Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Nghiên cứu tác động của biến đổi khí hậu đến nuôi tôm nước lợ ven biển tỉnh than...

Tài liệu Nghiên cứu tác động của biến đổi khí hậu đến nuôi tôm nước lợ ven biển tỉnh thanh hóa luận án ts. môi trường trong phát triển bền vững

.PDF
161
478
114

Mô tả:

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG --------------------------- CAO LỆ QUYÊN NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN NUÔI TÔM NƢỚC LỢ VEN BIỂN TỈNH THANH HÓA LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI – NĂM 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG --------------------------- CAO LỆ QUYÊN NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN NUÔI TÔM NƢỚC LỢ VEN BIỂN TỈNH THANH HÓA Chuyên ngành: Môi trƣờng trong phát triển bền vững Mã số: Chuyên ngành đào tạo thí điểm LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN CHU HỒI HÀ NỘI – NĂM 2016 LỜI CẢM ƠN Hoàn thành luận án tiến sỹ này, lời đầu tiên, nghiên cứu sinh xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới PGS.TS. Nguyễn Chu Hồi – ngƣời hƣớng dẫn khoa học, đã định hƣớng các hƣớng nghiên cứu cho luận án cũng nhƣ đã theo dõi, góp ý, hƣớng dẫn và động viên nghiên cứu sinh trong suốt quá trình học tập và hoàn thiện luận án. Nghiên cứu sinh cũng xin cảm ơn tập thể Lãnh đạo và cán bộ Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản (VIFEP), nhóm thực hiện đề tài “Đánh giá tác động của biến đổi khí hậu đến cơ sở hạ tầng, diện tích, năng suất, sản lƣợng nuôi trồng thủy sản ven biển nhằm xây dựng các giải pháp tổng hợp và mô hình thử nghiệm” đã tạo điều kiện, thời gian cho việc học tập của nghiên cứu sinh và hỗ trợ nghiên cứu sinh thu thập các thông tin cần thiết cho luận án nghiên cứu. Lời cảm ơn trân trọng cũng xin đƣợc gửi tới tập thể Lãnh đạo, cán bộ và các thầy cô thuộc Trung tâm Nghiên cứu Tài nguyên và Môi trƣờng (CRES) đã tổ chức khóa đào tạo, giảng dạy và hƣớng dẫn các hoạt động học tập của nghiên cứu sinh trong suốt quá trình đào tạo. Nghiên cứu sinh cũng xin đƣợc cảm ơn chân thành các đồng nghiệp: TS. Nguyễn Viết Thành – Phó Chủ nhiệm Khoa Kinh tế Phát triển, Trƣờng Đại học Kinh tế (Đại học Quốc gia Hà Nội), TS. Trần Văn Nhƣờng (WorldFish Center), ThS. Nguyễn Tiến Hƣng, ThS. Trịnh Quang Tú, CN. Phan Phƣơng Thanh (VIFEP), ThS. Cao Văn Thành, em Nguyễn Phƣơng Ly (ĐHQGHN), KS. Vũ Văn Hà, KS. Hoàng Thị Hằng (Trung tâm Khuyến nông tỉnh Thanh Hóa) và CN. Đỗ Thị Thi (Đài Khí tƣợng thủy văn tỉnh Thanh Hóa) đã nhiệt tình hỗ trợ và giúp đỡ nghiên cứu sinh trong việc thực hiện các nội dung về mô hình kinh tế lƣợng trong nghiên cứu. Cuối cùng, xin dành lời cảm ơn và sự yêu quí của bản thân tới gia đình vì tình yêu, sự thông cảm và hỗ trợ mà gia đình đã dành cho nghiên cứu sinh trong suốt quá trình học tập vừa qua. i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực. Các tài liệu tham khảo có nguồn trích dẫn rõ ràng. Hà Nội, 25/10/2016 Tác giả luận án Cao Lệ Quyên ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ..............................................................................................................i MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .....................................................................................vi DANH MỤC CÁC BẢNG....................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH ..........................................................................................ix MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.......7 Cơ sở lý luận về nuôi trồng thủy sản ven biển và nuôi tôm nƣớc lợ ..........7 1.1 Cơ sở lý luận chung ................................................................................7 1.1.1 1.1.2 Hiệu ứng sinh thái, thích nghi của động vật thủy sản với nhiệt độ và độ mặn….. ..............................................................................................................12 Cộng đồng người nuôi tôm nước lợ ......................................................13 1.1.3 1.2 Cơ sở lý luận về biến đổi khí hậu và mối liên quan đến nuôi trồng thủy sản ven biển ...........................................................................................................14 1.3 Tình hình nghiên cứu ở ngoài nƣớc ..........................................................17 1.4 Tình hình nghiên cứu ở trong nƣớc...........................................................22 1.4.1 Các phương pháp đánh giá tác động của BĐKH đến nuôi trồng thủy sản ven biển và nuôi tôm nước lợ .....................................................................22 1.4.2 Thực trạng về BĐKH tại Thanh Hóa ....................................................25 1.4.3 Dự báo xu thế BĐKH và nước biển dâng cho tỉnh Thanh Hóa ............28 1.4.4 Tác động của BĐKH đến NTTS ven biển và nuôi tôm nước lợ ............31 1.4.5 Các nỗ lực thích ứng với BĐKH trong NTTS ven biển và nuôi tôm nước lợ…….. ..............................................................................................................34 Đánh giá chung .........................................................................................37 1.5 CHƢƠNG 2: ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN, NỘI DUNG, PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................................39 Địa điểm nghiên cứu .................................................................................39 2.1 2.1.1 Địa điểm nghiên cứu đánh giá tác động cấp tỉnh ................................39 2.1.2 Địa điểm điều tra, khảo sát, đánh giá tác động ở cấp độ cộng đồng ...41 iii 2.2 Thời gian nghiên cứu ................................................................................42 2.3 Nội dung nghiên cứu .................................................................................42 2.4 Phƣơng pháp luận nghiên cứu ...................................................................44 2.5 Phƣơng pháp nghiên cứu...........................................................................46 2.5.1 Thu thập thông tin thứ cấp ....................................................................46 2.5.2 Thu thập thông tin sơ cấp .....................................................................47 2.5.3 Xây dựng mô hình dự báo tác động của BĐKH ...................................52 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ..................................61 Hiện trạng nuôi tôm nƣớc lợ ven biển tại Thanh Hóa ..............................61 3.1 3.1.1 Đặc điểm chung ....................................................................................61 3.1.2 Đặc điểm đối tượng nuôi ......................................................................65 3.1.3 Đặc điểm mùa vụ và kỹ thuật nuôi........................................................67 3.1.4 Năng suất nuôi ......................................................................................68 3.1.5 Kinh nghiệm nuôi tôm của cộng đồng ..................................................69 3.1.6 Nhận thức về BĐKH và năng lực ứng phó của cộng đồng ..................71 3.1.7 Đóng góp của nuôi tôm vào thu nhập hộ gia đình ...............................72 3.1.8 Đánh giá chung .....................................................................................74 Tác động của BĐKH đến nuôi tôm nƣớc lợ ở cấp độ cộng đồng .............74 3.2 3.2.1 Tác động của hiểm họa nhiệt độ tăng ...................................................75 3.2.2 Tác động của thay đổi lượng mưa ........................................................77 3.2.3 Tác động của nước biển dâng ...............................................................80 3.2.4 Tác động của thay đổi tần suất và cường độ bão và lũ lụt ...................82 3.2.5 Tổng hợp các tác động của BĐKH đến nuôi tôm nước lợ cấp cộng đồng…. ..............................................................................................................84 Tác động tiềm tàng của BĐKH đến nuôi tôm ở cấp tỉnh ..........................88 3.3 3.3.1 Kiểm tra các biến trong mô hình ..........................................................88 3.3.2 Ước lượng mô hình ...............................................................................90 3.3.3 Kết quả chạy mô hình hồi quy dự báo tác động của BĐKH ................92 3.3.4 Kiểm định mô hình ................................................................................95 3.3.5 Tác động tiềm tàng của BĐKH đến nuôi tôm nước lợ theo mô hình ...95 iv 3.4 Xây dựng các giải pháp thích ứng với BĐKH trong nuôi tôm nƣớc lợ tại Thanh Hoá ...........................................................................................................102 Giải pháp thích ứng với sự thay đổi của nhiệt độ và lượng mưa .......103 3.4.1 3.4.2 Giải pháp thích ứng với sự thay đổi tần xuất và cường độ bão, lũ và NBD…. ............................................................................................................105 Giải pháp giám sát môi trường, dịch bệnh và quản lý chất thải ........107 3.4.3 3.4.4 Giải pháp nâng cao nhận thức về BĐKH và ý thức phòng chống thiên tai……. ............................................................................................................109 3.5 Thảo luận chung ......................................................................................110 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................115 Kết luận ...............................................................................................................115 Khuyến nghị ........................................................................................................116 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...............................................................................................................118 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................119 PHỤ LỤC ................................................................................................................129 Phụ lục 1: Diện tích và sản lƣợng tôm nuôi nƣớc lợ tại Thanh Hóa trong giai đoạn 1972-2015............................................................................................................129 Phụ lục 2: Danh sách cán bộ địa phƣơng tham gia phỏng vấn ...........................130 Phụ lục 3: Các bảng hỏi và phiếu điều tra...........................................................131 Phụ lục 3.1. Bảng phỏng vấn sâu cán bộ địa phương (cấp tỉnh, huyện và xã) .........................................................................................................................131 Phụ lục 3.2. Bảng thảo luận nhóm cộng đồng nuôi tôm .................................133 Phụ lục 3.3. Phiếu điều tra hộ gia đình nuôi tôm ...........................................137 Phụ lục 4: Kết quả chấm điểm về mức độ ảnh hƣởng của thiên tai/BĐKH đến hoạt động nuôi tôm của cộng đồng ngƣời nuôi...................................................141 Phụ lục 4.1. Kết quả chấm điểm về ảnh hưởng của nhiệt độ tăng. ................141 Phụ lục 4.2. Kết quả chấm điểm về ảnh hưởng của thay đổi lượng mưa. ......142 Phụ lục 4.3. Kết quả chấm điểm về ảnh hưởng của NBD. ..............................144 Phụ lục 4.4. Kết quả chấm điểm về ảnh hưởng của bão và lũ lụt. .................146 Phụ lục 5: Các hình ảnh khảo sát thực địa phục vụ cho luận án .........................148 v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BĐKH Biến đổi khí hậu CBD Công ƣớc về Đa dạng sinh học CSHT Cơ sở hạ tầng DPSIR Động lực (Drive) – Áp lực (Pressure) – Hiện trạng (Status) – Tác động (Impact) – Đáp ứng (Response) ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long EbA Cách tiếp cận dựa trên hệ sinh thái FAO Tổ chức Nông lƣơng Liên Hợp quốc HST Hệ sinh thái IMHEN Viện Khoa học Khí tƣợng Thủy văn và Môi trƣờng IPCC Ủy ban Liên Chính phủ về biến đổi khí hậu KTXH Kinh tế - xã hội NBD Nƣớc biển dâng NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn NTTS Nuôi trồng thủy sản NXB Nhà xuất bản PTNT Phát triển nông thôn QCCT Quảng canh cải tiến QĐ Quyết định TN&MT Tài nguyên và Môi trƣờng VIFEP Viện Kinh tế và Quy hoạch thuỷ sản vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Dự báo diễn biến nhiệt độ trung bình năm (0C) tại Thanh Hóa ...............29 Bảng 1.2: Dự báo diễn biến lƣợng mƣa năm tại Thanh Hóa giai đoạn 2020-2100 ........30 Bảng 2.1: Ma trận đánh giá tác động của BĐKH đến nuôi tôm nƣớc lợ ở cấp độ cộng đồng ngƣời nuôi tại thời điểm hiện tại .............................................................48 Bảng 2.2: Số mẫu hộ gia đình nuôi tôm đƣợc phỏng vấn ở tỉnh Thanh Hóa ...........51 Bảng 2.3. Bảng thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu ..................................................58 Bảng 2.4: Mô tả dữ liệu thu thập trong giai đoạn 1972-2015 để chạy mô hình .......60 Bảng 3.1: Đặc điểm nuôi tôm nƣớc lợ tại các huyện của tỉnh Thanh Hóa năm 2013 ...................................................................................................................................64 Bảng 3.2: Diện tích và sản lƣợng nuôi tôm sú và tôm thẻ chân trắng tại Thanh Hóa ...................................................................................................................................65 Bảng 3.3: Các loài thủy sản nƣớc lợ đƣợc nuôi trồng chủ yếu ở Thanh Hóa ...........66 Bảng 3.4: Diện tích ao nuôi tôm sú nƣớc lợ QCCT tại Thanh Hóa ..........................67 Bảng 3.5: Mùa vụ nuôi tôm và các đối tƣợng nuôi nƣớc lợ khác tại các xã điều tra. ...................................................................................................................................68 Bảng 3.6: Hiện trạng năng suất nuôi bình quân của các hộ điều tra .........................69 Bảng 3.7: Số năm kinh nghiệm tham gia nuôi tôm của ngƣời nuôi tại Thanh Hóa..70 Bảng 3.8: Đóng góp của nuôi tôm nƣớc lợ vào thu nhập hộ gia đình tại Thanh Hóa ...................................................................................................................................72 Bảng 3.9: Số hộ gia đình nuôi tôm bị lỗ vốn đƣợc điều tra ......................................73 Bảng 3.10: Tóm tắt ý kiến thảo luận và kết quả chấm điểm (lấy trung bình) của cộng đồng về mức độ tác động của nhiệt độ tăng đến hoạt động nuôi tôm ..............76 Bảng 3.11: Tóm tắt ý kiến thảo luận và kết quả chấm điểm của cộng đồng về mức độ tác động của thay đổi lƣợng mƣa đến hoạt động nuôi tôm. .................................78 Bảng 3.12: Tóm tắt ý kiến thảo luận và kết quả chấm điểm của cộng đồng về tác động của NBD đến hoạt động nuôi tôm ở vùng ngoài đê biển. ................................81 Bảng 3.13: Tóm tắt ý kiến thảo luận và điểm số trung bình của cộng đồng về tác động của thay đổi tần suất và cƣờng độ bão, lũ lụt đến hoạt động nuôi tôm. ...........83 vii Bảng 3.14: Tổng hợp mức độ tác động của BĐKH đến nuôi tôm nƣớc lợ theo kết quả chấm điểm của cộng đồng địa phƣơng. ..............................................................87 Bảng 3.15: Kết quả kiểm tra tính dừng của biến sản lƣợng ......................................89 Bảng 3.16: Kết quả kiểm tra tính dừng của sai phân bậc nhất của biến sản lƣợng ..89 Bảng 3.17: Kết quả kiểm định tính dừng của các biến trong mô hình .....................90 Bảng 3.18: Kết quả kiểm định độ trễ tối ƣu của mô hình .........................................92 Bảng 3.19: Kết quả ƣớc lƣợng ban đầu của mô hình ................................................92 Bảng 3.20: Kết quả ƣớc lƣợng mô hình đánh giá tác động của BĐKH tới sản lƣợng tôm nuôi nƣớc lợ tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 1972-2015 ...........................................94 Bảng 3.21: Dự báo các biến độc lập và biến phụ thuộc trong mô hình ..................100 viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1: Mối quan hệ tác động giữa BĐKH và NTTS ...........................................16 Hình 1.2: Biểu đồ theo dõi nhiệt độ trung bình năm qua các năm (1980-2012) tại trạm Khí tƣợng Tĩnh Gia ...........................................................................................26 Hình 1.3: Biểu đồ theo dõi nhiệt độ trung bình năm qua các năm (1980-2012) tại Trạm khí tƣợng TP.Thanh Hóa .................................................................................26 Hình 1.4: Biểu đồ lƣợng mƣa trung bình năm qua các năm (1971-2013) tại Trạm khí tƣợng Tĩnh Gia ..........................................................................................................27 Hình 1.5: Biểu đồ lƣợng mƣa trung bình năm qua các năm (1971-2013) tại Trạm khí tƣợng TP.Thanh Hóa. ................................................................................................27 Hình 1.6: Diễn biến nhiệt độ tại Thanh Hoá theo kịch bản B2 .................................29 Hình 1.7: Diễn biến lƣợng mƣa tại Thanh Hoá theo kịch bản B2 ............................30 Hình 2.1: Địa điểm nghiên cứu của luận án................................................................39 Hình 2.2: Khung lý thuyết về phƣơng pháp nghiên cứu ...........................................45 Hình 2.3: Tƣơng quan giữa nhiệt độ không khí và nhiệt độ nƣớc theo 12 tháng trong năm tại trạm Tĩnh Gia (2007-2013). .........................................................................55 Hình 2.4: Tƣơng quan giữa nhiệt độ không khí và nhiệt độ nƣớc trong thời điểm tháng 4-tháng 9 tại trạm Tĩnh Gia (2007-2013). .......................................................55 Hình 2.5: Tƣơng quan giữa nhiệt độ không khí và nhiệt độ nƣớc theo 12 tháng trong năm tại trạm Sầm Sơn (2007-2013). .........................................................................56 Hình 2.6: Tƣơng quan giữa nhiệt độ không khí và nhiệt độ nƣớc trong thời điểm tháng 4-tháng 9 tại trạm Sầm Sơn (2007-2013). .......................................................56 Hình 3.1: Diện tích nuôi tôm nƣớc lợ năm 2014 của Thanh Hóa và các tỉnh trong vùng Bắc Trung bộ. ...................................................................................................63 Hình 3.2: Sản lƣợng tôm nuôi nƣớc lợ năm 2014 của Thanh Hóa và các tỉnh trong vùng Bắc Trung bộ ....................................................................................................63 Hình 3.3: Mức độ ảnh hƣởng của nhiệt độ tăng đến nuôi tôm. ................................85 Hình 3.4: Mức độ ảnh hƣởng của thay đổi lƣợng mƣa đến nuôi tôm. ......................85 Hình 3.5: Mức độ ảnh hƣởng của nƣớc biển dâng đến nuôi tôm..............................86 ix Hình 3.6: Mức độ ảnh hƣởng của bão, lũ đến nuôi tôm. ..........................................86 Hình 3.7: Sơ đồ tổng hợp về tác động của BĐKH đến nuôi tôm nƣớc lợ. ...............88 Hình 3.8: Kết quả kiểm tra tính dừng của mô hình VAR(4) ....................................91 Hình 3.9: Kết quả kiểm tra tính dừng của mô hình VAR(3) ....................................91 Hình 3.10: Biểu đồ về xu hƣớng sản lƣợng tôm nuôi nƣớc lợ tại Thanh Hóa trong điều kiện tác động của BĐKH ................................................................................101 Hình 3.11: So sánh sản lƣợng tôm nuôi kỳ vọng và sản lƣợng tôm nuôi đạt đƣợc dƣới tác động của BĐKH (khi không có các giải pháp thích ứng) .........................102 x MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thanh Hóa là một trong sáu tỉnh ven biển thuộc vùng duyên hải Bắc Trung bộ. Với đặc thù về điều kiện tự nhiên và giàu tiềm năng phát triển, Thanh Hóa là tỉnh có hoạt động nuôi tôm nƣớc lợ đƣợc hình thành từ những năm 1970 của thế kỷ trƣớc [Sở Thủy sản Thanh Hóa, 1995]. Theo thời gian, lĩnh vực nuôi tôm nƣớc lợ ngày càng đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội (KTXH) của ngƣời dân ven biển. Tuy nhiên, trong bối cảnh biến đổi khí hậu (BĐKH) đang và sẽ tiếp tục diễn ra hết sức phức tạp thì hoạt động nuôi tôm ven biển của tỉnh Thanh Hóa cũng là một trong những lĩnh vực chịu tác động lớn từ BĐKH. Theo kịch bản quốc gia về BĐKH và nƣớc biển dâng (NBD) [Bộ TN&MT, 2012] thì Thanh Hóa và vùng duyên hải Bắc Trung bộ là vùng thƣờng xuyên phải chịu các tác động bất lợi của thay đổi khí hậu nhƣ hạn hán, bão, lũ lụt, gió Lào tây nam khô nóng... gây ảnh hƣởng đến sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản (NTTS) trong vùng. Thiệt hại do ảnh hƣởng của BĐKH tại Thanh Hóa trong những năm qua đã đƣợc thống kê sơ bộ, nhƣ: một số cơn bão lớn xảy ra liên tục vào các năm 19861989 đã gây thiệt hại lớn cho các khu vực nuôi tôm quảng canh cải tiến (QCCT) phía ngoài đê biển của tỉnh [Liên ngành Lao động - Thƣơng binh - Xã hội và Thủy sản Thanh Hóa, 1991]; hay các trận bão số 2 và số 4 năm 1996 cũng gây thiệt hại 862ha nuôi tôm; bão Lekima (bão số 5) và mƣa lũ sau bão năm 2007 gây thiệt hại 3.349ha NTTS [Ban Chỉ đạo Phòng chống lụt bão Trung ƣơng, 2014]; vấn đề nƣớc biển tràn qua bờ ao, đầm nuôi tôm hoặc độ muối có biểu hiện tăng lên đến 25 - 30‰ làm cho đối tƣợng nuôi chậm lớn hoặc có khi chết hàng loạt tại khu vực Cồn Trƣờng (xã Hoằng Châu, huyện Hoằng Hóa) [Tƣởng Phi Lai và Đinh Xuân Lập, 2013]. Đó là một số minh chứng về tác động của BĐKH đến nuôi tôm nƣớc lợ của tỉnh Thanh Hóa. Các tác động này có thể đe dọa đến mục tiêu phát triển bền vững lĩnh vực nuôi tôm nƣớc lợ nói riêng và NTTS ven biển của tỉnh nói chung. 1 Để thích ứng với BĐKH và giảm nhẹ tác động của BĐKH, thời gian qua, một số giải pháp thích ứng nhằm phát huy và tận dụng hiệu quả các tác động có lợi, hạn chế các tác động bất lợi cũng đã đƣợc đề xuất và thử nghiệm trong các nghiên cứu. Tuy nhiên, cho đến nay, các nghiên cứu về tác động của BĐKH đến lĩnh vực nuôi tôm nƣớc lợ của tỉnh Thanh Hóa vẫn còn hạn chế, chủ yếu đƣợc kết hợp trong các nghiên cứu có liên quan nên mang tính nhỏ lẻ, chƣa toàn diện, chƣa có nghiên cứu cụ thể, chuyên biệt cho lĩnh vực nuôi tôm cũng nhƣ chƣa xác định đƣợc đầy đủ các tác động. Một số nghiên cứu cũng đã đề xuất giải pháp thích ứng với BĐKH cho NTTS ven biển [Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản, 2012; Mai Văn Tài và các cộng sự, 2014a, 2014b; Nguyễn Thị Là, 2014; Nguyễn Đức Bình và Mai Văn Tài, 2014]. Tuy nhiên, các giải pháp vẫn chƣa mang tính khả thi cao, chƣa làm rõ đƣợc cơ sở khoa học của các giải pháp, chủ yếu định tính, thiếu định lƣợng và chƣa đặc thù cho hoạt động nuôi tôm ven biển của tỉnh Thanh Hóa. Chính vì vậy, đề tài luận án tiến sỹ “Nghiên cứu tác động của biến đổi khí hậu đến nuôi tôm nƣớc lợ ven biển tỉnh Thanh Hóa” đã thực hiện nghiên cứu về các tác động của BĐKH đến lĩnh vực nuôi tôm nƣớc lợ của tỉnh Thanh Hóa theo cả hai mức độ: nghiên cứu định tính ở cấp độ cộng đồng và nghiên cứu định lƣợng ở cấp tỉnh. Nghiên cứu định tính tập trung vào việc tham vấn, thu thập thông tin và ý kiến đánh giá của cộng đồng ngƣời nuôi tôm và cán bộ quản lý tại địa phƣơng về tác động của BĐKH đến nuôi tôm nƣớc lợ tại Thanh Hóa. Nghiên cứu định lƣợng thu thập các số liệu thứ cấp có liên quan đến tình hình sản xuất nuôi tôm nƣớc lợ của tỉnh Thanh Hóa qua các thời kỳ từ năm 1972 đến nay, cùng với sự biến động về khí hậu của tỉnh để lƣợng hóa đƣợc tác động của BĐKH đến sản lƣợng tôm nuôi nƣớc lợ của địa phƣơng. Dựa trên kết quả đánh giá tác động, nghiên cứu sinh cũng đề xuất các giải pháp thích ứng với BĐKH, giảm nhẹ tác động, hỗ trợ ngành và cộng đồng ngƣời nuôi tôm ở địa phƣơng sản xuất hiệu quả và ổn định. 2 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu tổng quát Đánh giá đƣợc tác động của BĐKH đến lĩnh vực nuôi tôm nƣớc lợ ven biển tại tỉnh Thanh Hóa và đề xuất đƣợc các giải pháp thích ứng với BĐKH. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Đánh giá đƣợc hiện trạng phát triển nuôi tôm nƣớc lợ vùng ven biển tại Thanh Hóa; - Đánh giá đƣợc tác động của BĐKH đến nuôi tôm nƣớc lợ tại Thanh Hóa; - Đề xuất đƣợc các giải pháp thích ứng với BĐKH cho lĩnh vực nuôi tôm nƣớc lợ tại Thanh Hóa. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Trong nghiên cứu này, các đối tƣợng nghiên cứu chính là: - Hoạt động nuôi tôm nƣớc lợ vùng ven biển tại tỉnh Thanh Hóa dƣới tác động của BĐKH; - Cộng đồng ngƣời nuôi tôm dễ bị tổn thƣơng bởi tác động của BĐKH. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi về vấn đề nghiên cứu Luận án này tập trung vào nghiên cứu các vấn đề chính sau: - Đánh giá hiện trạng nuôi tôm nƣớc lợ ven biển tỉnh Thanh Hóa, nhấn mạnh đến các vấn đề liên quan tới BĐKH và NBD theo kịch bản BĐKH và NBD của quốc gia và địa phƣơng; - Lựa chọn cách tiếp cận nghiên cứu của luận án và phƣơng pháp đánh giá định tính và tính toán định lƣợng áp dụng cho trƣờng hợp nghiên cứu ở Thanh Hóa; 3 - Tiến hành đánh giá định tính (ở cấp độ cộng đồng) và định lƣợng (cấp tỉnh) tác động của BĐKH đến hoạt động nuôi tôm nƣớc lợ ven biển Thanh Hóa. Trong đó, đánh giá ở cấp độ cộng đồng tập trung vào các yếu tố về thay đổi nhiệt độ, lƣợng mƣa, thay đổi tần xuất và cƣờng độ bão, lũ và NBD; còn đánh giá định lƣợng tác động của BĐKH ở cấp tỉnh chỉ tập trung vào sự thay đổi nhiệt độ, lƣợng mƣa và số lƣợng các cơn bão có gây ảnh hƣởng tại địa phƣơng; - Đề xuất các nhóm giải pháp và giải pháp cụ thể thích ứng với BĐKH trong nuôi tôm nƣớc lợ ven biển của tỉnh Thanh Hóa trên cơ sở các luận cứ khoa học rút ra từ kết quả nghiên cứu nói trên. 3.2.2. Phạm vi về thời gian nghiên cứu Việc thu thập số liệu thứ cấp để xây dựng mô hình hồi qui đa biến về mối quan hệ giữa sản lƣợng tôm nuôi nƣớc lợ cấp tỉnh với các biến đầu vào (bao gồm cả biến về BĐKH nhƣ nhiệt độ, lƣợng mƣa, số lƣợng cơn bão trong năm) đƣợc thu thập từ năm 1972-2015. Sau đó ứng dụng mô hình hồi qui này để dự báo tác động của BĐKH đến sản lƣợng tôm nuôi của tỉnh Thanh Hóa đến năm 2030. 4. Câu hỏi nghiên cứu chính và luận điểm bảo vệ 4.1. Câu hỏi nghiên cứu chính Nghiên cứu này đƣợc thực hiện nhằm trả lời ba câu hỏi chính sau: (i) Hoạt động sản xuất nuôi tôm nƣớc lợ vùng ven biển tại Thanh Hóa đang đƣợc thực hiện nhƣ thế nào trong bối cảnh BĐKH đang diễn ra hiện nay; (ii) BĐKH tác động nhƣ thế nào đến hoạt động nuôi tôm nƣớc lợ vùng ven biển của tỉnh Thanh Hóa trƣớc thực trạng nuôi tôm của tỉnh hiện nay và trong tƣơng lai?; (ii) Những giải pháp nào có thể đƣợc thực hiện để hoạt động nuôi tôm nƣớc lợ tại địa phƣơng thích ứng với BĐKH theo hƣớng phát triển bền vững? 4 4.2. Luận điểm bảo vệ của luận án - BĐKH, với các biểu hiện chính là thay đổi nhiệt độ, lƣợng mƣa, tần xuất và cƣờng độ của bão, lũ và NBD có thể gây ảnh hƣởng tiêu cực đến hoạt động sản xuất nuôi tôm nƣớc lợ tại vùng ven biển của tỉnh Thanh Hoá; - Các ảnh hƣởng này có thể đƣợc giảm nhẹ thông qua việc áp dụng hiệu quả các giải pháp ứng phó trong sản xuất nuôi tôm nƣớc lợ; hỗ trợ quản lý các mục tiêu phát triển dài hạn và chỉ đạo sản xuất nuôi tôm nƣớc lợ của địa phƣơng. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 5.1. Ý nghĩa khoa học Thời gian gần đây, một số nghiên cứu trong nƣớc và quốc tế liên quan đến đánh giá tác động của BĐKH và NBD đến ngành nông nghiệp và thủy sản đã đƣợc thực hiện, nhƣng các nghiên cứu thƣờng tập trung vào tác động của BĐKH đến sản xuất NTTS nói chung, còn nuôi tôm nƣớc lợ nói riêng thì chƣa nhiều. Các tác động đƣợc xác định chủ yếu mang tính định tính hoặc thống kê các thiệt hại của lĩnh vực NTTS trong quá khứ, chƣa lƣợng hóa đƣợc các tác động. Một số nghiên cứu khác mới chỉ dự báo đƣợc các ảnh hƣởng của NBD đến diện tích nuôi một số đối tƣợng chủ lực nhƣ cá tra, tôm nƣớc lợ; hoặc xây dựng mối tƣơng quan giữa sản lƣợng tôm nuôi với yếu tố nhiệt độ hoặc lƣợng mƣa. Tuy nhiên, các kết quả chạy mô hình tƣơng quan hồi qui trong các nghiên cứu này nhìn chung chƣa đủ độ tin cậy vì chƣa nghiên cứu toàn diện cơ sở lý thuyết cũng nhƣ thực tiễn của các hệ thống nuôi tôm nƣớc lợ và các yếu tố chủ chốt tác động đến sản lƣợng tôm nuôi bên ngoài yếu tố BĐKH. Chính vì vậy, nghiên cứu này hy vọng góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý thuyết và thực tiễn về các yếu tố có ảnh hƣởng đến lĩnh vực nuôi tôm nƣớc lợ ven biển trong đó có yếu tố BĐKH. 5.2. Đóng góp thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ bổ sung thêm cơ sở lý luận và thực tiễn trong việc hoạch định các định hƣớng chiến lƣợc và quy hoạch phát triển nuôi tôm 5 nƣớc lợ bền vững của tỉnh Thanh Hóa. Thông qua các giải pháp thích ứng với BĐKH đƣợc xây dựng dựa trên kết quả đánh giá tác động, luận án sẽ cung cấp các cơ sở khoa học và giải pháp thích ứng quan trọng phục vụ cho việc quản lý, chỉ đạo sản xuất nuôi tôm nƣớc lợ hàng năm và dài hạn của Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (NN&PTNT) tỉnh Thanh Hóa. Kết quả nghiên cứu cũng sẽ góp phần nâng cao chất lƣợng và tính khả thi của các quy hoạch phát triển NTTS cấp tỉnh đƣợc xây dựng trong thời gian tới, làm cơ sở xây dựng các chính sách phát triển bền vững và thực hiện các dự án ƣu tiên đầu tƣ cho phát triển NTTS ven biển tại các địa phƣơng. 6. Kết cấu của luận án Luận án bao gồm các phần chính nhƣ sau: Mở đầu Chương 1: Cơ sở lý luận và Tổng quan vấn đề nghiên cứu Chương 2: Địa điểm, thời gian, nội dung, phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Chương 3: Kết quả nghiên cứu và thảo luận Kết luận và khuyến nghị Danh mục các công trình khoa học của tác giả có liên quan đến luận án Tài liệu tham khảo Phụ lục 6 1. CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1 Cơ sở lý luận về nuôi trồng thủy sản ven biển và nuôi tôm nƣớc lợ 1.1.1 Cơ sở lý luận chung Bản chất khoa học của NTTS (aquaculture) đƣợc nhiều tổ chức, cá nhân nghiên cứu và lý giải. Theo Spichak và Formoso [1974], NTTS là “một hệ thống các biện pháp và phƣơng pháp đƣợc con ngƣời áp dụng để nuôi tập trung các sinh vật trong nƣớc” và là “một lĩnh vực đặc biệt của kinh tế quốc dân”. Karpevich [1985] cho rằng, trong nuôi các loài thủy sinh, ngƣời ta theo đuổi mục đích thu đƣợc sản lƣợng cao nhất trong một thời gian ngắn. Theo Tổ chức Nông lƣơng Liên Hợp quốc (FAO) [2008], NTTS là nuôi các đối tƣợng thủy sinh: cá, nhuyễn thể, giáp xác, các động vật không xƣơng sống, tảo đơn bào, rong, thực vật bậc cao bằng cách sử dụng các phƣơng pháp quảng canh và thâm canh nhằm mục đích nâng cao sản lƣợng trên một đơn vị diện tích hoặc thể tích, cao hơn sản lƣợng của các quần thể thủy sinh vật trong tự nhiên. Theo Ngô Đăng Nghĩa [2008], NTTS là khoa học nghiên cứu các quy luật xuất hiện các thuộc tính tiềm năng của thủy sinh vật, vạch ra các phƣơng pháp nuôi dƣỡng chúng trong các điều kiện tự nhiên và nhân tạo, xác định sức tải của các bãi nuôi và đối tƣợng nuôi nhằm mục đích thu đƣợc sản lƣợng có giá trị lớn nhất trên đơn vị diện tích hoặc thể tích trong thời gian ngắn nhất với chi phí thấp nhất. Trần Văn Nhƣờng và Nguyễn Thanh Tùng [2014] cho rằng, NTTS là quá trình nuôi trồng các loài thủy sinh ở trong đất liền và vùng ven bờ, bao gồm cả sự can thiệp vào quá trình ƣơng nuôi để tăng sản lƣợng, cũng nhƣ cả các tổ chức và cá nhân thực hiện hoạt động NTTS. Theo quan điểm của nghiên cứu sinh, NTTS là các hoạt động nuôi, trồng tập trung động, thực vật thuỷ sinh thông qua các biện pháp công nghệ và pháp lý, nhằm mang lại phúc lợi kinh tế cho con ngƣời, có tác động tốt về mặt xã hội, không gây ảnh hƣởng xấu đến môi trƣờng và hiệu quả trong việc sử dụng nguồn lợi tự nhiên. 7 Trong phát triển NTTS bền vững, môi trƣờng và nguồn lợi thủy sản đƣợc sử dụng hợp lý, không gây ảnh hƣởng xấu đến hệ sinh thái, đáp ứng đƣợc nhu cầu của các thế hệ ngƣời tiêu dùng sản phẩm thuỷ sản nuôi trong nƣớc và trên thế giới. Nhƣ vậy, ý nghĩa quan trọng nhất của NTTS là nắm đƣợc các thuộc tính của đối tƣợng nuôi để bảo đảm tăng trƣởng khối lƣợng, tốc độ thành thục và tích lũy khối lƣợng cao nhất, nhƣng không gây ảnh hƣởng xấu đến môi trƣờng và hệ sinh thái liên quan. Theo Ngô Đăng Nghĩa [2008], nghề nuôi thả truyền thống khác với nghề nuôi thả tăng sản hiện nay. Trong nghề nuôi thả truyền thống đơn thuần (hay còn gọi là nuôi quảng canh), con ngƣời chỉ đơn giản lựa chọn các thủy vực thuận lợi, giàu nguồn lợi để trông giữ, nuôi nhốt các sinh vật thủy sinh có sẵn và chờ đến lúc đạt đƣợc kích cỡ thu hoạch. Mật độ nuôi trong ao thƣờng thấp do lệ thuộc vào nguồn giống tự nhiên. Diện tích ao nuôi thƣờng lớn để đạt sản lƣợng cao. Nhƣợc điểm của nuôi quảng canh là năng suất và lợi nhuận thấp, thƣờng cần diện tích lớn để tăng sản lƣợng nên vận hành và quản lý khó [FAO, 2008]. Nghề nuôi thả truyền thống phụ thuộc chủ yếu vào thiên nhiên, nguồn lợi tự nhiên nên cũng dễ bị tác động bởi thiên tai, dễ bị tổn thƣơng trƣớc các tác động bất lợi. Hiện nay, nghề nuôi thả tăng sản hay công nghiệp, giống nhƣ công nghiệp hoá NTTS (hay còn gọi là nuôi thâm canh, hoặc nuôi công nghiệp) đƣợc tính toán xem xét từ khi lựa chọn vùng nuôi. Việc lựa chọn vùng nuôi thƣờng đƣợc thực hiện với sự cân nhắc đến các yếu tố thủy văn, thủy hoá, kỹ thuật cũng nhƣ các yếu tố xã hội nhằm quản lý hiệu quả hoạt động nuôi và thu đƣợc lợi nhuận cao nhất nhƣng vẫn giữ đƣợc cân bằng sinh thái trong vùng, giảm tác động tiêu cực của vùng nuôi đến môi trƣờng xung quanh. Trong nuôi thả tăng sản hiện đại, phải áp dụng các công nghệ mới, nhƣ kỹ thuật di truyền tạo giống để thả con giống vào thủy vực, bổ sung thêm thức ăn nhân tạo giàu dinh dƣỡng cho vật nuôi, áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật hiện đại để phòng dịch, để tăng năng suất vật nuôi và phòng ngừa các rủi ro sinh thái. Do đó nghề nuôi thủy sản hiện đại phải đƣợc định hƣớng, quy hoạch ngay từ khâu chuẩn bị ban đầu để tránh gặp phải các tổn thất do các tác động không mong muốn trong quá trình nuôi. 8
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan