Tài liệu Phan_4

PH N IV VĂN HÓA – XÃ H I * Ăn - m c * Quan h gia ñình, làng xóm * Phong t c, t p quán, tín ngư ng, tôn giáo *L h i * Di ch kh o c , di tích l ch s -văn hóa, danh th ng * Văn h c * Ngh thu t * Ki n trúc * Báo chí – xu t b n * Khoa h c – công ngh - môi trư ng * Văn hóa – thông tin, th d c – th thao * Giáo d c – ñào t o * Y t - dân s - gia ñình – tr em * Nhân l c và các v n ñ xã h i. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 1 CHƯƠNG ĂN – M C - XXI Do s ña d ng v môi trư ng t nhiên và s ña d ng v t c ngư i, nên m i t c ngư i Qu ng Ngãi có cách ăn, m c, khác nhau, phù h p v i ñi u ki n c a môi trư ng sinh s ng, phù h p v i nh ng quan ni m riêng v vũ tr , v con ngư i, v v ñ p. I. ĂN U NG Là vùng ñ t ña d ng v môi trư ng sinh thái, Qu ng Ngãi có nhi u loài ñ ng v t, th c v t sinh trư ng, v i nhi u lo i gi ng cây tr ng, v t nuôi. Tr i qua nhi u th k , các t c ngư i Qu ng Ngãi ñã t n d ng các ngu n s n v t có trong t nhiên ñ ch bi n nh ng món ăn, th c u ng phù h p v i kh u v và ñi u ki n s ng c a mình và sáng t o ra nh ng ñ c s n n i ti ng. Cu c s ng ñan xen và giao lưu gi a các dân t c, các lu ng dân di cư cũng góp ph n s n sinh nh ng món ăn, th c u ng khá phong phú và ña d ng. 1. NH NG MÓN ĂN NGÀY THƯ NG Nhìn chung, các món ăn, th c u ng c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi có nhi u ñi m tương ñ ng v i các món ăn, th c u ng c a ngư i Vi t vùng Nam Trung B . ð i b ph n cư dân ngư i Vi t Qu ng Ngãi và các t nh Nam Trung B có cùng quê g c vùng Thanh - Ngh nên cách ch bi n th c ăn và ñ u ng cơ b n v n theo kh u v và kinh nghi m c a ngư i Vi t nói chung. Thư ng ngày, ngư i Qu ng Ngãi dùng hai b a cơm chính vào bu i trưa và bu i t i. Thành ph n b a cơm chính thư ng ngày là: cơm + rau + cá + m m. Ngư i mi n núi thì thư ng: cơm + rau + mu i. Nh ng gia ñình khá gi hơn thì có khi thêm th t (ch y u là th t heo). B a ăn sáng thư ng ch "qu y quá", khi là cơm m m, khi là xôi v i mu i, khi là c khoai, c mì (s n). Ngư i nông dân ñi làm ñ ng còn có b a ăn gi a bu i và b a ăn x . Hai b a ăn này thư ng là ăn nh v i ít xôi, khoai lu c, bún m m (m m cái, m m nư c), bánh tráng nhúng nư c cu n rau mu ng s ng… Nói chung, cơ c u b a ăn thư ng chú ý ñ n ch t b t trong g o, n p, c . Ngư i Qu ng Ngãi dù có ăn gì cũng ph i c ăn m t ít cơm m i th y " m b ng", "d n b ng", ho c "ch t b ng". Mu n có h t g o dùng n u cơm h ng ngày, ngư i ta ph i xay, giã, gi n sàng. C i giã là c i g ho c c i ñá. Còn xay thì thư ng xay trên c i ñóng b ng tre. Ngày nay, h u h t trong các làng xã ñ u có máy xay xát g o, v a ti n l i v a ti t ki m th i gian, công s c. trên các vùng núi cao, các t c ngư i Hrê, Cor, Ca Dong v n dùng phương th c ph bi n là giã (không xay), gi n, sàng cho các lo i lúa, n p tr ng trên các nương r y. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 2 Ngoài vi c dùng g o t ñ làm cơm, ngư i Qu ng Ngãi còn ch bi n g o t , g o n p thành b t ñ làm các th bánh: bánh tráng, bún, bánh canh, bánh rán, bánh ñúc, bánh bèo, bánh xèo, bánh n m, bánh gói… N p còn dùng ñ n u xôi ho c làm thành các th bánh: bánh tét, bánh n , bánh ú, bánh ít... Trong các lo i bánh này, có lo i thư ng ñư c dùng trong các l t t, có lo i ch dùng ñ ăn trong ngày thư ng. cánh ñ ng La Vân (huy n ð c Ph ) n i ti ng v i n p ng , là th n p ngày xưa cung ti n cho vua, ñ c bi t thơm, d o. Ngư i Qu ng Ngãi cũng ăn nhi u lo i khoai c , nhi u lo i rau, bí khác nhau. Ph bi n có các lo i khoai lang, khoai mì, khoai s , c t , c s n (nư c), c lăng, c huỳnh tinh, c chu i nư c. Các lo i c này có th n u canh, xào, lu c, gh cơm. Cách ñây vài ch c năm tr v trư c, vì còn thi u lúa g o, nên h u h t ngư i Qu ng Ngãi ñ u ăn cơm ñ n (gh ) c mì, c lang, b p. Cho ñ n nay, ngư i Qu ng Ngãi v n còn lưu truy n câu t c ng : "T i ăn khoai ñi ng , sáng ăn c ñi làm" ph n ánh ñúng th c tr ng này. Ngư i Qu ng Ngãi cũng tr ng nhi u lo i cây, rau khác nhau: bí (bí ñ , bí ñao), b u, mư p, kh qua, b c hà, rau mu ng, c i... Nh ng th này ñư c ch bi n b ng cách xào, lu c, n u canh v i th t bò, th t heo, cá cơm, ho c ch nêm m m cá cơm, m m cá n c. Nh ng lo i gia v thư ng ñư c dùng là t, tiêu, hành, t i, g ng, s , màu (là ñư ng th ng cô ñ c), ngh ... mi n núi, các dân t c Hrê, Cor, Ca Dong không có thói quen dùng gia v trong ch bi n th c ăn, ngoài m t s ít gia v như c ri ng, t sim. Khi ch bi n các lo i th t thú r ng, ho c các lo i heo, gà, dê ngư i mi n núi cũng ch dùng c ri ng ñ làm gia v . Ngoài vài lo i bí b u, dưa gang tr ng r y, ho c quanh vư n, ngư i mi n núi Qu ng Ngãi cũng không chú tr ng l m ñ n vi c tr ng các lo i rau, ñ u. N u ăn rau thì ngư i ta ăn các lo i rau r ng là chính. Ngư i Hrê có truy n th ng tr ng lúa nư c t lâu ñ i. Lúa tr ng nh ng th a ru ng b c thang, còn tr ng n p trên r y. Ngư i Cor, và ngư i Ca Dong ch tr ng lúa, n p trên r y, không có truy n th ng tr ng lúa nư c. Ngư i Ca Dong, ngư i Hrê có các lo i lúa r y ph bi n, như mau hem, mau nh , mau pi, mau nhiên, mau k’xoong... Ngư i Cor cũng có các lo i lúa ñó nhưng tên g i hơi khác chút ít: ba ul, ba nhe, ba lop, ba nao, ba xanol, ba brăk, ba kabol, ba chiok nhét... Gi ng ba kabol g o tr ng h t tròn; ba xanol g o tr ng, h t dài, cơm d o, là lo i lúa ng n ngày, năng su t không cao, d th t thu vì th i ti t, nên ch y u ñư c tr ng ñ ch ng ñói lúc giáp h t; ba brăk là lo i lúa dài ngày, nhưng cho năng su t cao, h t l n, có màu ñ , ngon cơm (lúa dà rái); ba nhe là lo i lúa h t dài, màu tr ng, cơm d o (lúa nhe); ba chiok nhét là lo i lúa n p, h t ñ , dùng làm các lo i bánh ñ cúng t ...(1) Nói chung, nh s ña d ng các lo i lúa trên ru ng, trên r y mà các t c ngư i mi n núi trong t nh có g o ñ ăn quanh năm, ñ ch bi n các lo i bánh dâng cúng th n linh và dùng trong các d p l t t... Ngư i Vi t Qu ng Ngãi d n b a cơm trên ph n g ho c chõng tre, chi u (th c ăn ñ t trong chi c mâm b ng g hay ñ ng thau); ngày nay ph bi n là d n cơm trên bàn. Bàn ăn thư ng ñư c ñ t g n b p. Gia ñình khá gi thì có phòng ăn riêng. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 3 Ngư i ñàn bà ch gia ñình thư ng ng i ñ u n i cơm. B a ăn không nh t thi t ph i m i m c như ngư i dân B c B . Tuy nhiên, thư ng là mi ng ăn ngon bao gi cũng ñư c dành cho ngư i cao tu i trong gia ñình, ho c khách, ho c là con tr . Khi ăn không ñư c ñùa gi n, không nói chuy n n ào, nhai nh nh , không ñư c ñ rơi vãi, không ñư c khua chén bát, ăn ph i s ch chén... D ng c dùng cho b a ăn là ñũa, mu ng, vá, chén, tô, ñĩa. ðũa ñư c làm b ng tre, sang tr ng hơn là ñũa mun, ngày nay còn có ñũa g , ñũa d a, ñũa nh a. Cơm ñư c x i b ng vá ho c b ng ñũa cái. Chén bát ph i s ch s . Vào d p gi , t t ngư i ta hay dùng lo i chén r t m ng, có in hình r ng, ph ng. Nhà nghèo dùng chén bát b ng sành, nhu m men màu xanh l c hay xanh lam. Ngư i Qu ng Ngãi g i bát ñ ăn là chén; g i bát l n ñ ñ ng canh là tô; g i thìa là mu ng, g i c c u ng nư c là ly (nh , l n ñ u g i là ly); g i ly u ng nư c nh , có quai là tách. Ngư i mi n núi d n b a ăn trên sàn, nơi g n b p l a c a nhà sàn. Cơm thư ng ñư c n u trong n i ñ t ho c n i ñ ng, nay là xoong nhôm. Cơm lúa r y có màu ñ , c ng, nhưng nhi u ch t b dư ng. Nh ng th c ăn thông thư ng c a ngư i mi n núi là cơm, rau r ng, mu i t, cá (ñư c ñánh b t trên su i, sông), có khi còn có th t ch nhái, cua, c, ho c thêm nh ng lo i th t thú r ng. M i ngày ch có hai b a cơm chính vào bu i sáng và bu i t i. Món ăn ñư c dùng ph bi n là món cháo ñ c ñư c n u t g o giã thành t m tr n chung v i rau r ng. Do ñi u ki n sinh ho t s n xu t nương r y, ph i thư ng xuyên xa nhà, nên ngư i mi n núi Qu ng Ngãi thư ng ch n u ăn vào bu i sáng s m (trư c khi lên r y), và bu i chi u (khi r y v ). B a ăn trưa thư ng ch có m t ít cơm ñư c n u trong ng bương ho c trong các n i ñ t, ñư c cô con gái ho c bà ch nhà mang theo lên nương r y. Trư c ñây, ngư i dân t c thi u s mi n núi Qu ng Ngãi thư ng ăn b c. Cơm (và các th c ăn khác) ñư c ñ t trên lá cây, ho c mo cau, có khi là b trong rá, là m t t p quán có t lâu ñ i v i ý nghĩa nh m ñ "trân tr ng" ñ i v i h t g o, t a như ph i tu t lúa b ng tay (vì n u dùng d ng c b ng s t tu t lúa s làm lúa ñau !). Trong Ph Man t p l c, Nguy n T n cũng xác nh n r ng: "Ngư i mi n núi cao trong t nh ăn thì dùng tay b c ch không dùng bát ñũa. Món h thích nh t là m m cá (t c g i là cá mòi) và mu i, còn như th t trâu, th t dê thì thư ng nư ng mà ăn ch không n u chín ho c ăn s ng" (2). Khi ăn cơm b c, m i ngư i ch ñư c b c ñúng m t ch trên mo cơm, ho c rá cơm, không ñư c b c sang ch khác; không ñư c ñ cơm rơi vãi, không ñư c ñ dính trên tay. Ngày nay, các dân t c mi n núi trong t nh ñ u ñã dùng các lo i d ng c ñ ăn như ngư i Vi t. Nh có truy n th ng chăn nuôi bò, heo, gà, v t... nên ngư i Qu ng Ngãi d n d n ñã c i thi n ñ i s ng, c i thi n b a ăn c a mình. T xa xưa, ngư i Qu ng Ngãi ñã ch bi n các lo i m m t các lo i s n v t c a bi n, c a ru ng ñ ng, sông nư c, ñ c bi t là t các lo i cá cơm, cá n c. Sau khi mu i các lo i cá này m t th i gian thì có các lo i m m, n u mu i nh t ñ ng n ngày thì có m m chua, n u mu i m n dài ngày thì có m m chín, n u ñ nguyên ăn thì g i là m m cái, n u l y t thùng nhĩ ra g i là m m nhĩ, nu n u lên r i l c l y Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 4 nư c thì g i ñó là m m nư c... Ngoài các lo i m m ñư c dùng ph bi n này, Qu ng Ngãi còn có m m m c, m m ru c, m m nhum, m m cá kình, m m tôm, m m cua, m m mày m y (m m cáy). Qu ng Ngãi có nhi u ñ a phương n i ti ng v i ngh làm m m, như: An Vĩnh, An Kỳ ( vùng bi n Sa Kỳ), An Chu n, Kỳ Tân ( vùng c a L ), Th ch Bi ( vùng c a bi n Sa Huỳnh)... Ph biên t p l c có ghi: "Năm C nh Hưng th 30 (t c năm 1759, ñ i vua Lê Hi n Tông): xã An Vĩnh n p ñ i m i 10 b (m i b 13 phi n), m m 4 vò, d u v ng 20 ch nh, cá quý 1 s t, nư c m m 705 vò" (3). Qua dòng ghi chép này, ch ng t th i y, ngoài s phong phú v các lo i h i v t, s n v t, ngh làm m m Qu ng Ngãi ñã khá phát tri n. 2. NH NG MÓN ĂN NGÀY L , T T Cũng như ngư i Vi t trong toàn qu c, ngư i Vi t Qu ng Ngãi quan ni m ngày gi ch p, l t t ph i có "mâm cao, c ñ y". L v t hi n t th n linh và t tiên tùy theo mùa. Mùa nào th c y. Nhưng thông thư ng ph i có: hoa, trái (cam, chu i, bư i...), bánh (bánh n , bánh thu n, bánh ít...), xôi, rư u... N u cúng ngoài sân ph i có thêm cháo tr ng. N u cúng ngã ba ñư ng thì b cháo vào lá ña, hay b chu i tươi. Ngư i nghèo có khi vào ngày k cũng ch cúng "hương, hoa, trà, qu ", nhưng dù gi n ñơn cũng ph i có l v t thông thư ng như trên. Ngoài ra, vào ngày k , gi ch p, ngư i Vi t Qu ng Ngãi còn m heo, m gà, m v t; n u h hàng ñông ñúc và có ñi u ki n thì còn m bò (có nơi còn có dê), g i là cúng "tam sanh" hay "t sanh". Nhưng thư ng l v t hi n t là "tam sanh", còn "t sanh" ch có t ñình, t ñ n, lăng, ho c nh ng t c h l n. Hi n nay, m t s làng xã v n còn bày bi n mâm c theo ki u ñ t hàng vài ch c ñĩa nh ñ ng th c ăn theo nhi u l p trên mâm. Trên cùng là bánh tráng, r i ñ n nh ng món như g i, lòng, ram, l p dư i cùng là th t lu c, các món xào... M i mâm có 1 cái bánh tráng. Ngư i Vi t Qu ng Ngãi dư ng như ăn gì cũng kèm theo bánh tráng (ăn c , ăn bún, ăn cháo...). Bánh tráng ñư c dùng làm món khai v ; xôi, bánh tét là món ăn sau cùng và chu i, bánh ít, bánh n ... là món tráng mi ng. Khi ăn u ng trong ngày t l , gi ch p ñình, ñ n, nhà th t c h thì ngư i d ng i theo th b c. Ngày trư c các b c tiên ch , th ch ñư c ng i mâm trên, ti p ñ n là các ch c d ch, sau cùng là dân ñinh và con tr . Cách ng i theo th b c này ñư c th hi n rõ t i ñi u kho n Hương m t a th trong hương ư c các làng xã Qu ng Ngãi trư c ñây. Ngày nay, nh ng v bô lão, ch c s c ho c khách quý cũng ñư c ng i mâm trên, ho c v trí trang tr ng (như gi a nhà, gi a ñình...). các t c ngư i mi n núi Qu ng Ngãi, trong các d p t l , nh ng món ăn thiêng nh t c a l hi n t cho th n linh là món ăn mà ngư i trong gia ñình và th y cúng (pơdâu) ñư c hư ng trư c. Sau khi các thành viên trong gia ñình ăn xong, khách và h hàng m i ñư c ăn, ñ c bi t trong l ăn trâu, l ăn lúa gi ng th a, l m ng cơm m i, l ng r ... 3. NH NG MÓN ĂN ð C S N Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 5 3.1. NH NG MÓN ĂN ð C S N T RU NG ð NG ðư ng k o ñ c s n Trư c nh t, ñó là nh ng món ăn ñư c ch bi n t cây mía. Cây mía g n li n v i ngư i Qu ng Ngãi t lâu ñ i. Theo Bômăng (G.Bauman), m t h c gi ngư i Pháp, vi t trên t p chí Kinh t ðông Dương năm 1942 (t p V), thì cây mía có m t Qu ng Ngãi vào ñ u th k XVI. Ngh tr ng mía g n ch t v i ngh làm ñư ng cát, t ñư ng cát mà s n xu t các món ăn ñ c s n: ñư ng phèn, ñư ng ph i, k o gương. Các ñ c s n này t ng ñư c xu t kh u sang các nư c và vùng lãnh th Pháp, Trung Qu c, H ng Kông, ðài Loan, Nh t B n... t th k XVII qua các thương c ng H i An, C Lũy, Sa C n, Sa Huỳnh. Theo các tác gi Qu ng Ngãi t nh chí (Nam phong t p chí, 1933), vào trư c năm 1930 Qu ng Ngãi có nhi u nơi làm ñư ng, nhưng nhi u nh t là Tư Nghĩa, Sơn T nh, Nghĩa Hành. các làng Ba La, V n Tư ng và Chánh L có nhi u th làm ñư ng phèn, ñư ng ph i, ñư ng bông r t tinh x o và công phu. Ngày nay, các lo i ñư ng này ch y u ñư c s n xu t th xã Qu ng Ngãi, và ñ u là nh ng s n ph m th công, trong nhi u h s n xu t nh l . Tiêu bi u là các món ăn ñ c s n n i ti ng như ñư ng phèn, ñư ng ph i, k o gương, m ch nha (*). Chim mía Chim mía là tên g i chung cho các lo i chim s ng trong nh ng cánh ñ ng mía b t ngàn, thư ng có các lo i: chim s , chim én, chim chéo, chim chìa vôi, chim d ng d c, chim chào mào, chim ri... Trong các lo i chim này thì chim chéo, chim s , chim d ng d c ngon nh t, ñ c bi t là chim chéo. Mu n b t chim mía ngư i ta ph i dùng lư i. Có th là lư i r p, lư i giương, lư i kép, tùy theo mùa và v trí. M i m ñánh lư i có khi ñ n vài trăm con chim. Thông thư ng ngư i ta ñánh chim mía t tháng 8 năm trư c ñ n tháng 4 năm sau. Cách ch bi n chim mía ñơn gi n. Có m y cách chính: m t là nh s ch lông, m b ru t, ư p gia v r i cho vào ch o m , rim; cách th hai là nh lông, m b ru t r i b vào b ng chim lá chanh thái nh , t xiêm xanh, mu i s ng, r i l y thanh tre k p, ho c x xâu chim nư ng trên than c i; có khi ngư i ta nh lông, m b ng b ru t r i d n th t heo, tr ng vào b ng r i chiên ho c nư ng, hay chưng cách th y. 3.2. NH NG MÓN ĂN ð C S N T SÔNG BI N Vùng bi n Qu ng Ngãi có nhi u lo i h i s n. M t khác, nh h th ng sông su i, ñ m phá, ao h nên Qu ng Ngãi cũng là nơi có nhi u lo i th y s n nư c ng t, nư c l . Các món ăn t th y h i s n khá phong phú, nhưng khi nói ñ n Qu ng Ngãi ngư i ta thư ng nh c ñ n các lo i ñ c s n t sông bi n sau ñây: Don Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 6 Là món ăn g n bó v i ngư i bình dân Qu ng Ngãi t lâu ñ i. Có l trong quá trình chung s ng v i ngư i Chăm c , ngư i Vi t ñã k th a món ăn này c a ngư i b n ñ a. Don là lo i ñ ng v t thu c h h n, có hình như qu trám, v m ng, s c vàng ñ m, dài nh t ch ng 2cm, s ng vùng nư c l sông Trà Khúc, sông V . vùng ñ m An Khê don có màu ñen, còn ñư c g i là con déc. Sau khi r a s ch bùn ñ t ngư i ta ñ don vào nư c sôi. Khi don chín ñãi l y ru t, thêm vào các lo i gia v , m m mu i. Lúc ăn còn thêm hành lá, hành tây, bánh tráng s ng ho c chín và ít t xiêm xanh. Nói v ngh bán don, hi n nay ngư i Qu ng Ngãi còn truy n t ng các câu ca: "Nghèo nghèo n n , cũng ki m cho ñư c con v bán don/ Mai sau nó ch t cũng còn c p ui", ho c: "Con gái còn son không b ng tô don V n Tư ng". Ngày trư c V n Tư ng là nơi bán don ngon n i ti ng. Ngày nay don ñư c bán h u h t các nơi trong t nh, nhưng n i ti ng nh t là don C Lũy, Nghĩa Hòa, Nghĩa Hi p. Ru t don còn ñư c n u canh rau c i, rau mu ng ñ ăn v i cơm. Có khi ngư i ta dùng ru t don ñem xào v i hành tây… Ngoài vi c bán t i ch , ngay nay ngư i ta còn dùng ñá ư p don ch vào Thành ph H Chí Minh ñ bán. M m nhum Là lo i m m quý hi m, ñư c mu i t con nhum - m t loài ñ ng v t thư ng s ng các khe ñá gành bi n. Qu ng Ngãi nhi u nơi có nhum, nhưng nhi u nh t là vùng bi n Sa Huỳnh, M Á, Lý Sơn. Nhum có hình d ng như qu c u gai, ñư ng kính kho ng 8 - 10cm, và có nhi u lo i: nhum m , nhum b c, nhum ta..., nhưng ch có nhum ta, có v màu ñen là mu i m m ñư c. Ngư i ta x ñôi con nhum, n o quanh bên trong v , l y h t th t, r i cho ru t nhum vào th u, r c ít mu i, ít tiêu h t và t i, ñ 10 - 15 ngày. Khi m m ñã ng sang màu h ng là có th ăn ñư c. N u ăn s ng, ngư i ta c t trên ch m ñ u c a con nhum r i cho gia v như mu i, chanh, tiêu... vào, xong l y thìa vích ru t nhum mà ăn. Các tác gi ð i Nam nh t th ng chí cho bi t: th i vua Minh M ng, t i Qu ng Ngãi, tri u ñình ñã cho "ñ t h m m nhum 5 ngư i, m i năm ph i n p 12 cân m m nhum". Vì v y, m m nhum còn g i là "m m ti n" (m m ti n n p lên vua). Cá b ng kho tiêu Sông Trà Khúc, sông V có nhi u lo i cá b ng như b ng mú, b ng th , b ng dô, b ng cát, b ng c n, b ng nh n, b ng găm... trong ñó món cá b ng kho tiêu ngon nh t là cá b ng cát, cá b ng c n. ðây là nh ng lo i cá b ng xương m m, th t thơm, da tr ng vàng, thư ng ch s ng ño n sông Trà Khúc t An Phú ñ n T nh Giang, ñ c bi t kho ng c u s t Trư ng Xuân. Mu n rim cá, ngư i ta ñem cá xát mu i và r a s ch r i cho cá vào ch o d u ñư c ñun v i l a nh . Khi th y cá b t ñ u khô cong ngư i ta cho vào ít ñư ng, m m, tiêu, t rim trong ch ng vài gi . Món cá b ng rim ñ ñư c r t lâu, t tháng này sang tháng khác, không c n ph i kho ho c rim l i. Ngư i ta cũng có th dùng cái niêu ñ t nh , cho vào ñó ít d u. Khi d u ñã chín ngư i ta b cá b ng vào. ð i cá chín ngư i ta cho vào ít tiêu, t, m m, c ri ng. Món cá b ng kho tiêu ñư c dùng ñ ăn v i cơm nóng, ñ c bi t là dành cho Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 7 ph n v a sinh n . Ngày nay, cá b ng ñư c ch bi n r i cho vào l bán cho du khách g n xa, là món quà t ng cho bà con, b n bè kh p ñ t nư c. Cá thài bai chưng ho c h p Cá thài bai là loài cá r t nh , ch b ng que tăm, hình d ng gi ng cá b ng con. Loài cá này có nhi u sông Trà Khúc. T tháng Ch p ñ n tháng Ba hàng năm, cá thài bai ñi t ng ñàn trên sông, nh t là ño n sông phía tây c u Trư ng Xuân. Ngư i ta dùng ñó ñan dày ñ ñơm cá thài bai ngư c dòng ven b . Có th chưng ho c h p cá thài bai. Sau khi r a s ch b ng nư c mu i, ngư i ta cho cá vào ch o d u ñang sôi, r i b thêm gia v , cũng có th tr n cá v i tr ng r i ñem chưng cách th y. Cũng có khi ngư i ta ch dùng hơi nư c h p cá chín mà không b thêm gia v . Khi ăn thì dùng bánh tráng xúc cá ho c dùng ñ ăn v i cơm. Có lúc cá còn ñư c dùng ñ n u canh c i, canh rau mu ng, rau lang. Cá thài bai có mùi v thơm r t ñ c trưng. Cá niêng nư ng Cá niêng là tên g i m t lo i cá có thân dài, da màu tr ng ñ c, s ng theo t ng b y quanh các gh nh thác thu c các sông Rhe, sông Liêng, sông Xà Lò, sông Ra Manh, sông Rhin, sông Trà B ng... vùng núi Qu ng Ngãi. Ngư i Hrê g i là cá iling, ngư i Cor g i là cá da-di c, ngư i Ca Dong g i là cá ca-ling. Ngư i ta b t cá niêng b ng cách b a lư i hay câu, vào bu i sáng s m ho c vào lúc tr i s p t i. Hi n nay có nhi u cách ch bi n cá niêng như n u canh, lu c, chiên xù, nư ng trui... trong ñó cá niêng nư ng trui thư ng ñư c xem là ngon nh t. Mu n nư ng trui, ngư i ta ép cá vào gi a thanh tre r i ñ t cá trên than c i, ho c ñơn gi n là vùi cá sâu vào l p tro còn h c l a. Khi ăn ngư i ta ph i s ch l p tro dính vào v y cá và ăn t ñ u con cá xu ng phía ñuôi. Th t cá niêng thư ng ñư c ch m v i mu i s ng giã chung v i t xiêm r ng. Ru t cá niêng ñư c coi là ph n ngon nh t c a cá, có v ñăng ñ ng, nhưng khi nhai k l i có v ng t d u, nh t là khi nh m v i vài ng m rư u. Cá niêng ngon nh t là lo i cá v a, b ng c hai ngón tay, cá l n quá thì hơi béo, nh quá thì th t còn m m. 4. CÁC LO I TH C U NG Ngư i dân Qu ng Ngãi thư ng dùng các lo i nư c u ng, như chè xanh, trà, nư c d a, rư u... Ngày nay, ngư i ta còn dùng các lo i th c u ng công nghi p. ñây ch ñi m qua m y lo i nư c u ng truy n th ng. Chè xanh Chè xanh, thư ng ñư c g i là chè Hu ; ñây là th chè ñư c tr ng nhi u các vùng núi và trung du Qu ng Ngãi, các huy n Minh Long, Tây Trà, Nghĩa Hành, Bình Sơn, nhi u nh t là Minh Long. Chè xanh là th hàng hóa trao ñ i quan tr ng c a ngư i mi n núi Qu ng Ngãi (ch y u là ngư i Hrê) v i ngư i Vi t vùng ch phiên Tam B o (huy n Nghĩa Hành), ch ð ng Ké (huy n Sơn T nh), Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 8 ch Thanh Trà (thanh trà có nghĩa là chè xanh, Bình Khương, huy n Bình Sơn)... Chè xanh phơi khô, m i l n n u ngư i ta cho m t l n vào m (b ng ñ t ho c b ng nhôm) r i ñun sôi r t lâu. Trong các l h i c a ngư i mi n núi, ngư i Hrê, Cor, Ca Dong b chè vào n i b y, n i bung r i n u dùng cho nhi u ngư i. Khi u ng ngư i ta thư ng dùng bát l n. Chè xanh v a có tác d ng gi i khát, có nhi u vitamin b dư ng và ñ c bi t có ch t tanin gi i ñ c r t t t. Ngư i Vi t thư ng dùng ñư ng cát, ñư ng phèn, ñư ng ph i, ñư ng ñinh ñ nhâm nhi khi u ng chè xanh. Thông thư ng ngư i Qu ng Ngãi phân bi t nư c chè và nư c trà. Nói "nư c chè" ch y u là nói nư c chè xanh, còn nói "nư c trà" ch y u nói ph n ñ t chè ñã ñư c qua ch bi n (s y, ư p lài, sói, sen, ngâu...). V chè búp s y hay trà, Qu ng Ngãi trư c năm 1975 có nhi u hãng trà n i ti ng như Kim Phát, Khai Nguyên... Nư c d a Ven bi n Qu ng Ngãi tr ng nhi u d a, nh t là vùng C Lũy, Sa Huỳnh, M Á và nư c d a là m t th th c u ng t nhiên mà ngư i dân ưa chu ng, ñ c bi t vào nh ng ngày n ng nóng (ru t d a hay còn g i là cơm d a già, dùng ñ làm m t và ch bi n các món ăn khác). Các lo i rư u Rư u có nhi u lo i, như rư u tr ng, rư u n p, rư u mía, rư u thu c, rư u ngâm các lo i ñ ng v t (bìm b p, h i sâm, ñ n ñ t, t c kè, r n...), rư u d m thu c B c, trái nhàu, chu i chát… nhưng ph bi n nh t là rư u tr ng, t c là rư u ñ . Rư u tr ng là rư u ñư c n u b ng g o (cũng có khi n u b ng c mì, m t mía, b p…). Rư u tr ng ñư c dùng trong sinh ho t thư ng ngày, trong t l , gi ch p, cư i h i, t t... Nh ng ngày t t ngư i ta còn dùng rư u n p, rư u thu c (khi cúng bái, ngư i ta ch dùng rư u tr ng, còn lo i rư u ngâm thu c ch dùng ñ u ng). Ngư i Cor, Hrê, Ca Dong còn có rư u ñoak, ñư c l y t cây ñoak, m t lo i cây m c nhi u vùng núi Qu ng Ngãi. Ngư i ta ch t vào cu ng bu ng cây ñoak r i h ng nư c t thân ñoak ch y ra. Ch t nư c t cây ñoak có men, ng t, thơm. Ngoài rư u ñoak, ngư i mi n núi thư ng rư u c n, nh t là vào d p l ăn trâu, t t năm m i, l ng r , l ăn lúa gi ng th a... Trong l ăn trâu c a gia ñình, gia ñình ph i hàng vài ch c ché rư u c n trư c ngày làm l hi n t trâu 8 - 10 ngày. Ngư i Hrê u ng rư u c n b ng c n, ngư i Ca Dong thư ng ñ rư u c n vào chai ho c ra can, r i rót ra chén (lo i chén ăn cơm) ñ u ng và m i khách. Trong Ph Man t p l c, Nguy n T n cũng cho bi t, th i y ngư i mi n Thư ng làm rư u "b ng cơm và men, là m t th r cây g i là cây kơxibo (dây men), hơi có gai, bò trên ñ t gi ng lá tr u" (5). Rư u c n còn ñư c b ng mì (s n), b p, kê… Ngư i Cor ít làm rư u c n, khi có d p l t t, ngư i ta mua rư u tr ng c a ngư i Kinh, ho c là ngư i ta h t b p, h t kê ñ làm rư u r i múc ra. 5. HÚT Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 9 Ngư i Vi t Qu ng Ngãi trư c ñây thư ng hút thu c rê, thu c b i, là lo i thu c ñư c tr ng trong vư n ho c ngoài ñ t th , ngoài r y, không hút thu c lào như ngư i phía B c. Thu c b i mi n xuôi thư ng tr ng trên vùng cát. N i ti ng có thu c Cà ðó (huy n M ð c). Ngư i ta hái lá thu c, cu n l i thành cu n dài to, bu c l t, dùng dao thái nh , tr i ra líp, ñ p cho dính l i, r i ñem phơi n ng. Khi thu c ñã khô ngư i ta cu n mi ng thu c l i thành rò, thành líp, dùng lá khô gói ch ng m. Khi hút, ngư i ta r t t líp m t ít thu c, qu n thu c b ng gi y quy n, hay gi y b i. Cũng có khi do thi u gi y b i ngư i ta còn dùng v bên trong trái b p (v l a), lá chu i non phơi khô, ho c dùng lá thu c v n ñ hút. Hi n nay ít ngư i còn dùng thu c rê, thu c b i, mà ch y u là dùng thu c lá ñi u ñư c s n xu t trên dây chuy n công nghi p. Qu ng Ngãi có m t câu ca n i ti ng liên quan ñ n thu c cũng như gi y hút: "Thu c ngon ch Huy n/ Gi y quy n Sa Huỳnh/ N u (h ) xa (thì) mư c (m c) n u/ hai ñ a mình ñ ng (ñ ng) xa". Các dân t c mi n núi trong t nh cũng có thói quen hút thu c ho c "ăn" thu c, c ñàn ông l n ñàn bà (thói quen "ăn" thu c lá ch y u là c a ngư i Ca Dong). Thu c ñư c tr ng ngoài r y. Sau khi hái lá thu c v ngư i ta phơi khô trên giàn b p, sau ñó b vào c i giã nh . Ngư i ñàn ông b thu c vào trong túi, khi hút thì b vào trong t u, ho c ng n a. Ngư i ph n b thu c b t vào kring ning (ñư c làm b ng ng trúc, trang trí nhi u hoa văn, có bu c l c l c, ch màu ñ , cũng là ñ trang s c). M i l n c n ñ n thu c ngư i ph n l y ra m t ít b vào mi ng nhai. Ngày nay h u h t ñàn ông Hrê, Cor, Ca Dong ñã hút thu c như ngư i Vi t. Vi c "ăn" thu c ch còn gi i n . Nhìn chung, t p quán ăn u ng c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi có nhi u nét tương ñ ng v i ngư i Vi t các nơi khác, nhưng cũng có không ít khác bi t, như trong cách ch bi n th c ăn, cách ăn u ng. Qu ng Ngãi là m t vùng ñ t n i ti ng v i nhi u lo i ñ c s n. Cách ăn u ng c a các dân t c mi n núi trong t nh như Hrê, Cor, Ca Dong có nhi u ñi m khác bi t so v i ngư i mi n xuôi. S khác bi t gi a ngư i Vi t Qu ng Ngãi v i ngư i Vi t ñ a phương khác, hay gi a các t c ngư i này v i t c ngư i khác t t nhiên có nguyên nhân t chính ñi u ki n t nhiên, môi trư ng sinh s ng và c phong t c t p quán. II. M C 1. ĂN M C TRONG NGÀY THƯ NG Theo tác gi sách Ph t p Qu ng Nam ký s thì có l công cu c c i ti n y ph c vùng ñ t th a tuyên Qu ng Nam xưa b t ñ u t ch trương c a Tr n Qu n công Bùi Tá Hán lúc ông vào tr n nh m vùng ñ t này (1545) (6). T p ký s này ghi r ng Bùi Tá Hán ñã cho c i cách cái váy (là th c nam gi i l n ph n ñ u dùng lúc b y gi ) thành cái qu n có hai ng, ñ thu n ti n trong sinh ho t và khác bi t v i ngư i Vi t phía B c. Các chúa Nguy n trong g n hai th k khi cát c ðàng Trong cũng ñã ñ nh ra nh ng lu t l v cách ăn m c, cho quan ch c, viên ch c cũng như cho th dân. Tr nh Hoài ð c cho bi t khi Nguy n Phúc Khoát n i nghi p (1738), v i ý ñ ti p t c bi t l p x ðàng Trong v i ðàng Ngoài ñã có nh ng ch ñ nh v s c ph c, "y Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 10 ph c, gia th t, khí d ng c a hàng sĩ th , ñ i lư c như th ch c a ñ i Minh, b h t t c x u B c Hà và làm m t nư c y quan văn hi n v y" (7). Lúc làm Hi p tr n Thu n Hoá, Lê Quý ðôn cũng ñã ghi chép v nh ng ch trương c a nhà Lê trong Ph biên t p l c: "Năm Bính Thân (1776), mùa xuân, ñ t nha môn Tr n th ; tháng 7 m i hi u d r ng: "Y ph c b n qu c v n có ch ñ , ñ a phương này t trư c cũng ch tuân theo qu c t c. Nay kính vâng thư ng ñ c, d p yên cõi biên, trong ngoài như nhau, chính tr và phong t c ph i nên th ng nh t. N u còn có ngư i m c qu n áo ki u ngư i khách (ngư i Tàu) thì nên ñ i theo th ch c a nư c nhà. ð i may y ph c thì theo t c nư c mà thông d ng v i l a, duy có quan ch c thì m i cho dùng xen the là tr u ño n, còn g m vóc và các th hoa r ng phư ng thì nh t thi t không ñư c quen thói cũ dùng càn. Thư ng ph c thì ñàn ông ñàn bà dùng áo c ñ ng ng n tay, c a ng tay thì ho c r ng ho c h p tuỳ ti n. Áo thì hai bên nách tr xu ng ph i khâu kín li n không cho x m . Duy ñàn ông mu n m c áo c tròn và h p tay cho ti n làm vi c thì cũng ñư c. L ph c thì dùng áo c ñ ng tay dài, v i xanh chàm hay v i ñen, hay v i tr ng, tuỳ nghi. Còn các b c vi n c và k t lót thì ñ u theo như ñi u hi u d năm trư c mà ch dùng". Tuy nhiên, Lê Quý ðôn cũng cho bi t là vào th i chúa Nguy n Phúc Chu, do ñ t nư c ñư c yên bình nên quan viên l n, nh ñ u tha h ăn m c, th s c trang hoàng nhà c a, "yên cương vàng b c, y ph c g m vóc, chi u ñ m mây hoa, phú quý phong lưu, ñua nhau khoe ñ p". Còn trong dân gian thì "cũng m c áo ño n hoa bát ty và áo sa, lương... làm ñ m c ra vào thư ng... ðàn bà con gái thì m c áo the là và hàng hoa, thêu hoa c tròn" (8). Theo giáo sĩ Kôplơ (Koffler) thì chúa Nguy n Phúc Khoát cũng b t dân c i cách y ph c, b t b "qu n áo thô b c a ngư i ðàng Ngoài. Mà châm chư c theo l i qu n áo c a ngư i Tàu", t c có áo gài khuy và m c qu n, ch khng m c váy như ngư i ðàng Ngoài (9). Th i nhà Nguy n cũng ch ñ nh phép ăn m c. Vua Minh M ng ñã 6 l n ban ch d v cách th c ăn m c trong su t 21 năm làm vua. Các vua Minh M ng và T ð c ñ u quy ñ nh rõ cách ăn m c c a quan l i l n dân thư ng, n u ai làm trái quy ñ nh s ph i ch u nh ng hình ph t thích ñáng. Gi i phư ng tu ng, con hát ñ n c ch c d ch ñ a phương ch ñư c dùng hàng v i, l a trơn bóng, không ñư c dùng hàng Trung Hoa và hàng d t hoa, không ñư c dùng hàng nhi u, hàng sa ñ ... Xin trích m t ño n nói v vi c quy ñ nh này trong Khâm ñ nh ð i Nam h i ñi n s l : "Nh ng áo m c, ñ dùng c a quân, dân, tăng, ñ o ñ u có quy ch nh t ñ nh. N u là m c áo thư ng (nói là m c áo thư ng, dùng áo l ph c không c m) dùng ñ g m, vóc, dây tơ, lĩnh là, màn thêu; ñ dùng ñem b t vàng v vàng, ñ dùng u ng rư u toàn dùng (nói là toàn dùng thì dùng 1 chi c không c m) hàng vàng b c cùng ñem th hàng tơ l a, vây vàng ch làm màn trư ng chăn ñ m...; ñàn bà con gái l m d ng th áo m c thêu dát vàng s c lóng lánh, th cài ñ u, vòng xuy n b ng vàng dát châu báu (nói là vàng dát châu báu, thì ch dùng vàng không dát châu báu thì không c m), cùng dùng trân châu thêu ñính vào giày, vi c phát giác ra, ñ u ph i Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 11 chi u lu t tr t i, các th áo m c, ñ dùng y thu l y sung làm c a công (ñàn bà con gái can ph m thì b t t i ngư i gia trư ng). Nô b c thì ch dùng l a, v i, ñũi, còn các th sa, ño n ñ u không ñư c dùng. K nào trái lu t tr t i" (10). Có l do t "hi u d ", "ch d " nói trên, mà cho mãi sau này, ñ n trư c năm 1945, ngư i Qu ng Ngãi nói riêng, ngư i kh p các x ñ u ăn m c cơ b n gi ng nhau, ñ c bi t ngư i phía Nam. V ph bi n thì nam gi i thu c di n khá gi cũng ch m c áo lương ñen, ho c chàm, c cao, h p tay ho c dài tay, qu n l a tr ng, tay c p dù ñen, còn ph n thì áo l a, áo the hoa, ho c trơn, c cao, kín v t, không x nách thái quá... Nh ng ngư i nghèo kh thì thư ng ch m c qu n c c, áo chàm. Tr con thì có gì m c n y, nhi u con tr còn ñeo bùa "h thân" trư c ng c. Năm Bính Thân (1836), m t nho sinh là Thái ðình Lan - ngư i ðài Loan, khi thuy n b gió bão ñánh trôi gi t vào b bi n Qu ng Ngãi, cũng ñã ghi chép v cách ăn m c c a quan ch c ñ a phương: (Quan ch c c a t n Thái C n) "ñ u chít khăn l a ñen, m c áo ñen tay h p, qu n l a ñi u, ñi chân tr n. Các quan Vi t Nam ñi ñâu ñ u ñi chân ñ t, áo m c không phân bi t nóng l nh, ngay gi a mùa ñông cũng m c qu n l a m ng. Ngư i quy n quý ph n nhi u dùng hai màu xanh (lam) và ñen; khăn chít ñ u cũng th , qu n thì m c qu n l a ñi u" (11). Theo các tác gi cu n ð a dư t nh Qu ng Ngãi (năm 1939) thì ngày trư c An Mô, Long Ph ng là nh ng nơi n i ti ng v i ngh nhu m chàm, là ngu n cung c p v i chàm cho các vùng mi n trong t nh, dù th i y d c hai bên b sông Trà, sông V nhi u nơi có tr ng bông, tr ng dâu nuôi t m, nhưng là ñ bán cho các nơi khác (12) . Sau này khi vi c Âu hóa ñã ph bi n thì ngư i Vi t Qu ng Ngãi cũng d n d n thay ñ i ki u y ph c Âu Tây, nhưng các lo i y ph c c truy n thì nhi u nơi v n còn lưu gi , có c i bi n ñ dùng trong vi c l t t, h i hè. Tiêu bi u là ki u áo dài lương ñen, qu n l a, qu n the tr ng, khăn x p ñen c a ñàn ông và ki u áo dài nhi u bi n t u c a ph n v n còn dùng ph bi n hi n nay, trong ñó có chi c áo dài tr ng c a h c sinh. Hi n nay Qu ng Ngãi, ph n l n tu i ngư i Vi t thư ng m c áo bà ba ñen, qu n lĩnh ñen. Ngày nay, ngoài màu ñen, ph n còn m c nh ng chi c áo bà ba ñ màu, nhưng thư ng là màu bã tr u, màu nâu, màu xanh, màu tím, có c in ho c thêu nhi u hoa văn… tùy theo l a tu i, nhi u tu i hơn thì m c màu áo s m hơn. Thư ng thì áo màu gì qu n màu ñó. ðàn ông nhà thư ng m c qu n áo pijama, khi ra ñư ng thư ng dùng Âu ph c. H c sinh ñ n trư ng, ñ u ph i m c ñ ng ph c. c p Ti u h c và Trung h c cơ s con trai con gái ñ u m c qu n xanh, áo tr ng, b áo vào trong qu n, có th t lưng. ð n c p Trung h c ph thông thì con gái m c áo dài tr ng khi ñ n l p (như ñã nói trên). Các cô giáo d y các trư ng cũng thư ng m c áo dài khi ñ n l p. Ph n ngày trư c thư ng ăn tr u, nhu m răng ñen, nhưng ngày nay t c ăn tr u ñã gi m h n, t c nhu m răng ñen không còn. Cách trang s c c a ph n (ngư i Vi t) Qu ng Ngãi thư ng không quá c u kỳ, lòe lo t. ðơn gi n ch là m t vài chi c nh n, m t dây chuy n nh , m t vài vòng ñeo tay. Gi i buôn bán thư ng dùng Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 12 trang s c nhi u hơn. ðàn ông ít ngư i dùng ñ trang s c, n u có cũng ch ñeo nh n, ñeo dây chuy n vàng ho c b c. V cách ăn m c c a các dân t c mi n núi trong t nh, g n 150 năm trư c ñây, Nguy n T n ñã miêu t trong Ph Man t p l c: "ðàn ông mang kh , ñàn bà m c váy, ñ u có th t lưng, không khác gì thói cũ c a ngư i dân x B c v y. Trong các nhà giàu có, ñàn bà con gái ñeo quanh c b n, năm vòng ki ng (t c g i là cư m t m). ð thêm ñ p, h b n vài ba l p váy. ðàn ông cũng mang trên c b n, năm vòng ki ng, gi ng l i trang s c c a ñàn bà Kinh v y. Áo qu n thì nam n ñ u dùng màu xanh vi n tr ng xem gi ng như quân ph c c a ta. Ngày nay h ng giàu có thư ng mua áo qu n ki u xưa cùng khăn b t ñ u c a ngư i Tàu ho c nón Bình ð nh. M i khi giao d ch buôn bán h cũng ñ n ch ñã ñư c n ñ nh ch ng khác gì dân Kinh v y". Nguy n T n cũng cho bi t: Riêng ngư i ngu n "Thanh B ng (ngư i Cor) thì qu n, kh cũng như v y, ch có l ph c là hơi khác mà thôi". L ph c c a h "ch là m t t m v i nhu m xanh ho c chàm trông như áo cà sa c a Ph t giáo. Áo này dùng khi t t , ñón rư c quan binh, khi h t vi c c t ngay". Nhóm ngư i Cư i Nôm cùng các dân trên cao (t c ngư i Ca Dong hi n nay) "nam n ch m c qu n, ñóng kh nhưng không b n áo, ch dùng m t t m v i thô vuông qu n che thân thôi..." (13). Hi n nay, ph n l n ngư i mi n núi Qu ng Ngãi ăn m c Âu ph c như ngư i Vi t. Riêng ph n Hrê, Cor, Ca Dong, nh t là ph n Hrê còn m c váy ñen, y m xanh, y m vàng, áo xanh lam, xanh lá, ho c nâu, tr ng... Ph n các t c ngư i mi n núi trong t nh ít dùng trang ñi m. Ngư i ta thư ng ñeo vòng cư m tay, vòng cư m chân, vòng ñeo c b ng ch màu, ho c b ng ñ ng, b ng b c. T c cà răng, căng tai, trong vài ch c năm trư c v n ph bi n trong vùng dân t c Hrê nay h u như không còn. Ngư i ta cũng không còn gi t c "ñ răng tr ng l i nh b ñi hai cái răng c a", tóc nam l n n ñ u "b thõng xu ng không h qu n l i", và tóc "trán ñ u c t c t", như Nguy n T n ñã mô t (14). Tr em thì có gì m c n y, v n còn nhi u em tr n, d u là mùa l nh. 2. ĂN M C TRONG NGÀY L , T T Xưa kia, ngư i Vi t Qu ng Ngãi có lo i l ph c riêng trong ngày l t t, không gi ng y ph c thư ng ngày. Vào d p l h i ñình làng, lăng mi u…, ông c làng thư ng m c th ng ñ , thêu hoa văn, ñ i khăn ñóng ñ , các ông ñi n l , tư văn, chánh bái thì thư ng m c áo th ng xanh, có thêu hoa văn, có khi còn có ch "phúc", ch "th ", các ông b i bái m c áo lương ñen, qu n tr ng, ñ u ñ i khăn ñóng. Các h c trò gia l thì có nơi m c áo th ng ñ , qu n ñ , có nơi m c áo xanh, qu n xanh bó sát ngư i và ñ u mang hia, ñ i mũ... M i nơi có khác chút ít, nhưng cơ b n là gi ng nhau. Hi n nay v n còn m t ít nơi dùng l ph c này, như An H i, An Vĩnh (Lý Sơn), Bình Chánh, Bình Dương (Bình Sơn), Th ch Bi (Sa Huỳnh), l h i ñi n Trư ng Bà (Trà B ng), nh t là huy n Lý Sơn. H u như t t c các t c h , các lăng, mi u, dinh, ñình Lý Sơn ñ u còn dùng l ph c truy n th ng trong khi cúng t vào d p l t t, h i ñua thuy n truy n th ng hàng năm. M t s c già Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 13 v n còn dùng áo dài the, khăn ñóng trong l t t, cư i xin, ma chay. Tuy nhiên, tuy t ñ i ña s ñã dùng l ph c ki u Âu - Tây. Trong l cư i, ngày xưa chàng r cũng m c áo dài ñ ho c áo xanh, thêu ho c in nhi u hoa văn ch "phúc" hay ch "th ", ñ u ñ i khăn ñóng, chân ñi hài; cô dâu thì m c áo dài kép, áo trong màu ñ hay h ng, áo ngoài màu xanh hay màu l c, có in hoa chìm, chân ñi gu c; n trang thì có vòng xuy n, dây chuy n, nh n, bông tai. Ngư i nghèo nh t cũng s m ñư c m t ñôi bông tai và m t chi c nh n vàng. Ngày nay, h u h t chú r ñ u m c áo véttông, th t cà v t, ñi giày, cài hoa tr ng ho c hoa ñ , hoa h ng; cô dâu thì tùy theo th i trang hay thay ñ i, có th m c áo kép như xưa, ñ u ñ i khăn x p (c i ti n), ho c áo ñ m, xurê (du nh p), còn n trang thì cũng tùy hoàn c nh gia ñình mà ñeo trên ngư i nhi u hay ít. Các dân t c trong t nh cũng có nhi u b y ph c l h i truy n th ng. Quá trình giao lưu khi n bên c nh y ph c truy n th ng c a dân t c, ngư i Hrê xưa còn có b áo dài khăn ñóng, ngư i Cor "ñư ng nư c" còn có áo dài l các màu khác nhau, là các lo i áo du nh p t ngư i Vi t ñ ng b ng. Ngày nay thư ng vào nh ng d p l h i, ngư i Hrê, ngư i Cor, ngư i Ca Dong m i m c y ph c l h i truy n th ng c a dân t c mình. Hàng may y ph c truy n th ng thư ng là s n ph m c a ngh d t, nh t là d t th c m. Nh b o t n ñư c ngh d t th c m ( làng Teng, xã Ba Thành, huy n Ba Tơ) nên ngư i Hrê còn gi ñư c b trang ph c truy n th ng. B trang ph c truy n th ng c a ngư i Hrê g m: Ph n có kà tu là lo i váy nhi u băng trang trí ñen ho c tr ng; iu là lo i áo cũng trang trí nhi u hoa văn tr ng ho c xanh, có khi màu vàng và ít s i ñ ; mu là khăn ñ i ñ u có nh ng ñư ng di m trang nhã. ðàn ông thì có ka pen, t c là cái kh , trang trí nhi u hoa văn tinh x o, là th y ph c khó d t nh t. Ngoài ra, ngư i Hrê còn có các ñ th c m khác, như ka tăk là t m ñ u con, vôn là t m ñ khiêng (như võng) cũng ñ u d t nh ng hoa văn tinh t , qua ñó th hi n nhân sinh quan, vũ tr quan, và quan ni m v cái ñ p c a ngư i Hrê. Ngư i Hrê ưa ch n màu v i ñen ho c xanh chàm, hoa văn trang trí xanh ho c tr ng, ít dùng màu ñ ... Nói chung, y ph c truy n th ng c a ngư i Hrê thiên v s trang nhã, không quá s c s , ít nhi u gi ng v i ñ d t th c m c a ngư i Êñê, Giarai. Ngày trư c, ñ d t ñư c m t t m th c m ngư i Hrê ph i tr ng bông, kéo s i. Mu n nhu m v i ngư i ta ph i dùng các lo i cây trong r ng ñ làm màu, như mu n có màu ñ ph i dùng cây loang sim (cây sim), mu n có màu ñen ph i dùng cây loang xâm... Ngày nay, vi c tr ng bông n ng nh c và không hi u qu , ngư i ta mua ch màu công nghi p ñ d t. Ngư i Ca Dong và ngư i Cor hi n nay không còn ngh d t th c m, nhưng trong m i h gia ñình ñ u có gi m t vài b y ph c truy n th ng. Ngư i Ca Dong và ngư i Cor cũng dùng các lo i y ph c g n gi ng như ngư i Hrê, nhưng màu s c có khác hơn. Kh c a ñàn ông ngư i Cor là m t d i v i màu xanh và xanh ñen, trang trí m t ít di m vàng và ñ . Vào mùa l nh ñàn ông Cor còn khoác thêm m t t m xà pôn Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 14 (t m choàng), cũng có màu s c tương t như chi c kh . Ph n Cor trong ngày l h i có kà tu (váy) màu xanh ho c màu chàm, ñư c trang trí nhi u màu s c g u váy, và áo (iu) chui ñ u màu tr ng, bó sát cơ th , có m t ít hoa văn là nh ng d i băng màu ñ , vàng, xanh. Ph n Cor cũng dùng khăn ñ i ñ u màu xanh ho c ñen, qu n theo ki u m rìu quay ra trư c trán. ðàn ông Ca Dong cũng ñóng kh và khoác t m choàng. Kh cũng có màu xanh chàm, trang trí nhi u s c ñ , vàng, t m choàng cũng có màu s c tương t , ñ u ñ i khăn màu ñ , ñư c x p thành nhi u n p g p ki u m qu , ho c bu c vòng t trư c ra sau. Ph n Ca Dong m c áo màu tr ng phía trong, phía ngoài khoác t m v i choàng như chi c y m màu ñ , ho c vàng, v t chéo qua trư c ng c. Váy c a ph n Ca Dong thư ng có nh ng ñư ng di m hoa văn mà ch ñ o là vàng, cam pha ít ñ , tr ng, có cài chung quanh chu i l c l c nh ; nay ch y u là màu xanh ñen ho c ñen, dài t i ng chân. V ñ trang s c trong l h i, nói chung c ba dân t c mi n núi Qu ng Ngãi ñ u có dùng nhi u lo i trang s c khác nhau, r t ña d ng. ðàn ông thì ñeo vòng tay, vòng c b ng ñ ng, s ng tê giác, s ng c p, răng l n r ng. Ph n thì ñeo nhi u vòng cư m b ng ñ ng, b ng b c, b ng thau; quanh c , tay, chân ñ u ñư c bu c các lo i ch màu, có khi còn ñính l c l c. Ph n Ca Dong có ng ñ ng thu c lá b ng trúc, ch m kh c nhi u hoa văn, chuôi có chu i l c l c b ng ñ ng và các tua ch màu xanh, ñ . ng ñ ng thu c lá (kring ning) ñư c gi t bên hông, m i khi di chuy n, nh t là khi múa hát, ng thu c chính là m t trong nh ng th nh c c góp ph n làm phong phú thêm âm s c, không khí c a ngày h i. Tóm l i, v cách ăn m c ngày thư ng hi n nay thì các dân t c Qu ng Ngãi ăn m c cơ b n gi ng nhau, ch khác chút ít v cái váy, vài th trang s c, nhưng v y ph c ngày l h i thì có khác bi t nhi u, khá phong phú. Các dân t c ít nhi u ñ u ý th c ñ n cách ăn m c riêng nh m th hi n và b o lưu b n s c văn hóa dân t c. III. 1. ð A BÀN CƯ TRÚ Trong công cu c Nam ti n, t th i nhà H ñ n th i Lê Thánh Tông, nh t là th i các chúa Nguy n sau này, ngư i Vi t ch y u ñi d c bi n b ng thuy n. Vì v y, bu i ñ u ñ n Qu ng Ngãi, h ñ nh cư ven bi n, các vùng c a sông Sa C n, Sa Kỳ, C Lũy, Sa Huỳnh. ðây là nh ng nơi v a có th khai phá nh ng cánh ñ ng trù phú, v a có th khai thác nh ng ngu n l i th y, h i s n ven bi n, ven sông, r i sau ñó d ch chuy n d n vào sâu trong ñ t li n, nh t là d c các con sông l n là sông Trà B ng, Trà Khúc, sông V , Trà Câu... Làng ngư i Vi t ra ñ i b ng chính s tái t o làng Vi t quê g c c a các lưu dân trên quê hương m i và pha tr n v i phương th c sinh s ng, canh tác c a các ngu n cư dân b n ñ a. Vì v y, làng c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi có ít nhi u khác bi t so v i làng c a ngư i Vi t phía B c. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 15 Hi n nay, khu v c cư trú thành làng c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi thư ng không có hình d ng nh t ñ nh, có khi là theo ki u hình ch nh t, hình bình hành, hình thang, có khi không theo hình d ng nào mà tùy thu c vào ñ a hình sông núi, ñư ng sá. khu v c cư trú thư ng g n ngu n nư c, như sông, su i, ao h , ñ m phá, ho c sát bi n; làng nông nghi p còn ph i g n khu v c ru ng canh tác. m t góc làng thư ng ph i có khu nghĩa ñ a, khu sinh ho t, h i h p. Trư c năm 1945, m i làng còn có m t cái c m, t c m t khu r ng nh , là nơi b o t n các lo i th c v t, ñ ng v t quý hi m và là lá ph i c a làng, ñư c b o v b ng hương ư c và tín ngư ng, nhưng nay h u như ít có làng nào còn c m. Hi n ch còn có các c m như: Quy Thi n, Núi C m (huy n ð c Ph ), C m Ông Nghè (huy n Tư Nghĩa), R ng Nà (huy n M ð c), Bình Tân (huy n Bình Sơn) và m t s c m Bình Phú (huy n Bình Sơn). Nhà c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi thư ng có vư n, có cây ăn qu tr ng chung quanh, như m n, vú s a, mít, xoài, i… và nh t là cây cau ( thôn quê, h u như nhà nào cũng tr ng cau). Trong vư n còn tr ng các lo i rau xanh, theo ki u m i th m t ít ñ ñ dùng trong gia ñình là chính. Hàng rào ngăn cách vư n này và vư n khác là các lo i cây như mít, xoài, dúi, chè gi c, ngâu, ho c b ng tre... Vư n n i vư n, nhưng tùy ñ t r ng hay h p mà có vư n to hay vư n nh . Vài ch c vư n t o thành xóm trên, xóm dư i, xóm ngoài, xóm trong, xóm gi a, xóm ñ ng... Chung quanh khu cư trú c a làng thư ng có lũy tre, ñ u làng có c ng làng. C ng làng ñơn gi n, ch là m t cái c ng b ng ximăng, g ch, vôi v a... Làng Vi t Qu ng Ngãi có nhi u lo i: làng thu n nông, làng chài (ngư nghi p), làng k t h p nông - ngư nghi p, làng nông - lâm, làng nông - thương, làng ngư thương... Qu ng Ngãi h u như không có làng ngh th công, ho c chuyên thương m i, th m chí cũng không có làng thu n ngư (trư ng h p làng Chú Tư ng làng ñúc - là m t cá bi t). Làng thư ng c u t o theo ki u k t h p các hình th c s n xu t, nhưng v n có làng n ng v ngh nông, có làng n ng v ngh ngư, có làng n ng v ngh th công... Làng và xóm thư ng có tên g i mang m t ý nghĩa nào ñó, như g n v i m t lo i cây tr ng, th hi n m t ñ c ñi m t nhiên nào ñó, hay c u mong cho sung túc, thu n hòa, h nh phúc, no ñ , yên bình, vui v (15). Ngư i mi n núi Qu ng Ngãi cũng t cư trong nh ng plây/plei (Ca Dong, Hrê), nóc (Cor), tương ñương làng c a ngư i Vi t, nhưng thư ng là có s h ít hơn. Trung bình m i plây, nóc có kho ng 20 - 25 h . Plây, nóc là khu v c cư trú c a m t nhóm ngư i ñ ng huy t th ng ho c khác huy t th ng, d a trên quan h láng gi ng là chính, bao g m nơi d ng nhà , nơi d ng nhà kho, nơi ñ s n xu t, nơi có ngu n nư c, nơi g n ñư ng vào r ng, g n ch chôn c t ngư i ch t. Plây hay nóc ñư c l p theo các nguyên t c: ph i là nơi quang ñãng, khô ráo, không quá d c (ngư i Hrê d ng làng nơi b ng ph ng hơn ngư i Cor và ngư i Ca Dong); ph i có khu v c s n xu t, săn b n, hái lư m (ngư i Cor và ngư i Ca Dong thư ng ch n nơi g n r y); ph i là nơi g n ngu n nư c ñ ti n l i trong sinh ho t hàng ngày như Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 16 n u ăn, u ng, t m r a, gi t giũ...; ph i có s ñ ng ý c a th n linh qua bói giò gà và th ng nư c, th ñóng cây phép. Ngư i Hrê ch n l p làng bên các tri n núi th p, giáp nh ng tri n sông, su i, ñ ti n s d ng ngu n nư c trong canh tác, nh t là làm ru ng lúa nư c, và sinh ho t hàng ngày. Ngư i Cor và ngư i Ca Dong thư ng l p plây, nóc trên lưng ch ng núi, vì chuyên s ng ngh r y (nay cũng ñã chuy n xu ng vùng th p hơn, vì ñã chuy n sang làm ru ng lúa nư c). Khác v i các làng Vi t mi n xuôi thư ng "liên cư, liên ñ a" v i nhau, các làng mi n núi thư ng r t xa nhau. Ngư i Hrê thư ng s ng theo ki u ti u gia ñình, hai ho c ba th h , nên m i plây c a ngư i Hrê có nhi u ngôi nhà. Ngư i Cor và ngư i Ca Dong thư ng s ng theo ki u ñ i gia ñình nhi u th h , tr c h l n bàng h , nên m i plây, m i nóc ch có 3 - 4 ngôi nhà sàn dài, có khi ch m t ngôi nhà (ngăn riêng cho t ng gia ñình). Theo di n trình thay ñ i c a l ch s - xã h i, ngày nay ngư i Cor và ngư i Ca Dong không còn s ng chung trong m t ngôi nhà sàn dài n a, mà ñã tách ra thành nh ng ti u gia ñình v i nhà riêng. Làng c a ngư i Ca Dong, ngư i Cor bây gi ñã có vài ch c ngôi nhà sàn, ho c vài ch c ngôi nhà tr t. 2. NHÀ C A 2.1. NHÀ C A C A NGƯ I VI T Ngư i mi n Trung nói chung, ngư i Qu ng Ngãi nói riêng xem tr ng nhà . Xây nhà là m t nguy n ư c l n trong ñ i m t ngư i (S ng cái nhà, già cái m T c ng ). Nhà c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi có nhi u nét tương t nhà c a ngư i Vi t các t nh Nam Trung B . Ngư i Vi t Qu ng Ngãi ch n ñ a ñi m d ng nhà theo các tiêu chí: ph i nơi có ngu n nư c, như sông, r ch, ao h , ho c g n nơi có gi ng nư c chung c a làng, có nhi u nhà khác ñã làm; nơi có ñ a th b ng ph ng, r ng rãi, thoáng ñãng, không m th p; g n tr c ñư ng giao thông c a làng, ho c c a xóm; hư ng nhà t t nh t là ph i quay vào hư ng nam, hư ng ñông, nh t là hư ng ñông nam; không có con ñư ng ñâm th ng trư c nhà, trư c c a, không có con ñư ng th ng góc v i hư ng ñòn giông (bên hông nhà); n u ñư c "cu c ñ t" thu n theo thu t phong th y càng t t. Trư c khi làm nhà ph i coi tu i, xem ngày, tháng t t. N u năm d ñ nh làm nhà mà không ñư c tu i ch ng ho c tu i v , th m chí tu i ông, tu i bà thì ph i d i sang năm khác. Khi kh i công, ngư i ch gia ñình, ho c ngư i l n trong gia ñình, là ngư i ñ ng tên kh n vái th n linh xin phép làm nhà và làm phép nhát cu c, nhát x ng, ho c b m t viên g ch, viên ñá xu ng móng trư c khi th xây b t ñ u xây nhà. Trư c năm 1975, thôn quê có nhi u lo i nhà: nhà tranh tre, nhà lá mái (nhà ñ p), nhà rư ng, nhà xây, nhà ñ t (có tr n ñ p ñ t)… nhưng ph bi n hơn c là nhà tranh tre, c t, trính, xuyên, ñòn giông, ñòn tay, rui, mè, và có khi c phên, vách, c a... cũng ñ u b ng tre. Nhà tranh tre thư ng ñi v i vách ñ t, n n cũng là n n ñ t (có khi còn ñư c r i lên ít tro và mu i ñ ñ t có màu ñen th m ch ng m i và n n Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 17 nhà thêm ch c, c ng). Vách ñ t ñư c t a vào khung là m m trĩ. Sau khi dùng tre d ng c t b m m trĩ (bu c thành ô vuông), ngư i ta ñào h l y ñ t cho nư c vào, nh i nhuy n v i rơm r r i trét lên sư n m m trĩ. Nh ng gia ñình khá gi hơn thì làm nh ng ngôi nhà có khung nhà, sư n nhà b ng tre ngâm, ho c b ng g (gi i, mít, chò, s n...), vách b ng g ch, mái l p ngói, n n lót g ch bát tràng... Sau khi làm xong nhà, nhi u gia ñình ph i lo tr n trong nhi u năm. Vì th , ngư i Qu ng Ngãi m i có câu: M t năm làm nhà, ba năm tr n. Khi trong làng có ngư i làm nhà, c làng ñ n giúp ñ công s c, như gánh ñ t ñ p n n, ch l t, ñ n tre, d ng nhà, d ng m m trĩ, trét ñ t..., th m chí h tr c ti n b c, g o c i, k ít ngư i nhi u. Hi n nay nông thôn Qu ng Ngãi, nhi u nơi v n còn gi phong t c này. Ngày v nhà m i cũng là d p h hàng làng xóm góp thêm chút ít ti n c a giúp gia ch và cũng là d p ch nhà bày t lòng bi t ơn ñ i v i h hàng, làng xóm ñã giúp gia ñình mình (ngày nay l v nhà m i ñã ít nhi u b l i d ng, gi m ñi ý nghĩa thiêng liêng v n có). Hi n nay Qu ng Ngãi còn vài trăm ngôi nhà rư ng, nhà lá mái. ðó là nh ng ngôi nhà ñư c làm hàng trăm năm trư c, c a các gia ñình khá gi , thư ng là gia ñình ñ a ch , lý trư ng và các v ch c s c khác. Ph i m t th i gian t 3 năm ñ n 5 năm, v i s huy ñ ng t i ña m i ngu n l c trong gia ñình, có hàng trăm ngư i tham gia làm h , làm m c, ph c v cơm nư c, m i có th làm xong m t ngôi nhà rư ng hay m t ngôi nhà lá mái (nhà ñ p) kiên c 3 gian hay 5 gian (16). các làng quê Qu ng Ngãi thư ng có ki u nhà ch "ðinh" (丁). ðó là ki u nhà có c u t o g m m t nhà trên và m t nhà dư i (hay còn g i là nhà ngang). Hai nhà này liên k t v i nhau b ng m t máng x i gi a. Nhà trên thư ng có 3 gian, là ngôi nhà phía trái (t ngoài nhìn vào), có c u ki n ki n trúc quy mô, thư ng là g p ñôi ho c g p rư i nhà dư i. Gian gi a có bàn th gia tiên, bàn gh ti p khách (là m t b tràng k , hay m t b ng a). Hai gian hai bên dùng làm phòng ng . Ngoài 3 gian chính, h u h t nhà c a c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi ñ u có hai chái dùng làm phòng ng cho con cái trong nhà (chái ðông và chái Tây, n u là nhà quay m t hư ng nam). Bên h u là bu ng ng c a ph n , bên t là bu ng ng c a ñàn ông, con trai. Hi n nay có nhi u ngôi nhà còn xây ph n l i ra trư c nhà. Bàn gh ti p khách cũng ñư c ñ t t i ñó, thư ng là gh salông, cũng có khi là m t b ph n g . Nhi u ngôi nhà trên còn ñư c n i thêm 2 chái hai bên, dùng làm nơi ng c a con cái trong nhà. Nhà trên m t quay ra sân trư c, là hư ng chính c a ngôi nhà. Nhà dư i m t hư ng vào nhà trên, thư ng có m t gian ñ ăn u ng, m t gian làm phòng ng cho con dâu, m t gian làm b p. Nhà truy n th ng Qu ng Ngãi ít có ki u 5 gian 2 chái vì d ng nhà ki u này h t s c t n kém. C ng nhà ngư i Vi t Qu ng Ngãi không ñư c chú ý xây ñ p, l n, có khi ch là m t cái chà gai ho c m t t m phên tre c ng ra vào. Nhi u nhà không có c ng. Nhưng dù có c ng hay không có c ng thì cái c ng cũng không ñư c nhìn th ng vào c a chính c a nhà. C ng l n ngõ nhà thư ng n m theo l i nhà ph . Nh ng ngôi nhà c c a nh ng gia ñình khá gi , giàu có cũng ít khi có c ng mà thư ng ch có b c bình phong che trư c nhà. Bình phong thư ng làm b ng g ch v i vôi v a Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 18 tam h p. Nh bình phong mà ngôi nhà kín ñáo, trang nghiêm. Ngoài nhà chính và nhà ph , m i gia ñình còn có chu ng heo, chu ng bò, chu ng gà, chu ng v t... V a ch a thóc thư ng là dư i bàn th (g i là l m), khi l y thóc ñ làm g o thì ph i ñi vào bu ng phía bên h u, t c bên gian ñàn bà con gái . Th i phong ki n, tri u ñình ban hành nh ng ch d , nghiêm c m m i dân thư ng không ñư c trang trí các con v t t linh trong nhà (b i nh ng linh v t này ch ñư c dành cho vua chúa). Trong B lu t Gia Long, ñi u 156 có quy ñ nh rõ: "T t c nhà c a, xe c , qu n áo và t t c m i v t d ng c a quan ch c và thư ng dân ph i phân bi t rõ r t. Ai dùng trái phép thì tr t i. Nhà c a thư ng dân không d ng trên m t b ñôi, l p mái ñôi và làm gác. Trong nhà không ñư c sơn ph t, trang hoàng" (17). Nhà c a thành ph , th tr n hi n nay ch y u là nhà ki u hình h p, quay ra m t ñư ng, có m t di n thư ng là 4 - 5m, chi u sâu thư ng 15 - 20m. Có nhà ch a chút kho nh sân ñ ñ t vài ch u ki ng, có nhà làm sát m t ñư ng. C a thư ng b ng s t, ho c b ng g , thư ng ch có m t l p. M t ngôi nhà hình h p thư ng chia ra các phòng: phòng trư c dùng ñ ti p khách, ñ xe, gi a là c u thang, phòng ti p theo là phòng ng , cu i cùng là phòng b p, công trình v sinh. N u có l u thì phòng l u trư c là nơi th ph ng, phía sau là các phòng ng . Nói chung nhà c a ñô th khá ña d ng, m i nhà có cách ki n trúc khác nhau, tùy thu c vào ñi u ki n kinh t gia ñình và quan ni m v th m m c a ch nhà. Hi n nay, thành ph Qu ng Ngãi và m t vài nơi khác g n th t , th tr n còn có m t s nhà ñư c c u ki n theo ki u ki n trúc hi n ñ i, ho c theo ki u bi t th khá sang tr ng. Nói chung nhà c a r ng, h p, to nh , dù là nông thôn hay thành th ñ u tùy thu c vào hoàn c nh gia ñình. Ai cũng mu n có nhà cao c a r ng, có ñ y ñ ti n nghi. Là m t vùng ñ t hay ch u nhi u gió bão nên ñ i v i ngư i Vi t ñây, nhà c a là cái quan tâm ñ u tiên c a m i gia ñình, ai cũng mong mu n nhà mình ñư c ch c ch n, b n v ng, không b ng p l t, không b gió bão ñánh s p... Qu ng Ngãi hi n cũng còn nhi u dinh, mi u, lăng, ñình, ñ n, nhà th các t c h ... ðây là nh ng nơi sinh ho t chung c a c ng ñ ng làng, xóm, lân, ho c c a riêng t c h , g m m t nhà ti n bái, m t nhà chánh bái (có nơi còn có h u cung). Ph bi n cho ki u ki n trúc các cơ s tín ngư ng này là ki u t tr , g m 4 cây c t chính choãi ra 4 góc h p v i 12 cây c t ph sát vách. Nhà chánh bái có gian gi a là gian chánh ñi n, trư c gian chánh ñi n có bày hương án; hai bên là t ban h u ban, hai bên hông th ti n hi n và h u hi n. Nhà ti n bái có ph i th ti n vãng, h u vãng ( hai hàng vách hai bên). Phía trư c nhà có bàn th ho c lư hương th âm h n (18). 2.2. NHÀ C A C A CÁC DÂN T C THI U S Ñòa chí Quaû ng Ngaõi MI N NÚI Trang 19 Nhà truy n th ng c a các dân t c mi n núi Qu ng Ngãi là nh ng ngôi nhà sàn. Nhà sàn l n là ngôi nhà c a ñ i gia ñình. Nhà sàn nh là ngôi nhà c a ti u gia ñình. Nguyên v t li u ñ làm nhà là nh ng th có s n trong r ng, như g , tre, tranh, mây... D ng c ñ làm nhà ch là nh ng cái rìu, con dao, cái r a. Ngư i mi n núi Qu ng Ngãi không dùng các d ng c như bào, ñ c, chàng, cưa... Khi m t gia ñình làm nhà thì c plây, c t c h cùng giúp s c. Ngư i ta chia nhau ñi vào r ng ñ n g , ch t mây, c t c tranh... G làm nhà thư ng ph i là g t t, như ké, ki n ki n, sao, tr c... là nh ng th g b n ch c, không m c, m i m t không ăn ñư c. Tre n a cũng ph i là tre n a già. Mu n làm ñư c m t ngôi nhà sàn thư ng ngư i ta ph i tích góp tre, g , mây trong vài ba năm. Làm nhà là vi c c a ñàn ông, còn ph n ch y u là lo vi c cơm, nư c... H u h t nhà sàn truy n th ng c a ngư i Hrê, Cor, Ca Dong ñ u là nh ng ngôi nhà khá v ng ch c, có th tránh ñư c gió bão. S v ng ch c th hi n trong c u ki n ki n trúc, như h th ng c t, các b vì kèo, rui mè, cách bu c mây... Trên ñ i th , nhà sàn c a các t c ngư i vùng núi Qu ng Ngãi có nh ng nét g n gi ng nhau, nhưng v chi ti t thì có nhi u ñi m khác nhau. Nhà c a ngư i Hrê thư ng nh hơn nhà c a ngư i Ca Dong và ngư i Cor. ðó là m t ngôi nhà sàn ch ñ sinh h at cho 2, ho c 3 th h . Sàn nhà cao cách m t ñ t ch ng 1m. Nhà l n hay nh cũng ch có 2 hàng c t chôn (loang drang), ñư c chôn sâu dư i ñ t cũng ch ng 1m. C t ñ chôn thư ng làm b ng cây ké. K t c u khung nhà theo ki u vì c t và m i hàng xà ñ u là m t cây g dài su t t ñ u mái này sang ñ u mái kia. Gác trên ñ u c t là nh ng quá giang (loang pang). M t ngôi nhà sàn nh , gi n ñơn thì kèo ñ ng th i là rui và ñòn tay ñ ng th i là mè. Nh ng ngôi nhà sàn l n hơn thì m i lo i có ch c năng riêng. M t ñi u ñ c bi t là ngư i Hrê làm mái nhà riêng dư i, sau ñó m i ñem gác lên trên mái nhà, vì th khi di chuy n nhà ngư i ta ch c n tháo r i ph n mái, sau ñó khiêng hai mái ñ n ch làm nhà m i. Các b c vách, sàn cũng ñư c làm theo ki u tương t , nên r t thu n ti n khi di chuy n và l p ráp. Trên hai ñ u mái nhà ñ u có b t chéo hai cây tre t o thành d ng hai s ng trâu trên nhà. Vách nhà ngư i Hrê thư ng là th ng ñ ng so v i m t ñ t. Vách nhà c a ngư i Ca Dong và ngư i Cor thư ng ng ra hai bên hông, phía dư i b ng m t sàn, nhưng phía trên l i phình to ra, nên khi nhìn thi t di n d c, nhà sàn c a ngư i Cor và Ca Dong có d ng hình thang cân, hay là hình ngũ giác. M t sàn ñư c c u t o m t bên cao, m t bên th p; bên cao thư ng phía tây (n u nhà quay hư ng ñông). Vì là ng ngang sàn nên khi ng m i thành viên trong gia ñình quay ñ u v phía th p. Nhà sàn c a ngư i Hrê và ngư i Ca Dong thư ng có hai ñ u tra. Tra phía ph i là nơi ñàn ông ng i u ng rư u, ti p khách, ñánh chiêng... Tra bên trái là nơi ñàn bà, con gái ng i hát ca lêu, ca choi, ra ngh , ăn tr u, ch i ñ u, b t ch y... Hai ñ u tra ñ u không có vách ch n, và thông v i bên trong b ng các c a moóc. Gi a nhà còn có c a mang, g n b p l a, là c a thiêng. Nhà thư ng có c u thang. M t c u thang phía ñ u tra phía ph i, m t c u thang ñ t phía ñ u tra trái. Cũng có nhà còn ñ t c u thang phía c a mang. Trong tang ma, n u ngư i ch t là ngư i ñàn ông ch gia ñình thì s khiêng ra c a phía tra dành cho ñàn ông; n u ngư i ch t là bà ch nhà thì khiêng ra c a phía tra dành cho ph n ; còn các thành viên khác, n u ch t Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 20