ 1 triÖu ®ång mµ thay vµo ®ã lµ mét kho¶n díi 1 triÖu ®ång,
bëi v× b¹n ph¶i tr¶ mét kho¶n l·i suÊt nhÊt ®Þnh cho ngêi mua do ph¶i chê ®Õn kú h¹n
thanh to¸n. Ho¹t ®éng nµy ngêi ta gäi lµ sù triÕt khÊu (discounting).
Víi sù ph¸t triÓn å ¹t cña th¬ng nghiÖp nh vËy th× tèc ®é di chuyÓn vèn ngµy
cµng ph¶i nhanh. Yªu cÇu di chuyÓn vèn nhanh tÊt yÕu dÉn ®Õn sù gia t¨ng trong viÖc
chuyÓn nhîng c¸c v¨n tù nî. Frankfurt vµ Amstecdam nh ®· nãi ë trªn, ®· næi lªn
thµnh hai trung t©m thÕ giíi trong viÖc mua b¸n, chuyÓn nhîng c¸c v¨n tù nî nµy.
§ång thêi víi sù ph¸t m¹nh mÏ cña th¬ng m¹i lµ sù n¶y sinh c¸c s¸ng kiÕn vay
vèn tr¶ l·i cho c«ng chóng cña c¸c chÝnh phñ nh»m huy ®éng vèn x©y dùng c¸c c«ng
tr×nh lín nh ®Ëp níc, ®êng giao th«ng (®iÓn h×nh lµ kªnh ®µo Suy-ª).v.v... §Ó cã ®ñ tµi
chÝnh cho viÖc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh lín nh vËy, c¸c chÝnh phñ thÊy kh«ng cßn c¸ch
nµo kh¸c lµ ph¶i huy déng vèn tõ trong d©n chóng b»ng c¸ch ph¸t hµnh c¸c tr¸i phiÕu
vay nî (bond) ra c«ng chóng. Nh÷ng ngêi mua tr¸i phiÕu nµy sÏ ®îc hëng mét kho¶n
lîi tøc theo mét l·i suÊt ®· ®îc Ên ®Þnh cho ®Õn kú h¹n thanh to¸n, ch¼ng h¹n 10, 20
n¨m.v.v.. tuú tõng trêng hîp cô thÓ. S¸ng kiÕn nµy sau ®ã ®îc c¸c chÝnh quyÒn ®Þa ph-
3
¬ng noi theo nh»m vµo c¸c môc ®Ých ph¸t triÓn ë ®Þa ph¬ng. Nh vËy, c¸c tr¸i phiÕu
chÝnh phñ lµ mét nguån tiÕt kiÖm sinh l·i ®èi víi nh÷ng ngêi së h÷u c¸c tr¸i phiÕu ®ã.
Tuy nhiªn cuéc ®êi thËt Ðo le, kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ chê ®îc ®Õn kú h¹n thanh
to¸n cña tr¸i phiÕu, v× nhiÒu khi cÇn tiÒn mÆt mµ trong tay l¹i chØ cã c¸c tr¸i phiÕu. Vµ
thÕ lµ viÖc b¸n vµ chuyÓn nhîng c¸c tr¸i phiÕu tríc kú h¹n thanh to¸n l¹i x¶y ra y hÖt
nh ®èi víi c¸c th¬ng phiÕu.
C¸c ho¹t ®éng chuyÓn nhîng c¸c giÊy tê cã gi¸ trÞ nh vËy ®îc gäi lµ c¸c ho¹t
®éng mua b¸n chøng kho¸n ®Çu tiªn, vµ ®îc tËp trung lín nhÊt ë Frankfurt vµ
amstecdam. ThËt vËy, chøng kho¸n (securities hay stock) lµ tÊt c¶ c¸c lo¹i giÊy tê cã
gi¸ trÞ ®îc mua b¸n, chuyÓn nhîng; lÜnh vùc diÔn ra c¸c ho¹t ®éng mua b¸n ®ã ®îc gäi
lµ thÞ trêng chøng kho¸n (stock market hay security market); vµ c¸c n¬i diÔn ra c¸c
ho¹t ®éng ®ã ®îc gäi lµ c¸c së giao dÞch chøng kho¸n (the stock exchange). §Õn thÕ
kû 15,16 TTCK ®îc h×nh thµnh nh thÕ ë Frankfurt vµ Amstecdam, vµ nh÷ng chøng
kho¸n ®Çu tiªn lµ nh÷ng th¬ng phiÕu (gåm c¸c kú phiÕu vµ hèi phiÕu) vµ c¸c tr¸i phiÕu
(chÝnh phñ trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng).
Nh vËy chøng kho¸n nh lµ c¸c giÊy tê cã gi¸ trÞ n¶y sinh do ®ßi hái cña viÖc huy
®éng vèn (trong trêng hîp cña tr¸i phiÕu) hoÆc do kü thuËt cña viÖc mua b¸n trao ®æi
(trong trêng hîp cña th¬ng phiÕu). Vµ c¸c ho¹t ®éng mua b¸n trao ®æi c¸c giÊy tê nµy
h×nh thµnh nªn TTCK. §ã lµ TTCK tríc khi cã c«ng ty cæ phÇn.
2. ThÞ trêng chøng kho¸n sau c«ng ty cæ phÇn.
a) C«ng ty cæ phÇn:
ThÕ kû 19 lµ thÕ kû xuÊt hiÖn nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp nhê sù xuÊt hiÖn cña m¸y
mãc. NhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp tiÕp tôc ph¸t triÓn tõ nh÷ng ngµnh truyÒn thèng víi
viÖc øng dông m¸y mãc míi, vÝ dô ngµnh dÖt. Trong nh÷ng ngµnh ®ã, vèn liÕng cña
gia ®×nh, gißng hä cña ngêi chñ cã thÓ ®ñ ®Ó mua m¸y mãc thiÕt bÞ míi ®Ó t¨ng n¨ng
suÊt, ph¸t triÓn doanh nghiÖp. Nhng mÆt kh¸c, cã nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp míi xuÊt
hiÖn l¹i ®ßi hái rÊt nhiÒu vèn liÕng míi cã thÓ më ®îc doanh nghiÖp, vÝ dô ®iÓn h×nh
trong thêi kú nµy lµ ngµnh ®êng s¾t. §Ó cã thÓ më ®îc doanh nghiÖp, kh«ng mét ngêi
nµo cã thÓ tù ®¶m b¶o ®îc ®ñ sè vèn ban ®Çu ®Ó më mang doanh nghiÖp. Trong khi ®ã
sù ph¸t triÓn ®Çy triÓn väng ph¸t ®¹t cña ngµnh nµy lµ rÊt râ rÖt vµ hÊp dÉn ®èi víi viÖc
®Çu t. Tríc ®©y, nh ®· ®Ò cËp ë phÇn trªn, ph¸t hµnh c«ng tr¸i lµ mét s¸ng kiÕn tõ thÕ
kû 15 vµ 16 ®Ó huy ®éng vèn x©y dùng c¸c c«ng tr×nh lín ®ßi hái nhiÒu vèn. Giê ®©y,
ë vµo thÕ kû 19, mét s¸ng kiÕn n÷a dêng nh ®îc m« pháng tõ s¸ng kiÕn ®ã trong kinh
doanh lµ s¸ng kiÕn thµnh lËp c«ng ty cæ phÇn (stock company).
§Ó më mang mét doanh nghiÖp lín vµ míi, mét nhãm ngêi cã cïng chung ý tëng
®Çu t kiÕm lêi trong mét ho¹t ®éng kinh doanh nµo ®ã ®· cïng nhau gãp vèn ®Ó më
doanh nghiÖp. PhÇn ®ãng gãp vÒ tµi chÝnh cña mçi ngêi trong c«ng ty ®ã gäi lµ cæ
phÇn (share). Vµ mçi ngêi ®Òu gi÷ mét hoÆc nhiÒu v¨n tù chøng thùc cho sù ®ãng gãp
cæ phÇn cña m×nh, nh÷ng v¨n tù nµy gäi lµ c¸c cæ phiÕu (shares). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ
ngêi ta cã thÓ chia mét cæ phÇn ra thµnh nhiÒu cæ phiÕu víi mét gi¸ trÞ ®¬n vÞ nhÊt
®Þnh. VÝ dô b¹n cã cæ phÇn ®ãng gãp trong c«ng ty xµ phßng Daso lµ mét triÖu ®ång,
4
vµ trong tay b¹n cÇm mét tr¨m cæ phiÕu, mçi cæ phiÕu trÞ gi¸ (ghi trªn cæ phiÕu ®ã) lµ
10 ngh×n ®ång. Nãi mét c¸ch kh¸c 100 cæ phiÕu trong tay cña b¹n chøng thùc b¹n cã
mét cæ phÇn trÞ gi¸ 1 triÖu ®ång trong c«ng ty bét giÆt Daso. Nh÷ng ngêi cã cæ phÇn
®ãng gãp nµy gäi lµ nh÷ng cæ ®«ng (share holders).
C¨n cø vµo bèi c¶nh ®ãng gãp vµ hëng lîi, ngêi ta l¹i chia cæ phiÕu (hay cæ phÇn)
ra thµnh hai lo¹i rÊt c¬ b¶n: cæ phiªu (phÇn) thêng (ordinary share) vµ cæ phiÕu (phÇn)
u ®·i (preference share). Cæ phÇn thêng hay cßn gäi lµ cæ phÇn s¸ng lËp lµ nh÷ng cæ
phÇn theo ®ã viÖc hëng lîi tõ c«ng ty hoµn toµn tuú thuéc vµo t×nh tr¹ng kinh doanh
cña c«ng ty. NÕu c«ng ty lµm ¨n ph¸t ®¹t th× phÇn chia lîi cho c¸c cæ phÇn nµy sÏ t¨ng
vµ ngîc l¹i. Vµ nh÷ng ngêi n¾m gi÷ cæ phÇn nµy lµ nh÷ng cæ ®«ng cã quyÒn tham gia
vµo viÖc ra c¸c quyÕt ®Þnh trong kinh doanh, do ®ã hä ®îc hëng lîi hay ph¶i chÞu rñi ro
trong kinh doanh do nh÷ng quyÕt ®Þnh cña hä g©y ra. Tr¸i l¹i, cæ phÇn u ®·i lµ nh÷ng
cæ phÇn giµnh cho nh÷ng ngêi kh«ng cã kh¶ n¨ng hoÆc kh«ng cã ®iÒu kiÖn tham gia
c¸c ho¹t ®éng kinh doanh cña c«ng ty nhng vÉn muèn ®ãng gãp ®Çu t vµo c«ng ty ®ã
®Ó hëng lîi nhuËn. V× kh«ng tham gia vµo viÖc ra quyÕt ®Þnh kinh doanh , nh÷ng cæ
®«ng nµy kh«ng muèn ph¶i chÞu nh÷ng rñi ro thÊt thêng trong kinh doanh, mµ thay vµo
®ã lµ mét thu nhËp æn ®Þnh, mÆc dï thÊp, tõ phÇn ®ãng gãp. V× vËy cæ phÇn u ®·i ®îc
hëng mét tû lÖ hoa lîi cè ®Þnh theo quy ®Þnh. Mét ®iÓm kh¸c biÖt n÷a gi÷a cæ phiÕu thêng vµ cæ phiÕu u ®·i lµ khi c«ng ty bÞ ph¸ s¶n ®îc dïng ®Ó tr¶ c¸c kho¶n nî mµ c«ng
ty ®ang nî, sau ®ã (nÕu cßn) sÏ thanh to¸n cho c¸c kho¶n ®Çu t cña c¸c cæ phiÕu u ®·i
tríc, vµ cuèi cïng (nÕu cßn) míi thanh to¸n cho c¸c cæ phiÕu thêng.
Mét ®iÒu cÇn lu ý ë ®©y lµ cÇn ph©n biÖt gi÷a cæ phiÕu u ®·i vµ tr¸i phiÕu. §iÓm
gièng nhau gi÷a hai lo¹i nµy lµ cïng cã mét tû lÖ hoa lîi nhÊt ®Þnh trªn møc ®ãng gãp.
Nhng tr¸i phiÕu (bond) lµ mét kho¶n vay vµ ®Õn kú h¹n thanh to¸n ngêi gi÷ tr¸i phiÕu
®îc hoµn tr¶ kh¶on tiÒn ®· cho vay ®ã trong khi ®ã cæ phiÕu u ®·i lµ mét kho¶n ®Çu t
kh«ng cã kú h¹n tr¶, vµ ngêi gi÷ cæ phiÕu ®ã kh«ng ®îc ®ßi l¹i kho¶n tiÒn ®ã trõ khi
c«ng ty ph¸ s¶n nh ®· ®Ò cËp ë trªn.
Nh vËy, c«ng ty cæ phÇn lµ mét s¸ng kiÕn trong kinh doanh. Nã gi¶i quyÕt mét
t×nh tr¹ng thiÕu vèn ®Ó më hoÆc ph¸t triÓn c¸c doanh nghiÖp ®ßi hái vèn lín mµ mét c¸
nh©n kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng tµi chÝnh cho viÖc ®ã. Nh÷ng cæ ®«ng tham gia kinh doanh hy
väng sÏ kiÕm ®îc lîi nhuËn tõ viÖc kinh doanh ®ã. Vµ trong tay hä cã c¸c cæ phiÕu
chøng thùc cho sù ®ãng gãp cæ phÇn cña hä. Nãi c¸ch kh¸c cæ phiÕu lµ nh÷ng giÊy tê
cã gi¸ trÞ. MÆc dï vÒ quy ®Þnh ngêi ta kh«ng thÓ ®ßi ®îc c¸c kho¶n ®Çu t ®ã theo ý
muèn, trong chõng mùc c«ng ty cßn tån t¹i nh÷ng giÊy tê nµy ®em l¹i cho ngêi së h÷u
chóng nh÷ng kho¶n hoa lîi nhÊt ®Þnh. Vµ nh thÕ cã nghÜa lµ ngêi ta cã thÓ chuyÓn nhîng (b¸n) chóng cho ngêi kh¸c t¬ng tù nh trong trêng hîp cña tr¸i phiÕu vµ th¬ng
phiÕu nãi ë trªn.
5
b. Sù bïng næ cña thÞ trêng chøng kho¸n.
Tríc khi cã c«ng ty cæ phÇn, viÖc b¸n c¸c tr¸i phiÕu vµ c¸c th¬ng phiÕu thêng chØ
xuÊt hiÖn khi c¸c chñ së h÷u chóng cã nhu cÇu cÇn tiÒn mÆt. ViÖc di chuyÓn ®Çu t
kiÕm lêi tõ ®Çu t vµo lo¹i c«ng tr¸i hay th¬ng phiÕu nµy sang lo¹i c«ng tr¸i hay th¬ng
phiÕu kh¸c lµ rÊt h·n h÷u v× møc l·i suÊt c¸c lo¹i tr¸i phiÕu vÒ c¬ b¶n lµ t¬ng ®¬ng
nhau, vµ ®é an toµn còng vËy, TTCK do ®ã chØ ho¹t ®éng ë quy m« nhá.
Tr¸i l¹i, víi sù xuÊt hiÖn c«ng ty cæ phÇn viÖc giao dÞch mua b¸n chøng kho¸n ®·
bïng næ, vµ bíc sang mét giai ®o¹n hoµn toµn míi mÎ. §iÒu nµy b¾t nguån tõ nhiÒu lý
do. Thø nhÊt, c¸c lÜnh vùc ®Çu t trë nªn v« cïng ®a d¹ng, bao gåm toµn bé c¸c ho¹t
®éng s¶n xuÊt kinh doanh . Ngêi ®Çu t lóc nµy ®øng tríc hµng lo¹t lùa chän ®Çu t. Thø
hai, møc ®é kiÕm lêi vµ rñi ro cña c¸c lÜnh vùc nµy l¹i kh¸c nhau, do ®ã møc sinh lêi
cho ®Çu t c¸c lÜnh vùc hay c«ng ty kh¸c nhau còng kh¸c nhau; thËm chÝ møc sinh l·i
cña ®Çu t cßn phô thuéc vµo c¶ t×nh h×nh chÝnh trÞ hay sù sèng cßn cña mét c¸ nh©n cã
uy tÝn trong chÝnh trêng hay trong kinh doanh (xem phÇn c¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn
TTCK). Nãi c¸ch kh¸c, ngêi ®Çu t ®øng tríc hµng lo¹t c¸c t×nh huèng lùa chän ®Çu t,
vµ do ®ã t¹o ra nhiÒu kh¶ n¨ng cho viÖc di chuyÓn ®Çu t tõ lÜnh vùc nµy sang lÜnh vùc
kh¸c. Vµ tiÕp theo ®ã, thø ba, tÝnh chÊt ®Çu c¬ trong giao dÞch mua b¸n lo¹i chøng
kho¸n nµy xuÊt hiÖn. KÕt qu¶ lµ, thø t mét khèi lîng lín giao dÞch mua b¸n chuyÓn nhîng chøng kho¸n trªn thÞ trêng trë nªn thêng xuyªn víi sù tham gia hÕt søc ®«ng ®¶o
cña hÇu hÕt c¸c tÇng líp trong x· héi. TTCK ®Õn lóc ®ã thùc sù bíc sang mét giai ®o¹n
ph¸t triÓn hoµn toµn míi víi sù ph¸t triÓn míi c¶ vÒ lîng còng nh vÒ chÊt.
Nh vËy c«ng ty cæ phÇn cã mét ¶nh hëng cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng lµm thay ®æi
toµn bé ho¹t ®éng cña thÞ trêng chøng kho¸n. NÕu nh tríc ®©y TTCK chØ lµ n¬i giao
dÞch c¸c tr¸i phiÕu vµ th¬ng phiÕu, th× giê ®©y nã gåm thªm c¶ mét lo¹i chøng kho¸n
cã søc hÊp dÉn ®Çu t h¬n gÊp nhiÒu lÇn, ®ã lµ c¸c cæ phiÕu. Tõ ®©y trë ®i, cæ phiÕu
chiÕm tû träng ¸p ®¶o trong giao dÞch mua b¸n t¹i TTCK.
II/ Vai trß, chøc n¨ng cña thÞ trêng chøng kho¸n.
Víi sù h×nh thµnh TTCK nh thÕ, nÒn kinh tÕ quèc gia ®· cã thªm mét c«ng cô
míi trong quy tr×nh vËn hµnh cña nã. Nh÷ng ®ãng gäp cña TTCK ®èi víi nÒn kinh tÕ
®îc thÓ hiÖn cô thÓ trong nh÷ng chøc n¨ng sau ®©y.
1. Chøc n¨ng huy ®éng vèn
Víi sù xuÊt hiÖn cña TTCK, chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy vai trß cña nã trong viÖc
huy ®éng vèn cho ®Çu t, ®ã lµ mét c¸nh cöa qua ®ã c¸c chÝnh phñ, c«ng ty vµ c¸c tæ
chøc kinh tÕ cã thÓ ph¸t hµnh c¸c tr¸i phiÕu vµ cæ phiÕu ®Ó huy ®éng vèn cho s¶n xuÊt
vµ kinh doanh. Tríc ®©y viÖc t×m ra nguån vèn hÇu nh chØ dùa vµo con ®êng vay cña
ng©n hµng. Giê ®©y viÖc huy ®éng vèn ®îc tiÒn hµnh trùc tiÕp víi nh÷ng ngêi cã ý
®Þnh ®Çu t b»ng tiÒn tiÕt kiÖm cña hä b»ng c¸ch t¹o ra hµng lo¹t c¸c lùa chän kh¸c
nhau cho ®Çu t. Nãi c¸ch kh¸c, bªn c¹nh c«ng ty huy ®éng vèn tríc ®©y lµ l·i suÊt
ng©n hµng, giê ®©y chóng ta cã thªm mét c«ng cô n÷a, ®ã lµ c¸c chøng kho¸n.
2. Chøc n¨ng khuyÕn khÝch tiÕt kiÖm vµ ®Çu t:
6
Tríc khi cã TTCK, c¸nh cöa duy nhÊt ®Ó göi tiÒn tiÕt kiÖm cña ngêi tiÕt kiÖm lµ
ng©n hµng, vµ l·i suÊt ng©n hµng lµ khuyÕn khÝch duy nhÊt ®èi víi hä. TÊt nhiªn møc
l·i suÊt ng©n hµng cã kh¸c nhau v× môc ®Ých c¹nh tranh nh»m thu hót kh¸ch göi tiÒn,
sù kh¸c nhau ®ã lµ kh«ng lín. Sau khi cã TTCK ngêi göi tiÕt kiÖm cã thªm mét con ®êng n÷a hÊp dÉn h¬n cho tiÒn tiÕt kiÑm cã thªm mét con ®êng n÷a hÊp dÉn h¬n cho
tiÒn tiÕt kiÖm cña hä. Hä kh«ng cßn ph¶i phô thuéc vµo l·i suÊt ng©n hµng víi nh÷ng
chªnh lÖch kh«ng ®¸ng kÓ n÷a. Tr¸i l¹i, tríc mÆt hä lµ hµng lo¹t nh÷ng lùa chän kh¸c
nhau víi nh÷ng l·i suÊt kh¸c nhau cña c¸c cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu( mçi c«ng ty cã thÓ
cã nh÷ng lo¹i cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu kh¸c nhau vµ t¬ng øng víi nh÷ng l·i suÊt kh¸c
nhau). V× ph¶i chÞu rñi ro h¬n so víi l·i suÊt ng©n hµng (v× lµ nh÷ng kho¶n cã tÝnh chÊt
®Çu t )l·i suÊt c¸c chøng kho¸n thêng cao h¬n l·i xuÊt ng©n hµng, nªn nã cã t¸c dông
khuyÕn khÝch tiÕt kiÖm ®Ó ®Çu t.
3. Chøc n¨ng c«ng cô di chuyÓn ®Çu t
Víi sù ra ®êi cña TTCK, kho¶ng c¸ch gi÷a ngêi tiÕt kiÖm vµ ngêi ®Çu t ®îc xo¸
bá. B¶n th©n c¸i gäi lµ ngêi tiÕt kiÖm, xÐt theo gi¸c ®é lµ ngêi mua cæ phiÕu, vÒ thùc
chÊt ®· phÇn nµo trë thµnh ngêi ®Çu t råi. Bëi v× khi mua cæ phiÕu hä ®· cã nh÷ng lùa
chän vµ toan tÝnh ®Çu t vµo lÜnh vùc nµo th× cã lîi h¬n. §øng tríc hµng lo¹t nh÷ng lùa
chän vµ nh÷ng biÕn ®æi thêng xuyªn cña nÒn kinh tÕ trong ®ã mét sè ngµnh ph¸t ®¹t
trong thêi kú nµy vµ ngµnh kh¸c l¹i tr× trÖ, nh÷ng ngêi ®Çu t nµy ph¶i ®a ra c¸c quyÕt
®Þnh vÒ viÖc hä cã nªn duy tr× ®Çu t cña hä trong lÜnh vùc cò hay di chuyÓn ®Çu t sang
lÜnh vùc kh¸c. §Ó lµm ®îc viÖc ®ã hä ph¶i quyÕt ®Þnh xem cã nªn gi÷ lo¹i cæ phiÕu nµo
vµ b¸n lo¹i cæ phiÕu nµo. §ã chÝnh lµ chøc n¨ng quan träng cña TTCK gióp c¸c nhµ
®Çu t cã thÓ di chuyÓn vèn ®Çu t mét c¸ch dÔ dµng h¬n.
4. Chøc n¨ng khuyÕn khÝch c¹nh tranh
TTCK lµ n¬i héi tô c¸c lo¹i cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu cña c¸c c«ng ty, trong ®ã gi¸
cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu cña mét c«ng ty cã thÓ lªn hoÆc xuèng t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã.
§ång thêi, nÕu so s¸nh víi gi¸ cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu cña c«ng ty kh¸c cïng lÜnh vùc
®Çu t, cã thÓ gi¸ cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu cña c«ng ty nµy cao h¬n cña c«ng ty kh¸c. §iÒu
®ã thóc ®Èy c¸c c«ng ty cã gi¸ cæ phiÕu hoÆc tr¸i phiÕu h¹ hoÆc thÊp h¬n ph¶i tù xem
xÐt laÞ ho¹t ®éng cña c«ng ty m×nh xem ®· hiÖu qu¶ hay cha, tõ ®ã ph¶i liªn tôc tæ
chøc l¹i ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt nh»m c¹nh tranh víi c¸c ®èi thñ trªn th¬ng trêng.
5. Chøc n¨ng thêi biÓu kinh tÕ
C¸c chØ sè chøng kho¸n ®îc t¹o ra b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau nh»m cung cÊp
nh÷ng th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng tèt hay xÊu cña TTCK. VÝ dô chØ sè Down Jhon t¨ng cã
nghÜa lµ gi¸ trung b×nh cña c¸c chøng kho¸n ë TTCK New york t¨ng, vµ ngîc l¹i. Tuy
nhiªn chØ sè ®ã kh«ng chØ ph¶n ¸nh ®éng th¸i cña TTCK. ChØ sè chøng kho¸n t¨ng cã
nghÜa lµ gi¸ trung b×nh c¸c cæ phiÕu t¨ng; gi¸ c¸c cæ phiÕu t¨ng cã nghÜa lµ t×nh tr¹ng
cña nÒn kinh tÕ ®ang khÝch lÖ. Bëi v× khi t×nh tr¹ng s¶n xuÊt cña c¸c c«ng ty, c¸c h·ng
s¶n xuÊt cã cæ phiÕu ®îc tÝnh trong chØ sè chøng kho¸n ®ang ph¸t ®¹t th× sÏ cã nhiÒu
ngêi muèn mua cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty ®ã, hay nãi c¸ch kh¸c lµ muèn ®Çu t vµo lÜnh
7
vùc ®ã, cuèi cïng khi nhu cÇu mua cæ phiÕu ®ã t¨ng lªn gi¸ c¶ c¸c cæ phiÕu t¨ng vµ do
®ã chØ sè chøng kho¸n t¨ng. Nh vËy chØ sè chøng kho¸n theo l« gÝch ®ã lµ mét hµn
thêi biÓu ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng cña toµn bé nÒn kinh tÕ .
6. Lµ c«ng cô ®Ó hoµ nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi
ThËt vËy, TTCK ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong nÒn kinh tÕ. Nã lµ mét
c«ng cô kinh tÕ nhê ®ã ngêi ta cã thÓ huy ®éng ®îc nh÷ng nguån vèn kh¸c nhau cho
®Çu t. Víi chøc n¨ng lµ mét c«ng cô gióp cho viÖc di chuyÓn ®Çu t nhanh chãng dÔ
dµng nã ®· gãp phÇn hÕt søc quan träng lµm t¨ng tÝnh linh ho¹t vµ tèc ®é cña qu¸ tr×nh
vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ. §ång thêi qua ®ã ngêi ta cã thÓ nhËn biÕt ®îc t×nh tr¹ng cña
nÒn kinh tÕ, vµ do ®ã cã thÓ ®a nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ kÞp thêi kh¾c phôc nh÷ng vÊn
®Ò ®ang ®Æt ra. Râ r¹ng, TTCK cã nh÷ng u viÖt cña nã vµ kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong
mét nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn .
III/ Nh÷ng khÝa c¹nh tiªu cùc cña thÞ trêng chøng kho¸n vµ vai trß
cña chÝnh phñ
Bªn c¹nh nh÷ng vai trß quan träng trong nÒn kinh tÕ , ngêi ta ®· ®îc nghe rÊt
nhiÒu chuyÖn ®æ bÓ, gian lËn vµ nh÷ng trß th«n tÝnh lÉn nhau... t¹i c¸c së giao dÞch
chøng kho¸n. ChÝnh v× lÏ ®ã nhiÒu ngêi ®· lín tiÕng cho r»ng TTCK ®em l¹i nhiÒu tai
h¹i cho nÒn kinh tÕ vµ x· héi h¬n lµ nh÷ng c¸i lîi.
Cuéc ®æ bÓ lín ®Çu tiªn trong lÞch sö ph¸t triÓn cña TTCK lµ cuéc khñng ho¶ng
n¨m 1929-1933. Nh chóng ta biÕt cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ trong thêi kú nµy lµ
khñng ho¶ng thõa. NÒn kinh tÕ trong nh÷ng n¨m tríc ®ã ph¸t triÓn tèt ®Ñp, ai còng
®¸nh gi¸ l¹c quan vÒ t¨ng trëng kinh tÕ cho nh÷ng n¨m tíi. Do ®ã nhu cÇu ®Çu t vµo cæ
phiÕu t¨ng lªn m¹nh trong mét vµi n¨m tríc ®ã. Nhng kh«ng may, cuéc khñng ho¶ng
thõa Õ hµng ho¸ ®· x¶y ra vµo n¨m 1929. Toµn bé nÒn kinh tÕ thÕ giíi kh«ng thÓ vËn
hµnh ®îc n÷a vµ l©m vµo khñng ho¶ng. Sù bi quan vµ ®en tèi cña cña nÒn kinh tÕ ®·
dÉn ®Õn t×nh tr¹ng lµ ai còng muèn ®em b¸n th¸o tÊt c¶ nh÷ng cæ phiÕu cã trong tay.
KÕt qu¶ lµ gi¸ tÊt c¶ c¸c cæ phiÕu gi¶m xuèng mét c¸ch th¶m h¹i, vµ TTCK ë hÇu hÕt
c¸c níc t b¶n ®Òu sôp ®æ, dÉn ®Õn nhiÒu thiÖt h¹i cho nh÷ng ngêi gi÷ c¸c chøng kho¸n
nãi riªng vµ toµn bé nÒn kinh tÕ nãi chung.
Mét vÊn ®Ò ë ®©y lµ khi gi¸ chøng kho¸n t¨ng trong nh÷ng n¨m tríc cuéc khñng
ho¶ng ®· lµm cho moÞ ngêi lÇm tëng r»ng nÒn kinh tÕ tiÕp tôc tèt ®Ñp, mµ kh«ng nhËn
thÊy nh÷ng dÊu hiÖu nguy hiÓm trªn thùc tÕ cña nÒn s¶n xuÊt . Tõ ®ã cã ng êi cho r»ng
TTCK cã khuynh híng ph¶n ¸nh sai ®éng th¸i cña nÒn kinh tÕ vµ g©y ra nh÷ng tæn thÊt
cho nh÷ng ngêi mua cæ phiÕu vµ chøng kho¸n.
§Õn n¨m 1987 vµ n¨m 1989 TTCK New York vµ tiÕp theo ®ã lµ hµng lo¹t TTCK
kh¸c trªn thÕ giíi l¹i r¬i vµo t×nh tr¹ng hçn lo¹n kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®îc. Gi¸ cæ phiÕu
tôt gi¶m khñng khiÕp. Cã nh÷ng cæ phiÕu gi¸ 20.000 §« la sau mét ngµy chØ b¸n ®îc
víi c¸i gi¸ 200 §« la trªn Së giao dÞch chøng kho¸n New york. Tuy nhiªn lý do cña
cuéc ®æ bÓ nµy kh«ng gièng víi n¨m 1929-1933. Nguyªn nh©n cña hai cuéc ®æ bÓ nµy
lµ vÊn ®Ò kü thuËt giao dÞch cña Së giao dÞch chø kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n kinh tÕ.
Tho¹t ®Çu c¸c nhµ qu¶n lý së giao dÞch nghÜ r»ng hä cã thÓ kiÓm so¸t ®îc c¸c ho¹t
8
®éng giao dÞch trªn Së giao dÞch, nªn ®· cho phÐp tiÕn hµnh mét khèi lîng giao dÞch
khæng lå vît qu¸ kh¶ n¨ng cña hÖ thèng Computer lµm nhiÖm vô tiÕn hµnh giao dÞch
dÉn ®Õn hÖ thèng Computer ngõng ho¹t ®éng vµ g©y ra hoang mang cho nh÷ng ngêi
gi÷ cæ phiÕu vµ chøng kho¸n. KÕt qu¶ lµ hä ®Òu mang b¸n th¸o tÊt c¶ nh÷ng cæ phiÕu
vµ chøng kho¸n cã trong tay vµ lÏ dÜ nhiªn ®iÒu ®ã lµm cho gi¸ chøng kho¸n tôt gi¶m
mét c¸ch th¶m h¹i. Trong trêng hîp nµy mùc dï TTCK sôp ®æ nhng nÒn kinh tÕ kh«ng
bÞ ®×nh ®èn nh håi nh÷ng n¨m 1929-1933. ChØ cã nh÷ng ai mua b¸n cæ phiÕu vµ chøng
kho¸n vµo thêi ®iÓm ®ã lµ bÞ thua thiÖt th«i. Nh vËy sù sôp ®æ cña TTCK n¨m 19291933 b¾t nguån tõ nguyªn nh©n kinh tÕ, cßn hai lÇn n¨m 1987 vµ 1989 lµ do nguyªn
nh©n vÒ kü thuËt. Tõ ®©y chóng ta cã thÓ thÊy ®îc b¶n chÊt quan hÖ gi÷a TTCK vµ nÒn
kinh tÕ trong ®ã, nÕu nÒn kinh tÕ sôp ®æ tÊt yÕu dÉn ®Õn sù sôp ®æ cña TTCK, nh ng
®iÒu ngîc l¹i th× cha ch¾c, mÆc dï cã ¶nh hëng nµo ®ã.
Bªn c¹nh nh÷ng cuéc khñng ho¶ng cã tÝnh chÊt kinh ®iÓn nh vËy, lÞch sö còng ®·
chøng kiÕn kh«ng biÕt bao nhiªu nh÷ng cuéc rèi lo¹n do nh÷ng trß gian lËn, biÓn thñ
g©y ra cho TTCK. Mét vÝ dô kh¸ lý thó vµ ®iÓn h×nh lµ ë TTCK Tokyo n¨m 1986 bçng
nhiªn ngêi ta thÊy gi¸ cæ phiÕu cña mét cæ phiÕu lªn tíi 10.000 Yªn, råi bçng dng
kh«ng cã mét ai muèn mua cæ phiÕu ®ã n÷a, vµ ngay sau ®ã tÊt c¶ cæ phiÕu ®ã, khi ®·
n»m trong tay c¸c kh¸ch hµng mua, ®Òu trë thµnh giÊy lén. ChuyÖn lµ ë chç, mét sè
c«ng ty chøng kho¸n lín nhÊt TTCK Tokyo quyÕt ®Þnh gióp mét c«ng ty th©n quen cña
hä cã ®îc mét chót Ýt tµi chÝnh sau khi ph¸ s¶n. Khi biÕt c«ng ty ®ã s¾p ph¸ s¶n c¸c
c«ng ty chøng kho¸n "chiÕn h÷u" nµy quyÕt ®Þnh võa b¸n ra ®ång thêi võa mua vµo
c¸c cæ phiÕu cña c«ng ty kia. §iÒu ®ã t¹o ra mét Ên tîng gi¶ t¹o lµ c«ng ty kia ®ang
lµm ¨n ph¸t ®¹t vµ thÕ lµ mäi ngêi ®æ x« vµo mua cæ phiÕu cña c«ng ty ®ã. Khi gi¸ cæ
phiÕu cña c«ng ty lªn ®Õn 10.000 Yªn mét cæ phiÕu, c«ng ty ®ã tung hÕt c¸c cæ phiÕu
cña m×nh ra ®Ó b¸n, vµ hä ®· thu ®îc mét mÎ líi lín tríc khi ph¸ s¶n. Khi mäi ngêi vì
lÏ lµ c«ng ty ®ã bÞ ph¸ s¶n ai nÊy ®Òu ®æ x« ra b¸n cæ phiÕu cña c«ng ty ®ã, nhng trí
trªu thay kh«ng cßn mét ai mua chóng n÷a. TÊt c¶ kh¸ch hµng mua cæ phiÕu ®ã víi c¸i
gi¸ 10.000 Yªn ®Òu thÊt väng bÞ mét "qu¶ ®¾ng" mµ kh«ng biÕt kªu ai.
Sù gian lËn trong th«ng tin vµ nh÷ng trß m¸nh khoÐ lõa g¹t nh võa råi lµ nh÷ng
trß phæ biÕn ë cacs thÞ trêng chøng kho¸n. Râ rµng nã g©y tai h¹i kh«ng nhá cho
nh÷ng ngêi tham gia TTCK. VÊn ®Ò lµ ë chç ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó gi¶m tíi møc tèi ®a
nh÷ng mÆt tiªu cùc ®ã trong ho¹t ®éng cu¶ TTCK nh»m ®¶m b¶o nh÷ng yÕu tè tÝch
cùc cña nã trong nÒn kinh tÕ. §ã chÝnh lµ vai trß cña chÝnh phñ nh lµ ngêi träng tµi ®a
ra nh÷ng luËt lÖ vµ nh÷ng quy chÕ ®Ó gi÷ c©n b»ng cho TTCK, ®¶m b¶o lîi Ých cña c¸c
bªn tham gia TTCK.
Tríc ®©y, TTCK vÒ c¬ b¶n ®îc coi nh mét ho¹t ®éng tù do gièng nh nh÷ng c¸i
chî do b¶n th©n nh÷ng ngêi bu«n b¸n trong ®ã qu¶n lý b»ng c¸c luËt lÖ cña riªng hä.
Sù kiÓm so¸t cña chÝnh phñ t¬ng ®èi Ýt. Tuy nhiªn ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña c¸c c«ng
d©n tham gia mua b¸n ë TTCK, còng nh ®Ó ®¶m b¶o nh÷ng mÆt tÝch cùc cña nã, chÝnh
phñ c¸c níc ®· ®Æt ra nh÷ng quy chÕ vµ luËt lÖ riªng cho ho¹t ®éng cña TTCK. VÒ c¬
b¶n nh÷ng luËt nµy nh»m vµo nh÷ng khÝa c¹nh c«ng khai vÒ th«ng tin trong c¸c cuéc
mua b¸n, th«ng tin vÒ t×nh h×nh tµi chÝnh cña c¸c c«ng ty cã cæ phiÕu ®îc mua b¸n ë
9
Së giao dÞch chøng kho¸n. Ch¼ng h¹n ë TTCK New York theo luËt ®Þnh mét Uû ban
®îc thµnh lËp ®Ó gi¸m s¸t tÊt c¶ c¸c giao dÞch mua b¸n trªn Së giao dÞch. TÊt c¶ c¸c vô
mua b¸n ®Òu ph¶i cã sù ®ång ý cña c¸c nh©n viªn cña Uû ban nµy míi ® îc phÐp thùc
hiÖn. NÕu nh©n viªn cña uû ban nµy nhËn thÊy cã mét vô mua b¸n cæ phiÕu lín cña
mét c«ng ty nµo ®ã, «ng ta cã tr¸ch nhiÖm ph¶i thÈm ®Þnh tÊt c¶ c¸c th«ng tin liªn
quan ®Ó xem cã sù gian lËn nµo trong vô mua b¸n nµy kh«ng. Tíi khi nµo «ng ta kh¼ng
®Þnh lµ kh«ng cã sù gian lËn, «ng ta sÏ ra lÖnh cho phÐp tiÕn hµnh vô mua b¸n ®ã. ë
TTCK Tokyo, mét nguyªn t¾c hµng ®Çu trong bu«n b¸n lµ c¸c lÖnh mua Ýt vµ lÖnh b¸n
nhiÒu cæ phiÕu ®îc u tiªn tiÕn hµnh tríc. Nguyªn t¾c nµy ®¶m b¶o tÝnh c«ng b»ng trong
bu«n b¸n tr¸nh nh÷ng vô ®Çu c¬ vµ th«n tÝnh lÉn nhau th«ng qua viÖc mua b¸n chøng
kho¸n. ë Mü tríc cuéc khñng ho¶ng n¨m 1987, TTCK New york vÉn n»m ngoµi sù
kiÓm so¸t cña chÝnh phñ. Rót kinh nghiÖm tõ c¸c cuéc khñng ho¶ng vµ nh÷ng lén xén
do nh÷ng trß gian lËn trong lÞch sö, chÝnh phñ Mü ®· quyÕt ®Þnh ®Æt thÞ trêng chøng
kho¸n díi sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña chÝnh phñ. Mét tiÓu ban cña Bé tµi chÝnh ® îc lËp
ra ®Ó kiÓm so¸t ho¹t ®éng cña TTCK. Mét ®¹o luËt ®¸ng lu ý ®îc ®a ra lµ, nÕu trong
vßng mét ngµy lµm viÖc chØ sè Dowjones lªn hoÆc xuèng 10%, tiÓu ban nµy cã quyÒn
quyÕt ®Þnh t¹m thêi ®ãng cöa TTCK cho tíi khi nµo hä c¶m thÊt khoong cßn sù lén
xén kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®îc trªn TTCK. §¹o luËt nµy vÒ c¨n b¶n dùa trªn nguyªn lý
võa nªu ë trªn lµ nÒn kinh tÕ cã ¶nh hëng quyÕt ®Þnh ®Õn sù æn ®Þnh cña TTCK nhng
chiÒu ngîc l¹i th× cha ch¾c. NhiÒu khi nh÷ng khñng ho¶ng ë TTCK lµ do lý do kü
thuËt tiÕn hµnh giao dÞch (nh cuéc khñng ho¶ng 1987 vµ 1989), vµ do nh÷ng yÕu tè
kh¸c. Nh÷ng biÕn ®éng lo¹i nµy kh«ng ph¶n ¸nh ®óng ®éng th¸i thùc cña nÒn s¶n
xuÊt , nhng nÕu ®Ó chóng tiÕp diÔn sÏ g©y thiÖt h¹i cho c«ng chóng vµ nÒn kinh tÕ theo
c¸i nghÜa lµ c¸c chøc n¨ng cña TTCK kh«ng ®îc thùc hiÖn tr«i ch¶y. Khi TTCK bÞ
®ãng cöa t¹m thêi, c¸c bªn tham gia thÞ trêng cã ®ñ thêi gian ®Ó kiÓm tra l¹i c¸c th«ng
tin vµ lÊy l¹i b×nh tÜnh sau nh÷ng biÕn ®éng kh«ng kiÓm so¸t ®îc. Khi hä nhËn thÊy lµ
nh÷ng biÕn ®éng gi¸ c¶ cæ phiÕu m¹nh nh thÕ kh«ng ph¶i b¾t nguån tõ nh÷ng vÊn ®Ò
®×nh ®èn hay hçn lo¹n trong c¸c c«ng ty cã cæ phiÕu ®ã, hä sÏ ®a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh
hîp lý h¬n, ngõng b¸n nh÷ng cæ phiÕu mµ hä tëng lÇm lµ sÏ kh«ng cßn gi¸ trÞ trong t¬ng lai n÷a. §©y lµ c¸ch c¾t c¬n sèt ë TTCK.
Nh vËy, kh«ng thÓ cã mét TTCK ho¹t ®éng c«ng b»ng nÕu kh«ng cã mét khu«n
khæ luËt ph¸p cho c¸c ho¹t ®éng cña nã. Mét TTCK ho¹t ®éng æn ®Þnh , ®¶m b¶o c«ng
b»ng cho c¸c bªn tham gia thÞ trêng lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó ®¶m b¶o vµ ph¸t huy c¸c
chøc n¨ng vµ vai trß cña nã trong nÒn kinh tÕ. Nãi c¸ch kh¸c nhµ níc ph¶i ®ãng vai trß
nh ngêi träng tµi ®a ra nh÷ng quy chÕ ®¹o luËt quy ®Þnh c¸c ho¹t ®éng cña TTCK ®Ó
®¶m b¶o ®îc viÖc ®ã.
10
IV. Nh÷ng yÕu tè ¶nh hëng ®Õn TTCK
Cã thÓ nãi kh«ng thÓ kÓ hÕt nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn ®éng th¸i cña TTCK. Nh
chóng ta ®· thÊy ë trªn, chØ riªng nh÷ng tÝnh to¸n gian lËn cña mét hay mét vµi c«ng ty
lín tham gia TTCK còng cã thÓ g©y ra nh÷ng hçn lo¹n cho TTCK nh thÕ nµo. Díi ®©y
chØ lµ mét vµi yÕu tè c¬ b¶n t¸c ®éng ®Õn TTCK mµ th«i. Nh÷ng yÕu tè nµy vÒ c¬ b¶n
cã thÓ chia ra lµm ba lo¹i: c¸c yÕu tè chÝnh trÞ, c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ c¸c yÕu tè t©m lý.
1. C¸c yÕu tè kinh tÕ:
Tõ cuéc khñng ho¶ng 1929-1933 chóng ta thÊy râ t×nh h×nh chung cña nÒn kinh
tÕ cã ¶nh hëng nh thÕ nµo ®Õn ®éng th¸i cña TTCK. Tuy nhiªn kh«ng chØ cã t×nh tr¹ng
chung cña nÒn kinh tÕ míi cã ¶nh hëng ®Õn TTCK. T×nh tr¹ng s¶n xuÊt cña riªng mét
c«ng ty lín còng cã thÓ g©y ra nh÷ng thay ®æi trong gi¸ cæ phiÕu cña nhiÒu c«ng ty
kh¸c cã liªn quan. VÝ dô mét hay mét vµi c«ng ty dÇu má lín gÆp khã kh¨n th× kh«ng
chØ dÉn ®Õn sù sôt gi¸ cæ phiÕu cña riªng c¸c c«ng ty ®ã (tÊt nhiªn chØ riªng viÖc ®ã ®·
cã ¶nh hëng ®Õn gi¸ cæ phiÕu chung trªn TTCK råi v× lîng cæ phiÕu vµ tÇm quan träng
cña cæ phiÕu ®ã), mµ c¸c cæ phiÕu cña c¸c vËn t¶i biÓn vµ c¸c c«ng ty b¶o hiÓm dÇu
má còng sÏ bÞ sôt gi¸. §©y lµ lo¹i ph¶n øng d©y chuyÒn theo c¸c ngµnh cã liªn quan
®Õn nhau vÒ mÆt s¶n xuÊt vµ kinh doanh . §ã còng chÝnh lµ lý do khi tÝnh to¸n chØ sè
cña c¸c TTCK ngêi ta chØ quan t©m ®Õn c¸c cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty lín cã tÇm quan
träng. V× ®éng th¸i cña chóng sÏ cã ¶nh hëng ®Õn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c cña nÒn kinh tÕ.
Do ®ã chØ sè xem xÐt ®éng th¸i cña nh÷ng c«ng ty nµy còng ph¶n ¸nh kh¸ ®Çy ®ñ t×nh
tr¹ng ®ang häc sÏ diÔn ra cña nÒn kinh tÕ. Trªn thùc tÕ, c¸c vÊn ®Ò cña c¸c c«ng ty thêng n¶y sinh tõ c¸c vÊn ®Ò vÒ tµi chÝnh nh nî nÇn, kh¶ n¨ng thanh to¸n cña c«ng ty,
t×nh tr¹ng b¸n hµng vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh...
Kh¸c víi c¸c yÕu tè côc bé b¾t nguån tõ phÝa c¸c c«ng ty cã cæ phiÕu trªn thÞ trêng chøng kho¸n råi g©y ¶nh hëng d©y chuyÒn sang c¸c lÜnh vùc kh¸c. C¸c yÕu tè kinh
tÕ vÜ m« cã mét ¶nh hëng bao trïm lªn ho¹t ®éng cña TTCK. Ch¼ng h¹n, t×nh tr¹ng
l¹m ph¸t gia t¨ng vµ khã kiÓm so¸t ®a ®Õn nh÷ng thiÖt h¹i trong nhiÒu lÜnh vùc kinh tÕ
kh¸c nhau ®ång thêi tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng gi¸ cæ phiÕu sÏ cã khuynh híng gi¶m
xuèng. MÆt kh¸c l¹m ph¸t còng cã ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn sù gi¶m gi¸ c¸c chøng
kho¸n, bëi v× gi¸ mua lóc ®ã ph¶i thÊp h¬n trong khi l·i tøc tõ c¸c chøng kho¸n vÉn
gi÷ nguyªn ®Ó bï laÞ nh÷ng mÊt m¸t do l¹m ph¸t g©y ra. L·i suÊt ng©n hµng lµ mét yÕu
tè kinh tÕ vÜ m« cã ¶nh hëng lín ®Õn gi¸ c¶ chøng kho¸n. Khi l·i suÊt ng©n hµng t¨ng
ngêi ®Çu t ®øng tríc mét lùa chän lµ tiÕp tôc ®Çu t vµo chøng kho¸n ®Ó kiÕm lîi tøc tõ
chøng kho¸n hay bá tiÒn vµo ng©n hµng ®Ó kiÕm l·i suÊt hÊp dÉn h¬n vµ Ýt ruØ ro h¬n.
§iÒu ®ã cã nghÜa lµ c¸c chøng kho¸n muèn c¹nh tranh ®îc th× ngêi b¸n chøng kho¸n
ph¶i gi¶m gi¸ c¸c chøng kho¸n tíi møc sao cho víi møc l·i tøc cò ngêi mua c¶m thÊy
hÊp dÉn h¬n l·i suÊt ng©n hµng. Nãi gän l¹i, l·i suÊt ng©n hµng t¨ng sÏ dÉn ®Õn gi¶m
gi¸ chøng kho¸n.
11
2. YÕu tè chÝnh trÞ:
ChÝnh trÞ tëng chõng nh kh«ng cã g× quan hÖ ®Õn c¸c ho¹t ®éng cña TTCK, trªn
thùc tÕ l¹i cã ¶nh hëng rÊt nh¹y ®Õn ®éng th¸i cña TTCK. Chóng ta ®· tõng thÊy chiÕn
tranh vïng vÞnh ®· g©y ra nh÷ng biÕn ®éng trong gi¸ c¶ t¹i c¸c TTCK nh thÕ nµo.
Nh÷ng t¸c ®éng tõ chiÕn tranh cã thÓ diÔn ra b»ng nhiÒu con ®êng. VÝ dô, khi chiÕn
tranh vïng vÞnh x¶y ra nhiÒu ngêi dù ®o¸n gi¸ dÇu sÏ t¨ng vµ nÒn kinh tÕ thÕ giíi cã
thÓ sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ. Mét ph¸n ®o¸n nh vËy tÊt sÏ dÉn ®Õn sù gi¶m gi¸ c¸c
chøng kho¸n. Nhng mÆt kh¸c ngêi ta l¹i ph¸n ®o¸n r»ng gi¸ c¸c cæ phiÕu cña c¸c c«ng
ty dÇu má rÊt cã thÓ laÞ t¨ng lªn. Do ®ã x¶y ra mét cuéc b¸n th¸o c¸c cæ phiÕu cña c¸c
c«ng ty nµo bÞ dù ®o¸n lµ sÏ thua thiÖt do gÝa dÇu t¨ng, vµ mäi ngêi ®æ x« vµo mua cæ
phiÕu cña c¸c c«ng ty dÇu má vµ cña nh÷ng c«ng ty liªn quan cã lîi thÕ t¬ng tù. §iÒu
®ã thêng dÉn ®Õn nh÷ng x¸o trén trong ho¹t ®éng cña TTCK.
T×nh tr¹ng quan hÖ gi÷a hai quèc gia cã bu«n b¸n víi nhau còng hoµn toµn cã thÓ
dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®éng t¹i TTCK. VÝ dô, sù bÊt hoµ trong quan hÖ bu«n b¸n gi÷a
NhËt vµ Mü vÒ vÊn ®Ò më cöa thÞ trêng « t« NhËt B¶n theo ®ßi hái cña Mü ®· ¶nh hëng
kh«ng Ýt ®Õn TTCK. Mü ®e do¹ r»ng nÕu nh÷ng yªu cÇu cña Mü ®èi víi NhËt vÒ viÖc
NhËt ph¶i nhËp khÈu mét khèi lîng phô tïng « t« cña Mü mçi n¨m kh«ng ®îc tho¶
m·n, Mü cã thÓ sÏ t¨ng thuÕ ®¸nh vµo « t« cña NhËt nhËp khÈu vµo Mü tíi 100% (tõ
30%). §iÒu ®ã sÏ lµm cho cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty « t« NhËt b¶n bÞ gi¶m gi¸ v× víi
møc thuÕ nh vËy, c¸c c«ng ty « t« NhËt b¶n sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng khãlµm ¨n, khi ®ã tÊt
yÕu dÉn tíi Ýt lîi nhuËn ®Ó chia cho c¸c cæ ®«ng; vµ Ýt lîi nhuËn chia cho cæ ®«ng cã
nghÜa lµ cæ phiÕu ®ã trë nªn Ýt hÊp dÉn h¬n vµ gi¸ c¸c cæ phiÕu ®ã bÞ sôt.
Ngoµi ra cßn v« sè lý do kh¸c vÒ chÝnh trÞ ®Òu cã thÓ ¶nh hëng ®Õn ®éng th¸i cña
TTCK. Ch¼ng h¹n, viÖc mét ®¶ng ph¸i nµo lªn th¾ng cö hay vÞ tæng thèng ®¬ng nhiÖm
cã thÓ ph¶i tõ chøc v× mét lý do nµo ®ã... ®Òu cã ¶nh hëng nhÊt ®Þnh ®Õn ho¹t ®éng cña
TTCK.
3. YÕu tè t©m lý
Thùc ra yÕu tè t©m lý ®· ®îc bao hµm trong logÝc ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè kinh tÕ
vµ chÝnh trÞ. LogÝc ®ã thÓ hiÖn ë chç, khi mét yÕu tè chÝnh trÞ hay kinh tÕ xuÊt hiÖn tÊt
c¶ c¸c bªn tham gia TTCK ®Òu ®a ra c¸c kú väng hoÆc c¸c ph¸n ®o¸n cña m×nh vÒ t×nh
tr¹ng gi¸ nh÷ng cæ phiÕu vµ chøng kho¸n cã trong tay, råi sau ®ã ®a ra c¸c quyÕt ®Þnh
vÒ mua, b¸n vµ gi¸ c¶ cña c¸c cæ phiÕu vµ chøng kho¸n ®ã. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu
thÓ hiÖn trong nh÷ng biÕn ®éng ë TTCK.
H¬n n÷a yÕu tè t©m lý cßn thÓ hiÖn mét c¸ch rÊt mÉn c¶m trong nhiÒu t×nh huèng
kh¸c nhau kh«ng b¾t nguån tõ nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ . VÝ dô t×nh tr¹ng søc khoÎ
cña mét nhµ tû phó hay mét ngêi l·nh ®¹o c«ng ty lín thËm chÝ còng cã ¶nh hëng ®Õn
TTCK. Bëi v× sù tån t¹i cña nh÷ng nh©n vËt ®ã míi ®¶m b¶o t×nh tr¹ng kinh doanh tèt
cña c«ng ty ch¼ng h¹n. NÕu «ng ta ra ®i cã thÓ ngêi kÕ vÞ kh«ng ®¶m ®¬ng tèt nhiÖm
vô ®ã, hoÆc cã thÓ cã nh÷ng biÕn ®éng vÒ quyÒn lùc trong c«ng ty nh t¸ch c«ng ty
hoÆc m©u thuÉn néi bé, tÊt c¶ nh÷ng suy tÝnh vµ ph¸n ®o¸n ®ã ®Òu dÉn ®Õn nh÷ng thay
®æi ë TTCK theo mét l«gÝch t¬ng tù nh trªn.
12
§iÒu quan träng trong yÕu tè t©m lý lµ sù nh¹y c¶m qu¸ møc cña c¸c bªn tham
gia TTCK lµm cho hä thêng kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®îc hµnh vi cña hä khi cã mét ph¸n
®o¸n nµo ®ã vÒ gi¸ c¶ cña c¸c cæ phiÕu vµ chøng kho¸n. ViÖc kh«ng kiÓm so¸t ®îc
hµnh vi cña b¶n th©n c¸c bªn tham gia tt lµ vÊn ®Ò nan gi¶i nhÊt trong viÖc tÝnh to¸n
kinh tÕ . Thêng yÕu tè nµy lu«n lu«n g©y ra t×nh tr¹ng biÕn ®éng qu¸ møc thùc tÕ vÒ
gi¸ c¶ còng nh khèi lîng mua b¸n cæ phiÕu vµ chøng kho¸n trªn thÞ trêng. Bëi v× sù
qu¸ khÝch lÖ hoÆc qu¸ lo ©u vÒ mét ph¸n ®o¸n nµo ®ã sÏ lµm cho gi¸ cæ phiÕu vµ chøng
kho¸n t¨ng hoÆc gi¶m qu¸ møc c©n b»ng cung cÇu thùc sù cña nã. §©y lµ nguyªn nh©n
gi¶i thÝch t¹i sao trong nhiÒu trêng hîp chóng ta thÊy gi¸ cæ phiÕu vµ chøng kho¸n
(hay trong trêng hîp ViÖt Nam gi¸ vµng tríc ®©y) lªn råi l¹i xuèng ngay sau ®ã. §©y
ch¼ng qua chØ lµ do ngêi ta qu¸ khÝch lÖ hoÆc lo ©u nªn ai còng ®æ x« ra b¸n hoÆc mua,
do ®ã lµm cho gi¸ c¶ t¨ng hoÆc gi¶m m¹nh qu¸ møc cung cÇu thùc, nªn liÒn sau ®ã l¹i
diÔn ra t×nh tr¹ng ngîc l¹i cho tíi khi nµo gi¸ c¶ ë vµo møc c©n b»ng thùc cña cung vµ
cÇu. ChÝnh ®©y lµ nh÷ng biÕn ®éng khã kiÓm so¸t nhÊt v× ngêi ta kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®îc yÕu tè t©m lý sÏ lµm cho gi¸ c¶ t¨ng hoÆc gi¶m ®Õn møc nµo.
Díi ®©y lµ m« h×nh cho thÊy l«gÝc t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè võa ®îc tr×nh bÇy tíi
TTCK (xem m« h×nh).
M« h×nh c¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn TTCK
C¸c yÕu tè
kinh tÕ
YÕu tè
t©m lý
TTCK
C¸c yÕu tè
chÝnh trÞ
Qua m« h×nh ®ã chóng ta thÊy c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ chÝnh trÞ mét mÆt ¶nh hëng
trùc tiÕp ®Õn TTCK theo con ®êng riªng, mÆt kh¸c ®ång thêi ¶nh hëng ®Õn TTCK
th«ng qua con ®êng c¸c yÕu tè t©m lý. M« h×nh cßn cho thÊy tÝnh chÊt nh¹y c¶m cña
TTCK, nghÜa lµ nh÷ng ®éng th¸i cña nã phô thuéc rÊt nhiÒu vµo yÕu tè t©m lý. B¶n
th©n c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ chÝnh trÞ lµ c¸c yÕu tè rÊt biÕn ®éng, song chóng l¹i ® îc
khuyÕch ®¹i bëi c¸c yÕu tè t©m lý. §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao TTCK l¹i cã nhiÒu biÕn
®éng ®Õn thÕ.
V. Qu¸ tr×nh quèc tÕ ho¸ thÞ trêng chøng kho¸n
§Õn nh÷ng n¨m 1970 ngêi ta thÊy ho¹t ®éng cña c¸c TTCK trªn thÕ giíi b¾t ®Çu
lan trµn sang nhau. C¸c giao dÞch cña chóng giê ®©y kh«ng chØ bã hÑp trong ph¹m vi
quèc gia riªng lÎ n÷a. Mét c«ng ty hay mét chÝnh phñ cã thÓ ph¸t hµnh cæ phiÕu hoÆc
tr¸i phiÕu cña m×nh ë TTCK cña mét quèc gia kh¸c ®Ó huy ®éng vèn. Do ®ã, nh÷ng
giao dÞch gi÷a c¸c TTCK b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Ngêi ta cã thÓ tham gia vµo viÖc mua b¸n
cæ phiÕu vµ chøng kho¸n ë quèc gia kh¸c, hoÆc thËm chÝ cã thÓ mua chç giao dÞch
trong TTCK cña níc kh¸c. Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n dÉn ®Õn qu¸ tr×nh quèc tÕ ho¸ ®ã.
Nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n nhÊt vµ quan träng nhÊt lµ:
13
Thø nhÊt, vµo cuèi nh÷ng n¨m 70, ®Æc biÖt lµ ®Çu nh÷ng n¨m 80, nÒn chÝnh trÞ
thÕ giíi cã nhiÒu dÊu hiÖu s¸ng sña. Sù xÝch l¹i gÇn nhau gi÷a c¸c cêng quèc céng s¶n
vµ ph¬ng t©y më ra mét triÓn väng kÕt thóc chiÕn tranh l¹nh gi÷a hai hÖ thèng x· héi
chñ nghÜa vµ t b¶n chñ nghÜa kÐo dµi tõ sau chiÕn tranh thÕ giíi thø hai. §iÒu ®ã cã
nghÜa lµ mét m«i trêng míi vµ an toµn cho ®Çu t sang c¸c khu vùc cña thÕ giíi ®îc më
ra. MÆt kh¸c ®ã còng lµ thêi ®iÓm mµ hÇu hÕt c¸c níc x· héi chñ nghÜa tríc ®©y b¾t
®Çu tiÕn hµnh c¸c c¶i c¸ch kinh tÕ theo híng thÞ trêng. §©y lµ nh÷ng nguyªn nh©n
quan träng cña khuynh híng më réng ®Çu t ra níc ngoµi trªn thÕ giíi, thËm chÝ ®Çu t
c¶ vµo c¸c níc x· héi chñ nghÜa". Sù më réng ®Çu t quèc tÕ nh vËy tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn
sù xuÊt hiÖn nhu cÇu huy ®éng vèn quy m« quèc tÕ. Mét c«ng ty khi ®Çu t ra níc ngoµi
kh«ng d¹i g× chØ nghÜ ®Õn viÖc ®a vèn cña riªng m×nh ra níc ngoµi. Tr¸i l¹i huy ®éng
vèn t¹i chç vµ nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi, nÕu cã thÓ, ®îc coi lµ cã hiÖu qu¶ nhÊt. Nãi c¸ch
kh¸c nhu cÇu huy ®éng vèn cã tÝnh chÊt quèc tÕ nh»m môc ®Ých ®Çu t ra níc ngoµi lµ
tÊt yÕu.
Thø hai, thªm vµo ®ã, trong giai ®o¹n nµy nÒn c«ng nghÖ thÕ giíi ®· ®¹t ®Õn
tr×nh ®é ®Ønh cao. §iÒu ®ã cho thÊy viÖc ®Çu t b©y giê muèn thùc hiÖn ®îc ®ßi hái ph¶i
cã mét khèi lîng vèn rÊt lín míi cã thÓ tiÕn hµnh ®îc. §Ó ®¸p øng ®îc ®iÒu ®ã, viÖc
huy ®éng vèn trªn quy m« thÕ giíi lµ ®iÒu tÊt yÕu.
Thø ba, kÓ tõ cuèi thËp kû 70 cho ®Õn hÕt thËp kû 80 nÒn kinh tÕ thÕ giíi ph¸t
triÓn rÊt thuËn lîi vµ tèt ®Ñp. §©y lµ thêi kú nÒn kinh tÕ cña c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn rÊt
thuËn lîi víi tèc ®é cao. §ång thêi ®©y còng lµ giai ®o¹n nhiÒu níc gäi lµ "c¸c níc
míi c«ng nghiÖp ho¸ (NICs)" ra ®êi ë ch©u ¸ vµ ch©u Mü La tinh. ThËt vËy thu nhËp ë
hÇu hÕt c¸c khu vùc trªn thÕ giíi ®Òu t¨ng lªn. Do ®ã mét lîng tiÒn nhµn rçi, vµ theo
®ã lµ nhu cÇu tiÕt kiÖm vµ ®Çu t trong c¸c tÇng líp d©n c b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trªn quy
moo thÕ giíi. Nh vËy, bªn c¹nh nhu cÇu huy ®éng vèn, th× ®ång thêi ®· xuÊt hiÖn kh¶
n¨ng ®¸p øng nhu cÇu ®ã trªn thùc tÕ.
Thø t, thËp kû 70 vµ ®Æc biÖt lµ thËp kû 80 lµ thêi kú ph¸t triÓn rùc rì cña c«ng
nghÖ Computer. Víi sù xuÊt hiÖn cña Computer toµn bé khèi lîng giao dÞch mua b¸n,
chuyÓn nhîng cæ phiÕu vµ chøng kho¸n khæng lå trªn toµn thÕ giíi cã thÓ tiÕn hµnh ®îc. MÆc dï vÉn cßn mét sè trôc chÆc nh ®· thÊy håi n¨m 1987 vµ 1989, song vÒ c¬ b¶n
toµn bé c¸c giao dÞch chøng kho¸n ®· ®îc kiÓm so¸t an toµn dùa trªn c¬ së ¸p dông
Computer trong sö lý giao dÞch t¹i c¸c TTCK. Nãi c¸ch kh¸c, vÒ mÆt kü thuËt cña sù
toµn cÇu ho¸ thÞ trêng chøng kho¸n ®· ®îc ®¶m b¶o.
Nh vËy, TTCK ®· héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ cho sù quèc tÕ ho¸ cña nã.
Quèc tÕ ho¸ TTCK - ®ã lµ mét c«ng cô gióp c¸c níc hoµ nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi.
Tãm l¹i, vÒ mÆt lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña TTCK, cã thÓ chia lµm ba
giai ®o¹n: giai ®o¹n mét lµ giai ®o¹n tõ thÕ kû 15 vµ 16 ®Õn cuèi thÕ kû 19 trong ®ã
ngêi ta mua b¸n chñ yÕu c¸c th¬ng phiÕu vµ tr¸i phiÕu; giai ®o¹n hai lµ tõ cuèi thÕ kû
19 víi sù ra ®êi cña c«ng ty cæ phÇn, ngêi ta mua b¸n thªm mét lo¹i chøng kho¸n khi
®ã chiÕm u thÕ lµ cæ phiÕu, ®©y lµ giai ®o¹n bïng næ cã tÝnh c¸ch m¹ng cña TTCK; vµ
giai ®o¹n thø ba kÓ tõ cuèi thËp kû 70 tíi nay lµ giai ®o¹n quèc tÕ ho¸ cña TTCK.
14
TTCK râ rµng ®· ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong nÒn kinh tÕ cña mçi
quèc gia nãi riªng vµ trong toµn bé nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung. Nh÷ng mÆt tiªu cùc
cña nã nÕu kh«ng ®îc kiÓm so¸t sÏ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ kh«ng tèt cho nÒn kinh tÕ vµ
x· héi. KiÓm so¸t c¸c ho¹t ®éng cña TTCK ®Ó h¹n chÕ nh÷ng tiªu cùc cña nã chÝnh lµ
nhiÖm vô cña chÝnh phñ.
XÐt vÒ ®iÒu kiÖn h×nh thµnh TTCK chóng ta thÊy nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho
sù h×nh thµnh TTCK lµ:
Thø nhÊt, ph¶i cã nhu cÇu huy ®éng vèn, ®iÒu kiÖn nµy cã thÓ nãi lóc nµo còng
s½n sµng .
Thø hai, thu nhËp cña d©n c ph¶i ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh lµm n¶y sinh nhu
cÇu ®Çu t trùc tiÕp cña nh÷ng ngêi tiÕt kiÖm.
Thø ba, xuÊt hiÖn lo¹i hµng ho¸ gäi lµ chøng kho¸n, trong ®ã cæ phiÕu ®ãng vai
trß ®Æc biÖt quan träng.
Thø t, ph¶i cã mét hÖ thèng luËt ph¸p h÷u hiÖu ®Ó kiÓm so¸t ho¹t ®éng cña
TTCK.
15
PhÇn II: VÊn ®Ò x©y dùng ttck ë níc ta
I/ Sù cÇn thiÕt thµnh lËp thÞ trêng chøng kho¸n ë níc ta.
1. Tõ khi tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi theo NghÞ quyÕt §¹i héi VI §¶ng céng
s¶n ViÖt Nam, nÒn kinh tÕ níc ta ®· cã sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ: tèc ®é t¨ng trëng t¬ng ®èi cao, ®êi sèng nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ, c¸c nguån tiÒn tÖ tÝch tô trong
mäi tÇng líp d©n c ®· ®îc ®éng viªn, khai th¸c b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Víi
chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ph¸t triÓn, nhu cÇu huy ®éng vèn ®Çu
t ngµy cµng t¨ng vµ kh¶ n¨ng cung cÊp vèn còng ngµy cµng lín m¹nh. Trong c¬ chÕ
míi, ho¹t ®éng giao lu vèn ®· ®îc khai th«ng vµ trªn thùc tÕ, mét thÞ trêng vèn ®· h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn ë ViÖt nam. Tuy nhiªn, sù ph¸t triÓn cña thÞ trêng vèn ViÖt nam cho
tíi nay cßn cha ®îc qu¶n lý, kiÓm so¸t mét c¸ch ®Çy ®ñ, c¸c c«ng cô cña thÞ trêng nµy
cha ®îc hoµn chØnh vµ cha cã sù bæ sung, hç trî lÉn nhau ®Ó ®¸p øng nhu cÇu t¨ng trëng cña nÒn kinh tÕ. §Æc biÖt, mét c«ng cô quan träng cña thÞ trêng vèn lµ thÞ trêng
chøng kho¸n cho tíi nay vÉn cha ®îc h×nh thµnh.
2. ViÖc ph¸t triÓn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ trêng ®· xo¸ bá t×nh tr¹ng ph©n phèi vèn
theo ®Þa chØ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c nguån vèn ®îc tù do lu©n chuyÓn gi÷a ngêi cã
vèn vµ ngêi cÇn vèn. ë ®©y, quan hÖ cung cÇu vÒ vèn ®îc gi¶i quyÕt th«ng qua thÞ trêng vµ theo c¬ chÕ thÞ trêng trªn thÞ trêng vèn.
ThÞ trêng vèn ho¹t ®éng dùa trªn c¬ së 3 c«ng cô lµ: thÞ trêng ngÇm, thÞ trêng tÝn
dông th«ng qua hÖ thèng ng©n hµng vµ thÞ trêng chøng kho¸n.
- ThÞ trêng ngÇm xuÊt hiÖn tõ rÊt l©u ®êi vµ ngµy nay vÉn tån t¹i, ph¸t triÓn ë hÇu
hÕt c¸c níc, ®Æc biÖt ë c¸c níc ch©u ¸ vµ trong céng ®ång ngêi Hoa ë níc ngoµi (Hoa
KiÒu). ë níc ta , thÞ trêng ngÇm ph¸t triÓn rÊt m¹nh th«ng qua c¸c ho¹t ®éng: ch¬i hôi,
ch¬i hä, cho vay lÉn nhau gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, c¬ quan lµng xãm. GÇn
®©y, cßn xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng c¸c c¬ quan xÝ nghiÑp tù ®øng ra huy ®éng vèn trong néi
bé c¸n bé c«ng nh©n viªn chøc ®Ó kinh doanh, ®©y còng lµ mét biÓu hiÖn cña thÞ trêng
ngÇm.
ThÞ trêng ngÇm cã u ®iÓm lµ tæ chøc ®¬n gi¶n, chi phÝ giao dÞch thÊp, viÖc cung
øng vèn nhanh, gän. Nhng thÞ trêng nµy l¹i cã ®Æc ®iÓm lµ ph¹m vi ho¹t ®éng hÑp,
khèi lîng vèn ®îc giao dÞch nhá, kh«ng cã sù b¶o ®¶m vÒ mÆt ph¸p lý thiÕu sù kiÓm
so¸t cña nhµ níc, nªn ®é rñi ro rÊt cao, dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng ®æ vì do tÖ n¹n lõa ®¶o
ph¸t sinh.
- ThÞ trêng tÝn dông qua hÖ thèng ng©n hµng lµ thµnh lËp c¸c ng©n hµng lµm
trung gian thu hót vèn ®Ó cung øng cho nÒn kinh tÕ .
ThÞ trêng tÝn dông ra ®êi tõ nhiÒu thÕ kû nay vµ ®· ®¹t ®îc tr×nh ®é c«ng nghÖ rÊt
cao. ë tÊt c¶ c¸c níc, hÖ thèng ng©n hµng th¬ng m¹i ph¸t triÓn kh«ng ngõng vµ ®¶m
nhËn kho¶ng 60-70% nhu cÇu giao dÞch vèn cña nÒn kinh tÕ . Tuy nhiªn, thÞ trêng tÝn
dông mÆc dï cã nhiÒu u ®iÓm, vÉn kh«ng tr¸nh khái h¹n chÕ, nh: tÝnh ®éc quyÒn vÒ l·i
suÊt (ng©n hµng tù ®Þnh ra l·i suÊt ®Ó vay hoÆc cho vay); vÒ ®iÒu kiÖn vay hoÆc cho
vay; vÒ khèi lîng vèn giao dÞch. §ång thêi viÖc giao dÞch vèn ®îc thùc hiÖn th«ng qua
16
ngêi trung gian lµ hÖ thèng ng©n hµng ®· t¸ch rêi ngêi cã vèn (ngêi ®Çu t) vµ ngêi cÇn
vèn (ngêi s¶n xuÊt ), v× ng©n hµng huy ®éng vèn cña tÊt c¶ kh¸ch hµng ®Ó tù m×nh
quyÕt ®Þnh viÖc cho vay, nªn hiÖu qu¶ vèn ®Çu t hoµn toµn phô thuéc vµo tÝnh to¸n cña
Ng©n hµng mµ kh«ng cã sù tham gia cña nhµ ®Çu t (ngêi cho Ng©n hµng vay). H¬n
n÷a, viÖc kiÓm so¸t cña Nhµ níc ®èi víi thÞ trêng tÝn dông cßn nhiÒu h¹n chÕ.
- TTCK lµ thÞ trêng mua, b¸n c¸c lo¹i chøng kho¸n - nh÷ng chøng chØ ®Çu t hoÆc
ghi nhËn nî víi sù ®¶m b¶o ®em l¹i thu nhËp trong nh÷ng thêi h¹n nhÊt ®Þnh.
TTCK ra ®êi lµ mét bíc ph¸t triÓn cao vµ hoµn thiÖn cña thÞ trêng vèn. Nguyªn
t¨c ho¹t ®éng cña thÞ trêng nµy lµ: khi mét ngêi cÇn vèn, ngêi ®ã sÏ ph¸t hµnh ra mét
lo¹i chøng kho¸n ®Ó b¸n cho ngêi cã vèn, ngêi cã vèn sÏ tù do lùa chän mua lo¹i
chøng kho¸n thÝch hîp víi m×nh. §ång thêi, nÕu sau khi mua thÊy cÇn ph¶i b¸n ®i ®Ó
lÊy tiÒn mÆt hoÆc ®Ó mua lo¹i chøng kho¸n kh¸c, th× TTCK còng cung cÊp kh¶ n¨ng ®Ó
tho¶ m·n nhu cÇu nµy. Gi¸ c¶ cña chøng kho¸n hoµn toµn do thÞ trêng quyÕt ®Þnh.
Chøng kho¸n cã hai lo¹i:
Tr¸i phiÕu (tøc lµ chøng chØ ghi nhËn nî cã l·i suÊt cè ®Þnh cho tõng kú vµ cã quy
®Þnh thêi h¹n thanh to¸n), thuéc lo¹i nµy cã tÝn phiÕu kho b¹c, kú phiÕu ng©n hµng, tr¸i
phiÕu c«ng ty, c«ng tr¸i quèc gia...
Cæ phiÕu lµ chøng chØ ®Çu t. Lo¹i nµy kh«ng cã l·i suÊt cè ®Þnh, mµ phô thuéc
vµo kÕt qu¶ ho¹t ®éng kinh doanh cña c«ng ty ph¸t hµnh cæ phiÕu. Cæ phiÕu ®îc chia
thµnh cæ phiÕu thêng vµ cæ phiÕu u ®·i .v.v..
TTCK chÝnh lµ thÞ trêng mua b¸n c¸c lo¹i cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu. Do ®ã, cã thÓ
chia thÞ trêng nµy thµnh thÞ trêng tr¸i phiÕu vµ thÞ trêng cæ phiÕu.
NÕu c¨n cø vµo tÝnh chÊt huy ®éng vèn, th× TTCK ®îc chia thµnh:
ThÞ trêng ph¸t hµnh (hay cßn gäi lµ thÞ trêng cÊp I), lµ thÞ trêng mua b¸n c¸c lo¹i
chøng kho¸n ph¸t hµnh lÇn ®Çu. Chøc n¨ng c¬ b¶n nhÊt cña thÞ trêng nµy lµ huy ®éng
vèn ®Ó ®Çu t cho nÒn kinh tÕ, tøc lµ lµm t¨ng thªm vèn cho nÒn kinh tÕ.
ThÞ trêng giao dÞch (hay cßn gäi lµ thÞ trêng thø cÊp), lµ thÞ trêng mua ®i b¸n l¹i
c¸c chøng kho¸n ®ã. ThÞ trêng nµy kh«ng lµm t¨ng thªm vèn ®Ó ®Çu t cho nÒn kinh tÕ,
chøc n¨ng c¬ b¶n cña nã lµ t¹o sù giao lu vèn vµ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña nÒn
kinh tÕ (nÕu nÒn kinh tÕ cã hiÖu qu¶ cao th× gi¸ chøng kho¸n ë thÞ trêng nµy sÏ lªn cao
vµ ngîc l¹i). §ång thêi, thÞ trêng thø cÊp còng hËu thuÉn rÊt m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn
cña thÞ trêng s¬ cÊp.
TTCK lµ mét c«ng cô rÊt quan träng cña thÞ trêng vèn, cïng víi thÞ trêng tÝn
dông, TTCK sÏ h¹n chÕ ¶nh hëng tiªu cùc cña thÞ trêng ngÇm, ®ång thêi kh¾c phôc
nh÷ng khiÕm khuyÕt cña thÞ trêng tÝn dông. Víi sù ra ®êi cña TTCK, ngêi ®Çu t sÏ cã
nhiÒu kh¶ n¨ng lùa chän lÜnh vùc vµ h×nh thøc ®Çu t h¬n.
3. Tõ khi thùc hiÖn chñ tr¬ng më réng quyÒn ®éc lËp s¶n xuÊt kinh doanh, tù chñ
vÒ tµi chÝnh cña c¸c doanh nghiÖp, ®· xuÊt hiÖn nhiÒu dÊu hiÖu cña sù giao lu vèn vµ
thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt vµo mÊy n¨m gÇn ®©y, sau khi nhµ níc thùc hiÖn chñ tr¬ng ph¸t
triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng .
17
Tuy nhiªn, thÞ trêng vèn cha ®îc th«ng suèt, dÉn ®Õn tû lÖ tiÕt kiÖm vµ ®Çu t thÊp.
ë ®©y, cã nhiÒu lý do, nhng nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ do:
H×nh thøc giao lu vèn cßn Ýt, chñ yÕu vÉn qua hÖ thèng ng©n hµng vµ thÞ trêng
ngÇm.
C¬ chÕ giao lu vèn cßn chÞu søc Ðp nÆng nÒ cña c¸c mÖnh lÖnh hµnh chÝnh vµ c¸c
chØ tiªu kÕ ho¹ch, lµm mÊt ®i nhu cÇu giao lu vèn.
Tõ thùc tr¹ng trªn cho thÊy, ®Ó nguån vèn ë c¸c thµnh phÇn kinh tÕ cã thÓ giao lu
®îc th«ng suèt, cÇn ph¶i ®a d¹ng ho¸ c¸c c«ng cô vµ ph¸t triÓn thÞ trêng vèn, trong ®ã,
sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña TTCK lµ hÕt søc cÇn thiÕt.
VÒ vÊn ®Ò nµy, còng cÇn nhÊn m¹nh r»ng, nÕu ®¸nh gi¸ mét c¸ch toµn diÖn th× ë
ViÖt nam, TTCK ®· h×nh thµnh bíc khëi ®Çu cña mét thÞ trêng s¬ cÊp, v× b¶n th©n thÞ
trêng nµy còng cßn nhiÒu h¹n chÕ.
Gi¸ chøng kho¸n kh«ng ®îc x¸c ®Þnh theo nguyªn t¾c thÞ trêng mµ vÉn b¸n theo
mét gi¸ ghi s½n, gi¸ cøng nh¾c vµ ¸p ®Æt.
TÊt c¶ c¸c chøng kho¸n ®Òu ký danh, kh«ng ®îc mua ®i b¸n l¹i; phÇn lín c¸c lo¹i
chøng kho¸n cã thêi h¹n ng¾n (díi 1 n¨m).
ViÖc ph¸t hµnh vµ b¸n chøng kho¸n mang tÝnh chÊt "bu«ng xu«i", kh«ng cã mét
tæ chøc ®øng ra kinh doanh hoÆc m«i giíi vµ ®¹i lý, kh«ng tæ chøc ®Êu thÇu thÞ gi¸.v.v.
Do ®ã, ViÖt Nam cÇn cã mét TTCK víi mét c¬ cÊu hoµn chØnh, bao gåm c¶ thÞ
trêng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp, vµ cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p ®Ó hoµn chØnh
c¬ chÕ ho¹t ®éng cña thÞ trêng s¬ cÊp vµ thiÕt lËp thÞ trêng thø cÊp. §©y lµ vÊn ®Ò quan
träng, v× thÞ trêng thø cÊp sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho thÞ trêng s¬ cÊp trong viÖc ph¸t
hµnh c¸c chøng kho¸n dµi h¹n. Nh÷ng khã kh¨n cña ViÖt nam trong thêi gian võa qua
trong viÖc ph¸t hµnh chøng kho¸n dµi h¹n mét phÇn do cha cã thÞ trêng thø cÊp ®Ó ngêi
së h÷u cã thÓ b¸n chøng kho¸n cña m×nh khi cÇn thiÕt.
Nh vËy viÖc thiÕt lËp TTCK ë ViÖt nam lµ hÕt søc cÇn thiÕt, nã cã ý nghÜa thùc
tiÔn to lín trong viÖc huy ®éng vèn ®Çu t ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ ®Æc biÖt lµ t¹o
®iÒu kiÖn vµ m«i trêng thuËn lîi cho c¸c luång vèn ë trong vµ ngoµi níc ®îc lu chuyÓn
th«ng suèt, gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc ®¸p øng nhu cÇu vèn cña nÒn kinh tÕ . H¬n n÷a,
sù hiÖn diÖn cña thÞ trêng chøng kho¸n sÏ lµ dÊu hiÖu ®¸nh dÊu kÕt qu¶ tèt ®Ñp cña viÖc
thùc hiÖn chñ tr¬ng ®æi míi ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng cña §¶ng vµ nhµ níc ta.
Tuy nhiªn, TTCK lµ mét thÞ trêng cao cÊp, mét giai ®o¹n ph¸t triÓn rÊt cao cña thÞ trêng vèn, nªn viÖc chuÈn bÞ chu ®¸o cho sù ra ®êi cña TTCK ®Ó tr¸nh nh÷ng rñi ro thiÖt
h¹i cã thÓ x¶y ra cho nÒn kinh tÕ vµ cho x· héi lµ hÕt søc cÇn thiÕt.
Vµo cuèi n¨m 1995 võa qua, mét ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn t¹i TP. Hå ChÝ
Minh ®· më ®ît t¨ng vèn cæ phÇn ®¹i chóng tøc lµ b¸n cæ phÇn réng r·i ra c«ng chóng.
§©y lµ mét sù kiÖn ®¸ng chó ý.
18
N¨m qua, theo quy ®Þnh cña Ng©n hµng nhµ níc, nhiÒu ng©n hµng th¬ng m¹i cæ
phÇn cã quy m« nhá, vèn ®iÒu lÖ thÊp muèn tån t¹i ®Òu ph¶i t¨ng vèn ®iÒu lÖ lªn Ýt
nhÊt 50 tû ®ång.
Trong bèi c¶nh ®ã, mét sè Ýt ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn ®· huy ®éng ®îc vèn
míi tõ c¸c cæ ®«ng cò gãp thªm vµ më réng ra mét sè ngêi th©n quen. §a sè c¸c ng©n
hµng th¬ng m¹i cæ phÇn cßn l¹i ®Òu ®ang vÊt v¶ gi¶i quyÕt bµi to¸n t¨ng vèn ®iÒu lÖ.
V× thÕ, ®· cã mét vµi ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn ph¶i mêi gäi c«ng chóng gãp vèn.
Cã thÓ xem ®©y lµ mét tÝn hiÖu cho thÊy mét TTCK phi chÝnh thøc ®· b¾t ®Çu tù ph¸t
h×nh thµnh gi÷a lóc mét TTCK chÝnh thøc cha ra ®êi.
§ît t¨ng vèn cæ phÇn ®¹i chóng nµy còng ®îc xem nh bíc khëi ®Çu xuÊt hiÖn lo¹i
h×nh doanh nghiÖp: c«ng ty cæ phÇn ®¹i chóng (Public company) - mét lo¹i c«ng ty
khai sinh ra TTCK. Lo¹i c«ng ty cæ phÇn nµy cã ®Æc ®iÓm ph¸t hµnh cæ phiÕu réng r·i
ra c«ng chóng - kh¸c víi lo¹i c«ng ty cæ phÇn néi bé (Private company) chØ ®îc ph¸t
hµnh cæ phiÕu cho c¸c ®èi tîng néi bé lµ s¸ng lËp viªn vµ c«ng nh©n viªn chøc cña
c«ng ty. ChÝnh nhê ph¸t hµnh cho c«ng chóng n¾m gi÷ cæ phiÕu hä míi cã nhu cÇu
mua ®i b¸n l¹i c¸c cæ phiªó ®ã, t¹o nªn mét TTCK thø cÊp.
§iÒu nµy còng cho thÊy, mÆc dï nhµ níc cha thiÕt lËp TTCK thø cÊp vµ chÝnh
thøc - thêng ®îc gäi lµ së giao dÞch chøng kho¸n. Nhng mét khi ®· ban hµnh luËt c«ng
ty sÏ ngµy cµng cã nhiÒu lo¹i doanh nghiÖp lµ c«ng ty cæ phÇn néi bé ra ®êi. DÇn dÇn,
do nhu cÇu t¨ng vèn, c¸c c«ng ty nµy sÏ tiÕn lªn thµnh c«ng ty cæ phÇn ®¹i chóng vµ
dÉn ®Õn TTCK. §ã lµ diÔn biÕn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tù ph¸t mét TTCK phi chÝnh
thøc.
Thùc tÕ ®ã cho thÊy ViÖt Nam ®· ®Õn lóc cÇn mét TTCK. TÊt nhiªn, nãi tíi
TTCK lµ chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn TTCK thø cÊp. NÕu chØ cã ph¸t hµnh chøng kho¸n kh«ng
th«i, th× kh«ng ®îc gäi lµ TTCK. V× chØ khi cã ho¹t ®éng mua b¸n chøng kho¸n ®·
ph¸t hµnh th× míi cã c¸c ®Æc trng riªng, høng thó vµ hÊp dÉn cña TTCK. Trong khi cha
cã TTCK nh vËy, Nhµ níc còng nªn sím ban hµnh nghÞ ®Þnh vÒ ph¸t triÓn vµ giao dÞch
chøng kho¸n chø kh«ng nhÊt thiÕt phaØ chê ®îi ®Õn ngµy khai tr¬ng Së giao dÞch
chøng kho¸n ViÖt Nam, ®Ó ®iÒu chØnh c¸c ho¹t ®éng cña TTCK phi chÝnh thøc, phßng
ngõa nh÷ng hiÖn tîng tiªu cùc cã thÓ x¶y ra.
II/ Hµng hãa cña thÞ trêng chøng kho¸n
Chóng ta ®ang chuÈn bÞ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ban ®Çu ®Ó cho ra ®êi TTCK.
Nh chuÈn bÞ khung ph¸p lý, ®µo t¹o c¸n bé, chuÈn bÞ c¬ së vËt chÊt v.v... tuy vËy, vÊn
®Ò hÕt søc quan träng cÇn quan t©m lµ chuÈn bÞ hµng hãa cho thÞ trêng nã, trong ®ã cæ
phiÕu lµ hµng hãa c¬ b¶n quan träng nhÊt.
19
1. Hµng hãa cña thÞ trêng chøng kho¸n
Lµ thÞ trêng, TTCK còng cã nh÷ng hµng hãa nh c¸c thÞ trêng kh¸c. Hµng hãa cña
TTCK kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c mµ chÝnh lµ chøng ko¸n. Chøng kho¸n lµ nh÷ng
chøng th chøng nhËn cña ngêi së h÷u nã cã mét kho¶n tµi s¶n tµi chÝnh ®· ®Çu t vµo
c¸c doanh nghiÖp cæ phÇn nh c¸c lo¹i cæ phiÕu, c¸c kho¶n vay cña chÝnh phñ, nh c¸c
lo¹i tr¸i phiÕu chÝnh phñ, tr¸i phiÕu kho b¹c nhµ níc, tr¸i phiÕu ®« thÞ; c¸c kho¶n vay
cña c¸c doanh nghiÖp nh tr¸i phiÕu doanh nghiÖp; c¸c kho¶n vay cña c¸c chñ c«ng
tr×nh, nh tr¸i phiÕu c«ng tr×nh, còng nh c¸c chøng th kh¸c thuéc c«ng cô cña TTCK,
nh chøng chØ ®Çu t, tr¸i quyÒn, quyÒn tiªn m¹i (right), hîp ®ång t¬ng lai v.v.. Hµng hãa
cña TTCK ngµy cµng ph¸t triÓn vµ phong phó lªn theo sù ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt thÞ trêng cña nÒn kinh tÕ. Bëi vËy, chñng lo¹i hµng hãa cña TTCK trong nÒn kinh tÕ ph¸t
triÓn rÊt ®a d¹ng. Trong dù th¶o ph¸p lÖnh TTCK, chøng kho¸n ®îc ®Þnh nghÜa nh sau:
Chøng kho¸n lµ chøng chØ hoÆc bót to¸n (díi d¹ng giÊy tê hoÆc ghi trªn hÖ thèng ®iÖn
tö) x¸c nhËn quyÒn cña ngêi n¾m gi÷ chøng kho¸n ®èi víi tµi s¶n, vèn, bÊt ®éng s¶n,
lîi nhuËn, thu nhËp cña ngêi ph¸t hµnh chøng kho¸n. Nhng chóng ta nªn ph©n biÖt ë
®©y3 kh¸i niÖm c¬ b¶n lµ: Cæ phiÕu, tr¸i phiÕu vµ tÝn phiÕu.
Cæ phiÕu lµ chøng chØ chøng nhËn quyÒn së h÷u cña chñ së h÷u t¹i c«ng ty cæ
phÇn. Dù th¶o Ph¸p lÖnh chøng kho¸n vµ TTCK ®Þnh nghÜa: “Cæ phiÕu lµ mét lo¹i
chøng kho¸n x¸c nhËn mét sè quyÒn cña ngêi së h÷u cæ phiÕu ®èi víi c«ng ty cæ phÇn:
gåm quyÒn së h÷u ®èi víi tµi s¶n cña c«ng ty cæ phÇn, quyÒn ®îc biÓu quyÕt, quyÒn
nhËn cæ tøc, quyÒn u tiªn cæ phiÕu ®ît míi”. Khi b¹n mua cæ phiÕu b¹n sÏ trë thµnh cæ
®«ng. Th«ng thêng cæ ®«ng ®îc tham gia quyÕt ®Þnh nh÷ng viÖc quan träng cña c«ng
ty cæ phÇn, nh bÇu ban l·nh ®¹o c«ng ty, quyÕt ®Þnh nh÷ng ph¬ng híng kinh doanh c¬
b¶n cña c«ng ty... B¹n cµng cã nhiÒu cæ phiÕu th× vai trß cña b¹n trong c«ng ty cµng
lín. Hµng n¨m doanh nghiÖp cæ phÇn dµnh ra mét phÇn tiÒn l·i ®Ó chia cho c¸c cæ
phÇn (dividen - cæ tøc). Nh vËy, mua cæ phÇn hµng n¨m b¹n sÏ nhËn ®îc l·i cæ phÇn
hay l·i cæ tøc. Møc l·i ®a ra ®Ó chia cho cæ phÇn phô thuéc vµo kÕt qu¶ kinh doanh cña
doanh nghiÖp vµ quyÕt ®Þnh cña ®¹i héi cæ ®«ng vÒ tû gi¸ tiÒn l·i ®a ra ®Ó chia. Cæ
phiÕu vÒ nhiÒu lo¹i:
+ Cæ phiÕu thêng
+ Cæ phiÕu u ®·i
+ Cæ phiÕu u ®·i dù phÇn
+ Cæ phiÕu u ®·i cã thÓ mua l¹i
+ Cæ phiÕu u ®·i chuyÓn ®æi
HiÖn nay chóng ta cã h¬n 190 c«ng ty cæ phÇn, trong ®ã cã kho¶ng 51 ng©n hµng
cæ phÇn (31 ng©n hµng cæ phÇn ®« thÞ vµ 20 ng©n hµng cæ phÇn n«ng th«n). Tuy nhiªn,
rÊt Ýt c«ng ty cæ phÇn ®¹i chóng (c«ng ty cæ phÇn ®¹i chøng ®îc hiÓu lµ c«ng ty b¸n Ýt
nhÊt 20% sè cæ phiÕu” cho c¸c cæ ®«ng bÐ n¾m gi÷ díi 1% cæ phiÕu). Theo phßng
tæng hîp. Vô c¸c ®Þnh chÕ tµi chÝnh, Ng©n hµng nhµ níc ViÖt Nam th× 100% cæ phiÕu
20
- Xem thêm -