BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ Y TẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI
ĐẶNG THỊ NGỌC LAN
NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG PHƯƠNG
PHÁP PHÂN TÍCH PHÁT HIỆN THUỐC
GIẢ BẰNG PHỔ RAMAN
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC
HÀ NỘI, NĂM 2017
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ Y TẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI
ĐẶNG THỊ NGỌC LAN
NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG PHƯƠNG
PHÁP PHÂN TÍCH PHÁT HIỆN THUỐC
GIẢ BẰNG PHỔ RAMAN
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC
CHUYÊN NGÀNH: Kiểm nghiệm thuốc và độc chất
MÃ SỐ:
62720410
Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Thái Nguyễn Hùng Thu
PGS.TS. Đoàn Cao Sơn
HÀ NỘI, NĂM 2017
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới
sự hướng dẫn của GS.TS. Thái Nguyễn Hùng Thu và PGS.TS.
Đoàn Cao Sơn. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực
và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận án
Đặng Thị Ngọc Lan
i
LỜI CẢM ƠN
Sau thời gian học tập và nghiên cứu thực hiện luận án, dưới sự hướng dẫn
của GS.TS. Thái Nguyễn Hùng Thu và PGS.TS. Đoàn Cao Sơn, tôi xin
bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới:
GS.TS. Thái Nguyễn Hùng Thu, Trưởng chuyên ngành Kiểm Nghiệm
thuốc và độc chất – trường Đại học Dược Hà Nội và PGS.TS. Đoàn Cao
Sơn, Viện trưởng Viện Kiểm nghiệm thuốc Trung ương, là hai thầy đã tận
tình hướng dẫn, định hướng, giúp đỡ và truyền dạy cho tôi những kiến thức
quý báu để tôi hoàn thành luận án.
Đề tài Nghi ̣đinh
̣ thư của Viêṇ Kiể m nghiêm
̣ thuố c trung ương và Hô ̣i
đồ ng Dươ ̣c điể n Hoa Kỳ đã cho tôi cơ hô ̣i đươ ̣c tiế p câ ̣n và triể n khai kỹ
thuâ ̣t phân tích mới vào Viêṭ Nam.
Ban Giám hiệu, Phòng Sau đại học và các phòng ban trong trường
Đại học Dược Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi tham gia học tập và
hoàn thành luận án đúng thời hạn.
Các thầy, cô, anh, chị, em Bộ môn Hóa phân tích – Độc chất trường
Đại học Dược Hà Nội đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình làm việc, học tập và
nghiên cứu khoa học.
PGS.TS. Trần Việt Hùng, ThS. Bùi Việt Phương, DS. Bùi Văn Trung
và các anh chị em Khoa kiểm nghiệm nguyên liệu và Khoa Vật lý – Viện
kiểm nghiệm thuốc trung ương đã giúp đỡ và hỗ trợ tôi trong suốt quá trình
thực hiện luận án.
Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, bạn bè đã quan
tâm, động viên và chia sẻ với tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện
luận án.
Tác giả luận án
Đặng Thị Ngọc Lan
ii
MỤC LỤC
Lời cam đoan .........................................................................................................................i
Lời cảm ơn .......................................................................................................................... ii
Mục lục............................................................................................................................... iii
Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt ................................................................................... vii
Danh mục các bảng, biểu ....................................................................................................ix
Danh mục các hình vẽ, đồ thị ........................................................................................... xiii
ĐẶT VẤN ĐỀ .....................................................................................................................1
Chương 1. TỔNG QUAN ..................................................................................................3
1.1. TÌNH HÌNH THUỐC GIẢ TRÊN THẾ GIỚI VÀ Ở VIỆT NAM ..............................3
1.1.1. Tình hình thuốc giả trên thế giới ................................................................................3
1.1.2. Tình hình thuốc giả ở Việt Nam ................................................................................7
1.2. CÁC PHƯƠNG PHÁP PHÁT HIỆN THUỐC GIẢ .................................................10
1.2.1. Nguyên tắc chung .....................................................................................................10
1.2.2. Quang phổ cận hồng ngoại .......................................................................................12
1.2.3. Quang phổ nhiễu xạ tia X ........................................................................................15
1.3. TỔNG QUAN VỀ PHƯƠNG PHÁP PHỔ RAMAN.................................................18
1.3.1. Lịch sử phát triển của quang phổ Raman .................................................................18
1.3.2. Nguyên lý cơ bản của phổ Raman ...........................................................................19
1.3.3. Cấu tạo của thiết bị quang phổ Raman ....................................................................23
1.3.4. Ưu điể m của phương pháp quang phổ Raman .........................................................30
1.3.5. Nhươ ̣c điể m và các yế u tố ảnh hưởng trong quá trình đo phổ .................................31
1.3.4. Ứng du ̣ng của quang phổ Raman trong ngành Dươ ̣c ...............................................32
1.4. MỘT SỐ NHÓM THUỐC HAY BỊ LÀM GIẢ .........................................................36
1.4.1. Thuốc chống lao .......................................................................................................36
1.4.2. Thuốc điều trị sốt rét ................................................................................................37
1.4.3. Thuốc chống virus ....................................................................................................37
iii
1.4.4. Nhóm giảm đau chống viêm phi steroid (NSAID) ..................................................38
1.4.5. Thuốc ức chế PDE-5 ................................................................................................39
1.4.6. Các kháng sinh .........................................................................................................39
1.4.7. Tiǹ h hiǹ h nghiên cứu về thuố c giả của 10 dươ ̣c chấ t nghiên cứu ..........................41
Chương 2. NGUYÊN LIỆU, TRANG THIẾT BỊ VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU ..................................................................................................................43
2.1. NGUYÊN LIỆU ..........................................................................................................43
2.2. TRANG THIẾT BỊ .....................................................................................................45
2.2.1. Máy quang phổ Raman để bàn .................................................................................45
2.2.2. Máy quang phổ Raman cầm tay...............................................................................45
2.2.3. Hiê ̣u chuẩ n và kiể m đinh
̣ thiế t bi ̣đo ........................................................................46
2.3. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................46
2.3.1. Bào chế viên mô hình ...............................................................................................46
2.3.2. Nghiên cứu thiết lập bộ phổ chuẩn ..........................................................................47
2.3.3. Xây dựng phương pháp định tính các dược chất bằng phương pháp quang phổ
Raman ...............................................................................................................................48
2.3.4. Xây dựng phương pháp xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản............................51
2.3.5. Xây dựng chương triǹ h phần mềm xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản
của các dược chất ...............................................................................................................52
2.4. PHƯƠNG PHÁP XỬ LÝ SỐ LIỆU ..........................................................................52
Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...........................................................................53
3.1. THIẾT LẬP THƯ VIỆN PHỔ RAMAN CHUẨN CỦA MỘT SỐ DƯỢC
CHẤT .................................................................................................................................53
3.1.1. Kết quả bào chế viên mô hình .................................................................................53
3.1.2. Lựa chọn điều kiện đo phổ ......................................................................................54
3.1.3. Kết quả phổ Raman thiết lập được ..........................................................................59
3.1.4. Thẩm định bộ phổ Raman chuẩn ............................................................................62
3.2. KẾT QUẢ ĐỊNH TÍNH CÁC DƯỢC CHẤT BẰNG PHƯƠNG PHÁP
QUANG PHỔ RAMAN ...................................................................................................66
3.2.1. Khảo sát thiết lập điều kiện phân tích ....................................................................66
iv
3.2.2. Quy trình phân tích định tính bằng quang phổ Raman ..........................................69
3.2.3. Kết quả thẩm định quy trình định tính bằng quang phổ Raman ............................72
3.2.4. Kết quả phân tích thuốc trên thị trường .................................................................83
3.3. KẾT QUẢ XÁC ĐỊNH BỘ DỊCH CHUYỂN RAMAN CƠ BẢN CỦA MỘT
SỐ DƯỢC CHẤT .............................................................................................................86
3.3.1. Quy trình xác định chung .......................................................................................86
3.3.2. Xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản của isoniazid ..........................................87
3.3.3. Xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản của ethambutol HCl ..............................92
3.3.4. Xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản của sildenafil citrat .................................97
3.3.5. Xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản của ibuprofen ........................................99
3.3.6. Xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản của lamivudin ......................................100
3.3.7. Khảo sát các chế phẩm trên thị trường .................................................................102
3.3.8. So sánh kết quả đo phổ của isoniazid trên thiết bị để bàn và cầm tay ...................105
3.3.9. Kiểm tra bộ dịch chuyển Raman cơ bản bằng phần mềm Gaussian ......................108
3.4. XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH PHẦN MỀM XÁC ĐỊNH BỘ DỊCH
CHUYỂN RAMAN CƠ BẢN CỦA MỘT SỐ DƯỢC CHẤT ......................................110
3.4.1. Xây dựng chương trình phầ n mề m cho thiế t bi ̣để bàn .........................................110
3.4.2. Xây dựng chương triǹ h phầ n mề m cho thiế t bi ̣cầ m tay .......................................120
3.4.1. Sử du ̣ng phầ n mề m và thiế t bi ̣ cầ m tay để kiể m tra các mẫu thực tế trên thi ̣
trường ..............................................................................................................................122
3.5. TÓM TẮT QUY TRÌNH PHÂN TÍCH ĐỊNH TÍNH ĐỂ PHÁT HIỆN THUỐC
GIẢ BẰNG QUANG PHỔ RAMAN ..............................................................................123
Chương 4. BÀN LUẬN ..................................................................................................125
4.1. KẾT QUẢ THƯ VIỆN PHỔ RAMAN THIẾT LẬP ĐƯỢC...................................125
4.1.1. Về công thức bào chế viên nén, viên nang cứng cho các dược chất ....................125
4.1.2. Về cách chuẩn bị mẫu đo .....................................................................................126
4.1.3. Về cách biểu diễn phổ Raman ..............................................................................127
4.1.4. Khả năng ứng du ̣ng trong phát hiê ̣n thuố c giả .....................................................129
4.2. VỀ KẾT QUẢ ĐỊNH TÍNH CÁC DƯỢC CHẤT BẰNG PHƯƠNG PHÁP
QUANG PHỔ RAMAN ..................................................................................................133
v
4.3. VỀ KẾT QUẢ XÁC ĐỊNH BỘ DỊCH CHUYỂN RAMAN CƠ BẢN CỦA
MỘT SỐ DƯỢC CHẤT ..................................................................................................135
4.4. VỀ ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN ĐỂ XÁC ĐỊNH BỘ DỊCH
CHUYỂN RAMAN CƠ BẢN CỦA MỘT SỐ DƯỢC CHẤT .......................................137
4.5. VỀ THỬ NGHIỆM PHƯƠNG PHÁP TRONG KIỂM TRA PHÁT HIỆN
THUỐC GIẢ TRÊN THI ̣TRƯỜNG ..............................................................................139
NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI ....................................................................140
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................................141
KẾT LUẬN ......................................................................................................................141
KIẾN NGHỊ ....................................................................................................................142
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
vi
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết tắt
AAS
AIDS
API
Tiếng Anh
Tiếng Việt
Atomic Absorption
Phổ hấp thụ nguyên tử
Spectroscopy
Acquired Immune Deficiency
Hội chứng suy giảm miễn dịch
Syndrome
mắc phải
Active Pharmaceutical
Dược chất
Ingredient
CCD
Charge Coupled Device
Thiết bị tích điện kép
CE
Capillary Electrophoresis
Điê ̣n di mao quản
FDA
Food and Drug Administration
FT-NIR
Fourier transform-Near Infrared
Hồng ngoại gần biế n đổ i fourier
FT-Raman
Fourier transform-Raman
Raman chuyển dạng fourier
Gas Chromatography - Flame
Sắc ký khí với detector ion hóa
Ionization Detection
ngọn lửa
GC-FID
GC/MS
HBV
HIV
HPLC
Gas Chromatography/Mass
Spectroscopy
Cục quản lý Thực phẩm và Dược
phẩm Hoa Kỳ
Sắc ký khí khối phổ
Hepatitis B Virus
Virus viêm gan B
Human Immunodeficiency
Virus gây suy giảm miễn dịch ở
Virus
người
High Performance Liquid
Chromatography
Sắc ký lỏng hiệu năng cao
HQI
Hit Quality Index
Hệ số tương đồng phổ
IR
Infrared
Hồng ngoại
LC/MS
Liquid chromatography/mass
spectroscopy
vii
Sắc ký lỏng khối phổ
NIR
Near infrared
Hồng ngoại gần
NMR
Nuclear Magnetic Resonance
Cộng hưởng từ hạt nhân
Non-steroidal Anti-
Thuốc giảm đau, chống viêm
inflammatory Drug
không steroid
NSAID
PE
Polyethylene
PDE-5
Phosphodiesterase type 5
Enzym phosphodiesterase loa ̣i 5
RSD
Độ lệch chuẩn tương đối
S/N
Relative Standard Deviation
Signal/Noise
SvO2
Saturation of Venous Oxygen
Độ bão hòa oxy tĩnh mạch
TLC
Thin Layer Chromatography
Sắc ký lớp mỏng
USP
United States Pharmacopoeia
Dược điển Mỹ
UV-VIS
Ultra Violet-Visible
Phổ tử ngoại khả kiến
XRD
X-Ray Diffraction
Nhiễu xạ tia X
XRPD
X-Ray Powder Diffraction
Nhiễu xạ hạt mịn tia X
WHO
World Health Organization
Tổ chức Y tế thế giới
viii
Tỷ lệ tín hiệu/nhiễu
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU
Bảng
Bảng 1.1
Bảng 1.2
Bảng 1.3
Nội dung
Trang
Tỷ lệ thuốc giả trên tổng số thuốc nghi ngờ được lấy mẫu kiểm
tra hàng năm ở một số nước trên thế giới
5
Số lượng các nhóm thuốc được phát hiện là thuốc giả, thuốc kém
chất lượng trong số các mẫu kiểm tra (n=23)
Số lượng các kỹ thuật dùng để kiểm tra thuốc giả, thuốc kém chất
lượng (n=26)
6
12
Bảng 1.4
Một số loại nguồn laser sử dụng trong quang phổ Raman
25
Bảng 1.5
Một số dược phẩm đươ ̣c đinh
̣ lươ ̣ng bằng phổ Raman đã công bố
33
Bảng 1.6
Mô ̣t số dươ ̣c phẩ m giả ma ̣o đã đươ ̣c phát hiê ̣n bằ ng dùng phổ
Raman
35
Bảng 1.7
Mô ̣t số nghiên cứu của các dươ ̣c chấ t đã đươ ̣c công bố
42
Bảng 2.1
Các chất chuẩn được sử dụng trong nghiên cứu
43
Bảng 2.2
Các nguyên liệu sử dụng trong nghiên cứu
43
Bảng 2.3
Các tá dược sử dụng trong nghiên cứu
44
Bảng 3.1
Kết quả định lượng viên mô hình của 10 dược chất bằng HPLC
54
Bảng 3.2
Điều kiện đo của các dược chất nghiên cứu
57
Bảng 3.3
Kết quả đánh giá độ lặp lại của các bộ phổ chuẩn Raman
62
Bảng 3.4
Kết quả so sánh phổ chuẩn Raman đã thiết lập với phổ Raman
của một số chuẩn trên thị trường
66
Hệ số HQI so sánh phổ chuẩn sildenafil với phổ của dược chất và
Bảng 3.5
các mẫu viên theo vùng phổ được chọn
67
Bảng 3.6
Các thông số phân tích cài đặt trên máy Raman để bàn
71
Bảng 3.7
Các thông số phân tích cài đặt trên máy Raman cầm tay.
71
Bảng 3.8
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
72
ix
phân tích cefixim bằng phương pháp quang phổ Raman
Bảng 3.9
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích cefpodoxim proxetil bằng phương pháp quang phổ
73
Raman
Bảng 3.10
Bảng 3.11
Bảng 3.12
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích cefuroxim axetil bằng phương pháp quang phổ Raman
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích ethambutol HCl bằng phương pháp quang phổ Raman
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích ibuprofen bằng phương pháp quang phổ Raman
73
74
74
Bảng 3.13
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích isoniazid bằng phương pháp quang phổ Raman
75
Bảng 3.14
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích lamivudin bằng phương pháp quang phổ Raman
75
Bảng 3.15
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích lumefantrin bằng phương pháp quang phổ Raman
76
Bảng 3.16
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích sildenafil citrat bằng phương pháp quang phổ Raman
76
Bảng 3.17
Kết quả thẩm định độ đặc hiệu và độ lặp lại của các quy trình
phân tích zidovudin bằng phương pháp quang phổ Raman
77
Bảng 3.18
Kết quả khảo sát giới hạn phát hiện của các quy trình phân tích
bằng phương pháp quang phổ Raman
78
Bảng 3.19
Kết quả phân tích thuốc lưu hành trên thị trường bằng phương
pháp quang phổ Raman
83
Bảng 3.20
Tỉ lệ các cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ chất
chuẩn isoniazid
87
Bảng 3.21
Các đỉnh đặc trưng của viên chứa dược chất isoniazid
90
x
Bảng 3.22
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng trên phổ các
viên chứa isoniazid
90
Bảng 3.23
Bô ̣ dich
̣ chuyể n Raman cơ bản của isoniazid
90
Bảng 3.24
Bảng 3.25
Bảng 3.26
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman của các đỉnh đặc trưng trên phổ
các viên chứa 50% isoniazid
Tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ chuẩn
ethambutol HCl
Các đỉnh đặc trưng của các viên chứa dược chất ethambutol HCl
tự tạo
91
92
95
Bảng 3.27
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ các
viên chứa ethambutol HCl
95
Bảng 3.28
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng trên phổ các
viên có 50% hàm lượng ethambutol HCl
96
Bảng 3.29
Bô ̣ dich
̣ chuyể n Raman cơ bản của ethambutol HCl
97
Bảng 3.30
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng ở phổ
sildenafil citrat chuẩn và các mẫu viên
98
Bảng 3.31
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ các
viên thực chế tạo chứa 50% sildenafil citrat
98
Bảng 3.32
Bộ dịch chuyển Raman cơ bản của sildenafil citrat
99
Bảng 3.33
Tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ ibuprofen
100
Bảng 3.34
Các đỉnh và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ
các viên có 50% hàm lượng ibuprofen
100
Bảng 3.35
Bộ dịch chuyển Raman cơ bản của ibuprofen.
100
Bảng 3.36
Vị trí và tỷ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của
lamivudin
101
xi
Bảng 3.37
Bộ dịch chuyển Raman cơ bản của dược chất lamivudin trong
viên
102
Bảng 3.38
Kết quả đo phổ Raman của chế phẩm khảo sát có chứa isoniazid
103
Bảng 3.39
Bảng 3.40
Kết quả đo phổ Raman của chế phẩm khảo sát có chứa
ethambutol HCl
Kết quả đo phổ Raman của chế phẩm khảo sát có chứa sildenafil
citrat
104
104
Bảng 3.41
Kết quả đo phổ Raman của chế phẩm khảo sát có chứa ibuprofen
104
Bảng 3.42
Kết quả đo phổ Raman của chế phẩm khảo sát có chứa lamivudin.
105
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ các
Bảng 3.43
thuốc chứa isoniazid đo bằng máy để bàn
105
Bảng 3.44
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ các
thuốc chứa isoniazid đo bằng máy cầm tay.
106
Bảng 3.45
Vị trí và tỉ lệ cường độ Raman ở các đỉnh đặc trưng của phổ các
viên tự chế tạo chứa 27% isoniazid (40mg) đo bằng máy cầm tay
107
Bảng 3.46
Kết quả đo phổ Raman của một số chế phẩm có chứa isoniazid
107
Bảng 3.47
Các đỉnh đặc trưng và các dao động tương ứng ở các đỉnh đặc
trưng của isoniazid theo dự đoán của phần mềm Gaussian
109
Bảng 3.48
So sánh khoảng vị trí các đỉnh và tỷ lệ trong bộ dịch chuyển
Raman cơ bản của isoniazid xác định được bằng phần mềm và xử
lý trực tiếp.
118
Bảng 3.49
So sánh khoảng vị trí các đỉnh và tỷ lệ trong bộ dịch chuyển
Raman cơ bản của sildenafil citrat xác định được bằng phần mềm
và xử lý trực tiếp
118
Bảng 3.50
Mã hóa các mẫu thuố c thực tế
122
Bảng 4.1
Một số liên kết tương ứng với phổ Raman của sildenafil citrat
127
xii
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ
Hình
Nội dung
Trang
Hình 1.1
Mức độ sản xuất và buôn bán thuốc giả của các vùng trên thế giới
3
Hình 1.2
Số lượng thuốc giả được phát hiện theo khu vực năm 2016
4
Hình 1.3
Số lươ ̣ng thuố c giả bi ̣bắ t giữ qua các năm từ 2011 – 2015
4
Hình 1.4
Tỷ lệ thuốc giả qua các năm từ 2010 – 2015
8
Hình 1.5
Một số thuốc giả
9
Hình 1.6
Một số công cụ làm thuốc giả
10
Phổ NIR đa ̣o hàm bâ ̣c 2 của Viagra® chin
̃ g (nét đâ ̣m) và 4 mẫu
́ h han
Hình 1.7
thuố c (nét nha ̣t) đươ ̣c ký hiê ̣u là 6817 (A), 5471 (B), 6816 (C) và
14
5472 (D)
Hình 1.8
Phân tích phổ NIR xuyên qua bao bì
15
Hình 1.9
Phân tích hàng loạt viên trên dây chuyền sản xuất bằng NIR
15
Hình 1.10
Hiện tượng các chùm tia X nhiễu xạ trên mặt tinh thể chất rắn
16
Hin
̀ h 1.11
So sánh phổ XRD của viên Viagra chính hãng (Pfizer) và viên mạo
danh
18
Hình 1.12
Các thành phần thu được sau khi cho ánh sáng kích thích đến mẫu
19
Hình 1.13
Tán xạ Stokes, Rayleigh và đối Stokes của CCl4
20
Hình 1.14
Hình 1.15
Hình 1.16
Cơ chế thay đổi mức năng lượng của tán xạ Stokes và tán xạ đối
Stokes
Sơ đồ cấu tạo máy quang phổ Raman để bàn
Đầu đo kéo dài giúp đo mẫu bên trong các bao bì lớn, môi trường
độc hại.
xiii
22
24
27
Hình 1.17
Đầu đo nhanh giúp đo trực tiếp các mẫu đơn giản
27
Hình 1.18
Bộ phận đựng mẫu hỗ trợ đo các mẫu dạng lỏng, mẫu viên
27
Hình 1.19
Sơ đồ một detector CCD
28
Hình 1.20
Máy quang phổ Raman cầm tay TruScan RM của hãng Thermo
Scientific
30
Hình 1.21
Kết quả định tính của một mẫu từ máy Raman cầm tay
30
Hình 2.1
Máy quang phổ Raman để bàn được sản xuất bởi hãng Renishaw
45
Hình 2.2
Máy quang phổ Raman cầm tay hãng BW-TEX
45
Hình 3.1
Sự thay đổi cường độ phổ của cefixim khi thay đổi công suất đo
56
Hin
̀ h 3.2
Phổ Raman của viên nén isoniazid khi đo trực tiế p và đo qua các lớp
PE trong suố t
58
Hình 3.3
Phổ Raman của isoniazid chuẩn đo trên thiết bị để bàn
60
Hình 3.4
Phổ Raman của isoniazid chuẩn đo trên thiết bị cầm tay
61
Hình 3.5
Phổ Raman của sildenafil citrat đo ở độ phân giải 4 cm-1 trên máy để
bàn.
68
Hình 3.6
Phổ Raman của ibuprofen đo ở độ phân giải 4 cm-1 trên máy để bàn
69
Hình 3.7
Hình ảnh chồng phổ của viên nén isoniazid và chất chuẩn isoniazid
86
Hình 3.8
Phổ Raman của chất chuẩn isoniazid
87
Hình 3.9
Phổ Raman của viên nang placebo isoniazid (PC4)
88
Hình 3.10
Phổ Raman của viên nén placebo isoniazid (PT1)
88
Hình 3.11
Phổ Raman của viên nang isoniazid (C4)
89
Hình 3.12
Phổ Raman của viên nén isoniazid (T1)
89
Hình 3.13
Phổ Raman của viên nang chứa 50% isoniazid (BC4)
91
Hình 3.14
Phổ Raman của viên nén chứa 50% isoniazid (BT1)
91
xiv
Hình 3.15
Phổ Raman của ethambutol HCl chuẩn
92
Hình 3.16
Phổ Raman của viên nén placebo ethambutol HCl
93
Hình 3.17
Phổ Raman của viên nang placebo (PC4)
93
Hình 3.18
Phổ Raman của viên nén ethambutol HCl (T2)
94
Hình 3.19
Phổ Raman của viên nang ethambutol HCl (C3)
94
Hình 3.20
Phổ Raman của viên nang chứa 50% ethambutol HCl (BC3)
96
Hình 3.21
Phổ Raman của viên nén chứa 50% ethambutol HCl (BT1)
96
Hình 3.22
Phổ Raman của sildenafil citrat chuẩn
97
Hình 3.23
Phổ Raman của viên nang sildenafil citrat
97
Hình 3.24
Phổ Raman của ibuprofen chuẩn
99
Hình 3.25
Phổ Raman của viên nén ibuprofen T4
99
Hình 3.26
Phổ Raman của lamivudin chuẩn
101
Hình 3.27
Phổ Raman của viên nang lamivudin có hàm lượng giảm 50% (BC2)
102
Hình 3.28
Phổ Raman của isoniazid chuẩn đo trên máy để bàn (a) và cầm tay (b)
106
Hình 3.29
Xây dựng công thức cấu tạo của isoniazid bằ ng phần mềm Gaussian
108
Hình 3.30
Các bước thiết lập chức năng tối ưu hóa công thức cấu tạo của
isoniazid
109
Hình 3.31
Dự đoán phổ Raman của isoniazid bằng phần mềm Gaussian
109
Hình 3.32
Dữ liệu phổ trong các file text (a) và trong file excel (b)
110
Hình 3.33
Chuyển đổi dữ liệu phổ trong các file excel sang file DBF
111
Hình 3.34
Nội dung file R1 dạng DBF
111
Hình 3.35
Nô ̣i dung file R1dạng dbf sau khi hoàn thiê ̣n
112
Hình 3.36
Nội dung của file Bochuan1.dbf
113
xv
Hình 3.37
Kết xuất bộ chuẩn thu gọn BCB1.DBF và chọn đỉnh tham chiếu
113
Hình 3.38
Nội dung cuối của file BCB1.DBF
114
Hình 3.39
Xác định ảnh hưởng của các tá dược tới bộ chuẩn thu gọn
115
Hình 3.40
Khai báo và kết quả khi thực hiện thủ tục KHOANG0
116
Quá trình hoàn tất việc xác định Bộ dịch chuyển Raman cơ bản của
Hình 3.41
117
isoniazid
Các bước hoàn tất xử lý và kết xuất kết quả kiểm tra theo Bộ dịch
Hình 3.42
chuyển Raman cơ bản
120
Hình 3.43
Kế t quả kiể m tra mẫu placebo bằ ng phầ n mề m
120
Hin
̀ h 3.44
Khai báo mức dao đô ̣ng, đin
̉ h tham chiế u và sỗ mẫu viên nang, viên
nén
121
Hin
̀ h 3.45
Kế t quả xác đinh
̣ bô ̣ dich
̣ chuyể n Raman cơ bản của isoniazid cho
thiế t bi ̣cầ m tay (a) và kế t quả kiể m tra mẫu isoniazid hàm lươ ̣ng 5%
(b)
121
Hin
̀ h 3.46
Kế t quả kiể m tra mẫu X22 (a) và X39 (b) đo trên thiế t bi ̣cầ m tay
123
Hin
̀ h 4.1
Kết quả so sánh phổ Raman của paracetamol đo trực tiếp với phổ
Raman đo qua màng PE.
126
Hình 4.2
Phổ Raman của sildenafil citrat chuẩn đo trên máy để bàn
128
Hin
̀ h 4.3
Phổ Raman của sildenafil citrat chuẩn đo trên máy cầm tay
128
Hin
̀ h 4.4
Phổ Raman của ibuprofen chuẩn đo trên thiết bị cầm tay
129
Hình 4.5
Kết quả so sánh phổ Raman của sildenafil citrat và viên Viagra
130
Hình 4.6
Kết quả so sánh phổ Raman của ibuprofen và viên Mofen
130
Phổ Raman của 4-methoxyphencyclidin và 4-methoxyphencyclidin
Hình 4.7
Hình 4.8
131
HCl
Phổ Raman của artemether khi đo thực tế (a) và khi đươ ̣c dự đoán
bằ ng phầ n mề m (b)
134
Kết quả xác định HQI khi so sánh phổ mẫu thử với phổ chất chuẩn
Hình 4.9
(a) và phổ của viên nén công thức 1 (T1) lưu trong thư viện phổ (b)
xvi
135
ĐẶT VẤN ĐỀ
Thuốc giả đang là một vấn đề lớn trong xã hội. Vấn nạn này không chỉ gây
thiệt hại về kinh tế, gây khó khăn cho ngành công nghiệp dược mà nguy hiểm hơn
còn là mối hiểm họa với người bệnh. Thuốc giả làm thấ t ba ̣i quá trình điều trị, gây
biến chứng và có thể tử vong. Thuốc giả rất đa dạng về chủng loại, nguồn gốc xuất
xứ và ngày càng được sản xuất tinh vi. Nhiều trường hợp, thuốc giả đã đến tay bệnh
nhân hoặc thậm chí được bán hết rồi mới có quyết định thu hồi, đình chỉ. Thuốc
được coi là giả nếu thuộc một trong các trường hợp đã được qui định tại Khoản 33,
Điều 2 của Luật Dược - 2016. Đó là các trường hợp thuốc: Không có dược chất,
dược liệu; Có dược chất không đúng với dược chất ghi trên nhãn hoặc theo tiêu
chuẩn đã đăng ký lưu hành hoặc ghi trong giấy phép nhập khẩu; Có dược chất, dược
liệu nhưng không đúng hàm lượng, nồng độ hoặc khối lượng đã đăng ký lưu hành
hoặc ghi trong giấy phép nhập khẩu, trừ thuốc không đạt tiêu chuẩn chất lượng quy
định trong quá trình bảo quản, lưu thông phân phối; Được sản xuất, trình bày hoặc
dán nhãn nhằm mạo danh nhà sản xuất, nước sản xuất hoặc nước xuất xứ.
Việc ngăn ngừa và bài trừ thuốc giả đang là một vấn đề cấp bách với cơ quan
chức năng. Tình hình thuốc giả ngày càng diễn biến phức tạp, số lượng thuốc trên
thị trường ngày càng lớn, các phương pháp phân tích thường quy cho kết quả chính
xác nhưng tốn nhiều thời gian. Để phát hiê ̣n đươ ̣c thuố c giả ở cả 4 trường hơ ̣p của
Luâ ̣t Dươ ̣c 2016 cầ n phải kế t hơ ̣p rấ t nhiề u phương pháp phân tić h khác nhau. Vì
vâ ̣y nô ̣i dung của đề tài này chỉ tâ ̣p trung phát hiê ̣n thuố c giả thuô ̣c hai trường hơ ̣p
sau: (1) Không có dược chất, (2) Có dược chất không đúng với dược chất ghi trên
nhãn hoặc theo tiêu chuẩn đã đăng ký lưu hành hoặc ghi trong giấy phép nhập khẩu.
Phổ tán xa ̣ Raman (go ̣i tắ t là phổ Raman) được phát hiện cách đây khá lâu
nhưng khoa học công nghệ chưa phát triển nên còn khó khăn về thiết bị và ứng
dụng. Phương pháp Raman là phương pháp phân tić h không phá hủy, không phải
chuẩ n bi ̣ mẫu, nế u dùng Micro Raman thì lươ ̣ng mẫu phân tích cầ n rấ t ít. Do vâ ̣y
gần đây kỹ thuâ ̣t này đang được sử dụng để sàng lọc nhanh và phát hiện thuốc giả.
Trên thế giới ứng du ̣ng của phổ Raman tâ ̣p trung chủ yế u vào phát hiê ̣n thuố c giả,
thuố c nhái theo mực in, tá dươ ̣c đă ̣c trưng, da ̣ng thù hin
̀ h của dươ ̣c chấ t. Ở nước ta,
-1-
phương pháp này chưa được nghiên cứu nhiều, cũng như có ít các ứng dụng thực
tiễn. Dược điển Việt Nam IV cũng chưa có chuyên luận nào về phổ Raman [1]. Lý
do của sự hạn chế này là do các thiết bị này có chi phí khá cao. Tuy nhiên, gần đây
thiết bị đã được cải tiến, các thiết bị cầm tay ra đời giúp tăng tính cơ động và giảm
kinh phí đầu tư nên có nhiều cơ hội ứng dụng hơn. Sự hợp tác với các đối tác nước
ngoài trong lĩnh vực kiểm nghiệm thuốc, điển hình là Nhiê ̣m vu ̣ Nghi ̣ đinh
̣ thư với
Hội đồng Dược điển Hoa Kỳ (USP) đã mở ra cơ hội áp dụng các phương pháp phân
tích hiện đại để phát hiện thuốc giả trên thị trường Việt Nam [5].
Với cơ sở vật chất và hỗ trợ kỹ thuật như hiện nay, người ta hoàn toàn có thể
sử dụng các thiết bị phổ hiện đại cầm tay để kiểm tra chất lượng thuốc. Vì vậy, đề
tài “Nghiên cứu xây dựng phương pháp phân tích phát hiện thuốc giả bằng phổ
Raman” được thực hiện với các mục tiêu sau:
1) Triển khai xây dựng bộ phổ Raman chuẩn cho 10 dược chất và xác định
các tiêu chí định tính cơ bản.
2) Thử nghiê ̣m phương pháp trên để kiểm tra nhằm phát hiện thuốc giả dạng
không có dược chất hoặc sử dụng sai dược chấ t so với công thức trên thị trường
Việt Nam.
-2-
- Xem thêm -