Tài liệu Nghiên cứu quá trình phát triển loại hình dạy lớp ghép tiểu học ở việt nam

i BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO ðẠI HỌC THÁI NGUYÊN NGUYỄN HỮU HẠNH NGHIÊN CỨU QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN LOẠI HÌNH LỚP GHÉP TIỂU HỌC Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo dục Mã số: 62.14.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. ðẶNG THÀNH HƯNG 2. PGS.TS. NGUYỄN THỊ TÍNH THÁI NGUYÊN - 2011 ii LỜI CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan rằng, ñây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả các nguồn số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung thực và chưa ñược sử dụng ñể bảo vệ một học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong luận án ñều ñã ñược chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Nguyễn Hữu Hạnh iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt ðọc là LG: Lớp ghép ðBSCL: ðồng bằng sông Cửu Long THCS: Trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông THCN: Trung học chuyên nghiệp PCGDTH: Phổ cập giáo dục tiểu học BDHV: Bình dân học vụ XMC: Xóa mù chữ NTð: Nhóm trình ñộ HS: Học sinh GV: Giáo viên CNXH: Chủ nghĩa Xã hội XDCB: Xây dựng cơ bản iv MỤC LỤC Trang phụ bìa ..................................................................................................... i Lời cam ñoan..................................................................................................... ii Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt............................................................ iii Mục lục ............................................................................................................ iv Danh mục các bảng ......................................................................................... vii Danh mục biểu ñồ ..........................................................................................viii NHỮNG VẤN ðỀ CHUNG ........................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của ñề tài............................................................................. 1 2. Mục ñích nghiên cứu ................................................................................. 2 3. Khách thể và ñối tượng nghiên cứu........................................................... 2 3.1. Khách thể nghiên cứu.......................................................................... 2 3.2. ðối tượng nghiên cứu.......................................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................. 3 6. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 3 6.1. Phương pháp luận nghiên cứu............................................................. 3 6.1.1. Phương pháp tiếp cận hệ thống ........................................................ 3 6.1.2. Phương pháp tiếp cận lịch sử ........................................................... 3 6.1.3. Quan ñiểm thực tiễn ......................................................................... 4 6.2. Các phương pháp nghiên cứu.............................................................. 4 6.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận........................................... 4 6.2.3. Nhóm phương pháp bổ trợ xử lý kết quả nghiên cứu ...................... 4 7. Những ñóng góp mới của luận án.............................................................. 5 8. Những luận ñiểm cơ bản cần bảo vệ ......................................................... 5 9. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu ................................................................... 5 10. Cấu trúc luận án ....................................................................................... 5 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA PHÁT TRIỂN LOẠI HÌNH LỚP GHÉP TIỂU HỌC ........................................................................ 6 1.1. Lịch sử vấn ñề nghiên cứu...................................................................... 6 1.1.1. Nghiên cứu về phát triển loại hình lớp ghép tiểu học trên thế giới ..... 6 1.1.2. Nghiên cứu quá trình phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam ......................................................................................... 8 v 1.2. Những vấn ñề cơ bản về dạy học tiểu học.............................................. 9 1.2.1. ðặc ñiểm tâm lý của học sinh tiểu học ............................................ 9 1.2.2. Mục iêu của giáo dục tiểu học và những vấn ñề cơ bản về quá trình dạy học ở Tiểu học .................................................................. 11 1.3. Cơ sở lý luận của phát triển loại hình lớp ghép tiểu học............................. 15 1.3.1. Quan ñiểm về sự phát triển ............................................................ 15 1.3.2. ðặc ñiểm, mục tiêu, bản chất của quá trình dạy học lớp ghép tiểu học .......................................................................................... 16 1.3.3. Quan hệ giáo viên và học sinh trong loại hình lớp ghép, môi trường dạy học lớp ghép................................................................ 21 1.3.4. Kế hoạch dạy học lớp ghép ............................................................ 30 1.3.5. Nguyên tắc và phương pháp dạy học lớp ghép tiểu học ................ 31 1.3.5.1. Nguyên tắc dạy học.................................................................. 31 1.3.5.2. Phương pháp dạy học............................................................... 34 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng ñến chất lượng loại hình lớp ghép............................ 39 Kết luận chương 1........................................................................................ 40 Chương 2. SỰ PHÁT TRIỂN CỦA LOẠI HÌNH LỚP GHÉP TIỂU HỌC Ở VIỆT NAM VÀ ðỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG TỪ NĂM 1975 ðẾN NAY.......................................................... 42 2.1. Thực trạng phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam từ năm 1975 ñến nay ................................................................................. 42 2.2. Thực trạng giáo dục và ñào tạo của ðBSCL........................................ 49 2.2.1. ðặc ñiểm kinh tế - xã hội vùng ðBSCL ........................................ 49 2.2.2. Thực trạng phát triển Giáo dục - ðào tạo của ðBSCL................... 51 2.3. Thực trạng loại hình dạy học lớp ghép tiểu học ở vùng ðBSCL giai ñoạn 1975 ñến 2009....................................................................... 53 2.3.1. Thực trạng số lượng lớp ghép tiểu học ở vùng ðBSCL giai ñoạn 1975 ñến 2009 ...................................................................... 53 2.3.2. Thực trạng về chất lượng dạy học lớp ghép................................... 61 2.3.3. Thực trạng về tổ chức dạy học lớp ghép ở khu vực ðBSCL hiện nay ......................................................................................... 62 2.3.3.1. Thực trạng nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về loại hình dạy học lớp ghép tiểu học hiện nay ......................... 62 2.3.3.2. Thực trạng thực hiện chương trình, nội dung, phương pháp dạy học lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL........................ 65 vi 2.3.3.3. ðánh giá của cán bộ quản lý về chất lượng dạy học lớp ghép ..... 69 Kết luận chương 2 ....................................................................................... 72 Chương 3. ðỀ XUẤT CÁC BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN LOẠI HÌNH LỚP GHÉP TIỂU HỌC ............................................................. 74 3.1. Những nguyên tắc và cơ sở pháp lý phát triển loại hình lớp ghép tiểu học.................................................................................................. 74 3.1.1. Nguyên tắc cơ bản phát triển loại hình dạy học lớp ghép tiểu học .... 75 3.1.2. Những văn bản pháp lý phát triển loại hình lớp ghép tiểu học..... 75 3.2. Hệ thống các biện pháp......................................................................... 77 3.2.1. Nâng cao nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên và các lực lượng xã hội về vài trò của mô hình lớp ghép tiểu học ................ 77 3.2.2. ðổi mới mục tiêu nội dung chương trình lớp ghép nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học.................................................. 79 3.2.3. Thiết kế bài học lớp ghép theo hướng dạy học hợp tác phù hợp với mục tiêu dạy học và ñối tượng học sinh vùng miền, ñiều kiện dạy học .................................................................................. 83 3.2.4. Tăng cường dạy học hợp tác nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học lớp ghép ............................................................ 85 3.2.5. ðổi mới phương pháp kiểm tra, ñánh giá kết quả dạy học lớp ghép .. 89 3.2.6. Quy hoạch lại mạng lưới hệ thống lớp ghép trên ñịa bàn.............. 92 3.2.7. Tăng cường cơ sở vật chất, tài chính hỗ trợ phát triển lớp ghép ... 94 3.3. Thực nghiệm kiểm chứng các biện pháp ñề xuất ................................. 98 3.3.1. Khảo nghiệm tính khả thi của các biện pháp ñề xuất .................... 98 3.3.2. Thực nghiệm sư phạm.................................................................... 99 3.3.2.1. Tổ chức thực nghiệm sư phạm ................................................ 99 3.3.3.2. Tiến trình và phương pháp thực nghiệm ............................... 103 Kết luận chương 3...................................................................................... 107 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................... 108 1. Kết luận.................................................................................................. 108 2. Khuyến nghị........................................................................................... 110 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ................................ 111 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................... 112 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 120 vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Nhận thức của cán bộ quản lý và GV về mục ñích của dạy học lớp ghép......................................................................................... 62 Bảng 2.2: Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về ý nghĩa của dạy học lớp ghép.................................................................................. 64 Bảng 3.1: Kết quả tổng hợp ý kiến của các ñối tượng về tính cấp thiết của các biện pháp .......................................................................... 98 Bảng 3.2: Bảng phân phối tần suất và số lượng ñiểm trung bình ñầu vào.. 105 Bảng 3.3: Bảng phân phối tần suất và số lượng ñiểm trung bình ñầu ra .... 106 viii DANH MỤC BIỂU ðỒ Biểu ñồ 2.1: Số liệu lớp ghép tiểu học năm học 2005 - 2006 của ðBSCL .... 56 Biểu ñồ 2.2: Số liệu lớp ghép tiểu học năm học 2006 - 2007 của ðBSCL .... 56 Biều ñồ 2.3: Số liệu lớp ghép tiểu học năm học 2007 - 2008 của ðBSCL .... 58 Biều ñồ 2.4: Số liệu lớp ghép tiểu học năm học 2008 - 2009 của ðBSCL .... 59 Biểu ñồ 2.5: Tổng hợp số học sinh lớp ghép từ năm 2005-2009.................... 69 1 NHỮNG VẤN ðỀ CHUNG 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ðỀ TÀI Trong xu thế phát triển và hội nhập, giáo dục và ñào tạo giữ vai trò vô cùng quan trọng ñối với sự phát triển của xã hội nói chung và sự phát triển của mỗi cá nhân nói riêng. Vì vậy, ñại hội IX của ðảng Cộng sản Việt Nam ñã khẳng ñịnh: “Phát triển giáo dục và ñào tạo là một trong những ñộng lực quan trọng thúc ñẩy sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện ñại hoá, là ñiều kiện ñể phát huy nguồn lực con người - yếu tố cơ bản ñể phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững”. ðể ñạt ñược mục tiêu ñề ra, ngành giáo dục và ñào tạo có vai trò vô cùng quan trọng và nhu cầu phát triển giáo dục là bức thiết. Vì vậy, mục tiêu của chiến lược phát triển giáo dục 2001-2010 là: “Tạo bước chuyển biến cơ bản về chất lượng giáo dục theo hướng tiếp cận với trình ñộ tiên tiến của thế giới, phù hợp với thực tiễn Việt Nam, phục vụ thiết thực cho sự phát triển kinh tế - xã hội của ñất nước; của từng vùng, từng ñịa phương; hướng tới một xã hội học tập. Phấn ñấu ñưa nền giáo dục nước ta thoát khỏi tình trạng tụt hậu trên một số lĩnh vực so với các nước phát triển trong khu vực”. Chủ trương của ðảng và Nhà nước ta về phát triển giáo dục và ñào tạo nhằm thực hiện công nghiệp hoá, hiện ñại hoá ñất nước. “Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục và tạo cơ hội học tập ngày càng tốt hơn cho các tầng lớp nhân dân, ñặc biệt là ở các vùng còn nhiều khó khăn”. Do ñó, vấn ñề phát triển giáo dục miền núi, vùng sâu, vùng xa là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của ngành giáo dục. ðặc ñiểm giáo dục miền núi, vùng sâu, vùng xa còn gặp nhiều khó khăn và bất cập. ðó là ñịa bàn hiểm trở, dân cư thưa thớt ñã ảnh hưởng rất lớn ñến việc huy ñộng trẻ ñến trường và quy hoạch phát triển mạng lưới trường, lớp học. ðời sống vật chất và tinh thần của nhân dân ở vùng này còn thấp so với những vùng miền khác trong nước.Giáo dục miền núi, vùng sâu, vùng xa chậm phát triển. Nhà nước ta ñề ra phương châm phát triển giáo dục ở miền núi, vùng sâu, vùng xa là: “Thầy tìm trò, trường gần dân” ñể ñảm bảo quyền trẻ em ñược học hành, ñược chăm sóc. Xuất phát từ thực tế này và thực hiện chủ trương của ðảng và Nhà nước ta, ngành giáo dục ñã tổ chức loại hình lớp ghép tiểu học nhằm tạo ñiều kiện thuận lợi cho người học có cơ hội học tập 2 trong những hoàn cảnh tự nhiên, xã hội không thuận lợi. ðây thực sự là mô hình phù hợp với vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn và ñiều kiện sống của ñồng bào; không chỉ tạo ñiều kiện thuận lợi cho học sinh ñến lớp học cao hơn mà còn khắc phục tình trạng học sinh có cùng trình ñộ nhưng không ñủ số lượng học sinh ñể mở lớp. Thực tế loại hình lớp ghép tiểu học hiện nay ñang tồn tại là:ña số lớp ghép không quá hai trình ñộ, mỗi trình ñộ không quá 10 học sinh. Tuy nhiên, hiện nay ñang tồn tại một số lớp ghép có 3 trình ñộ. Hầu hết trẻ em ở vùng này, trước khi vào học lớp 1 ñều chưa qua chương trình mẫu giáo do ñó việc tiếp cận chương trình, sách giáo khoa cũng gặp nhiều khó khăn. Năng lực trình ñộ chuyên môn nghiệp vụ giáo viên dạy lớp ghép còn hạn chế, chưa phải là giáo viên giỏi và năng lực sư phạm cao. Giáo viên cũng chưa ñược trang bị kiến thức và phương pháp ñể công tác ở vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số. Mâu thuẫn giữa việc mở lớp ghép phải có giáo viên là người ñịa phương với nguồn tuyển sinh ñể ñào tạo giáo viên ñịa phương còn rất khan hiếm. Chậm tăng cường, ñổi mới về cơ sở vật chất, lớp học, bàn ghế, các phương tiện thiết bị, tài liệu sách giáo khoa phục vụ cho dạy và học.Chất lượng hiệu quả của hoạt ñộng dạy lớp ghép còn hạn chế, chưa theo kịp với yêu cầu ñổi mới. Do ñó, trong xã hội có nhiều quan ñiểm trái ngược nhau là nên phát triển hay loại bỏ. ðể tìm hiểu vấn ñề này chúng tôi chọn ñề tài: “Nghiên cứu quá trình phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam”. 2. MỤC ðÍCH NGHIÊN CỨU Trên cơ sở nghiên cứu lí luận, thực tiễn về quá trình phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam nói chung và khu vực ðBSCL nói riêng, từ ñó ñề xuất những biện pháp phát triển loại hình lớp ghép tiểu học phù hợp với ñiều kiện kinh tế vùng miền của Việt Nam. 3. KHÁCH THỂ VÀ ðỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 3.1. Khách thể nghiên cứu Các loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam nói chung và khu vực ñồng bằng sông Cửu Long nói riêng. 3 3.2. ðối tượng nghiên cứu Các biện pháp phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở vùng khó khăn thuộc khu vực ñồng bằng sông Cửu long. 4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Phát triển phổ cập giáo dục là một ñòi hỏi của thời ñại , của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện ñại hóa, song ở những vùng sâu, vùng xa, dân tộc ít người vv… gặp rất nhiều khó khăn về vị trí ñịa lý, kinh tế xã hội, ñiều kiện ñể phát triển giáo dục như ở vùng ñô thị, ñông dân, phát triển loại hình lớp ghép là một phương thức phát triển giáo dục vùng khó khăn và thực hiện phổ cập giáo dục. Lớp ghép là một hình thức tổ chức dạy học ña mục tiêu, ña nội dung và ña dạng về ñối tượng, chỉ có thể dạy học lớp ghép hiệu quả khi phân tích ñược cấu trúc loại hình lớp ghép; xác ñịnh ñúng ñiều kiện ảnh hưởng ñến việc tổ chức dạy học lớp ghép, xác ñịnh ñược cách thức tổ chức dạy học phát huy những ưu ñiểm và khắc phục những hạn chế của việc tổ chức dạy học lớp ghép. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 5.1. Nghiên cứu các vấn ñề lí luận về dạy học lớp ghép tiểu học. 5.2. Nghiên cứu quá trình phát triển dạy học lớp ghép tiểu học ở Việt Nam nói chung và khu vực ñồng bằng sông Cửu Long từ năm 1975 ñến nay. 5.3. ðề xuất các biện pháp phát triển loại hình dạy học lớp ghép tiểu học. 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 6.1. Phương pháp luận nghiên cứu 6.1.1. Phương pháp tiếp cận hệ thống Nghiên cứu phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam nói chung và khu vực ðBSCL nói riêng trong mối quan hệ với phát triển giáo dục tiểu học, phát triển năng lực giáo viên, ñặc ñiểm trình ñộ nhận thức của học sinh dân tộc khu vực ðBSCL và hệ thống các ñiều kiện ñể ñảm bảo chất lượng dạy học lớp ghép tiểu học. 6.1.2. Phương pháp tiếp cận lịch sử Nghiên cứu phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam nói chung và khu vực ðBSCL nói riêng trong mối quan hệ với ñiều kiện ñịa lý, kinh tế, văn hóa, xã hội vùng miền trong từng giai ñoạn lịch sử. 4 6.1.3. Quan ñiểm thực tiễn Phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL là một nhu cầu tất yếu nhằm ñảm bảo quyền ñược học, ñược giáo dục và thực hiện mục tiêu phổ cập giáo dục, thực hiện chủ trương, ñường lối, chính sách giáo dục của ðảng, Nhà nước ở những vùng khó khăn, thông qua ñó khảng ñịnh tính nhân ñạo, tính nhân văn, nhân ñan và tính công bằng của nền giáo dục Việt Nam. 6.2. Các phương pháp nghiên cứu 6.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận - Nghiên cứu các vấn ñề lý luận về dạy học lớp ghép và mô hình dạy học lớp ghép tiểu học trên thế giới và Việt Nam, khái quát hóa những kết quả nghiên cứu nhằm xây dựng cơ sở lý luận của ñề tài luận án. 6.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp nghiên cứu lịch sử, nghiên cứu tổng kết các kết quả nghiên cứu về dạy học lớp ghép tiểu học trong quá trình phát triển của hệ thống giáo dục quốc dân, phân tích thành tựu ñạt ñược và những hạn chế tồn tại, chỉ rõ nguyên nhân của thực trạng. Phương pháp ñiều tra bằng anket nhằm ñánh giá về số lượng và chất lượng phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL Phương pháp nghiên cứu sản phẩm nhằm phân tích kết quả ñịnh tính của phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL. Phương pháp quan sát nhằm ñánh giá thực trạng về dạy và học lớp ghép hiện nay ở khu vực ðBSCL. Phương pháp tổng kết kinh nghiệm nhằm rút ra những bài học kinh nghiệm về phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL Phương pháp khảo nghiệm (phương pháp chuyên gia) ñể ñánh giá thực trạng loại hình lớp ghép tiểu học. - Phương pháp thực nghiệm nhằm chứng minh một số biện pháp ñề xuất phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL 6.2.3. Nhóm phương pháp bổ trợ xử lý kết quả nghiên cứu Sử dụng toán thống kê, phần mềm tin học ñể xử lí các thông tin, các số liệu thu ñược ñể khái quát hoá nghiên cứu ñề tài. 5 7. NHỮNG ðÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN - Hệ thống hoá các vấn ñề lý luận về dạy học lớp ghép và tổng kết kinh nghiệm quá trình phát triển dạy học lớp ghép tiểu học từ năm 1975 ñến nay. - So sánh loại hình lớp ghép ở một số nước, trên cơ sở ñó ñưa ra các kết luận về vấn ñề phát triển của loại hình này nhằm góp phần phát triển giáo dục miền núi, vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc ở Việt Nam. - Làm rõ thực trạng phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL. - ðề xuất các biện pháp phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ðBSCL phù hợp với ñiều kiện ñịa lý, kinh tế, văn hóa, xã hội vùng miền. 8. NHỮNG LUẬN ðIỂM CƠ BẢN CẦN BẢO VỆ Quá trình hình thành và phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam là loại hình dạy học tồn tại phù hợp với ñiều kiện về vị trí ñịa lý, kinh tế, vùng miền nhằm ñáp ứng quyền ñược học của trẻ em và phát triển giáo dục vùng sâu, vùng xa. Quá trình hình thành và phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam là loại hình dạy học có tính ñặc thù về mục tiêu, nội dung, nguyên tắc và phương pháp, hình thức tổ chức thực hiện. 9. GIỚI HẠN, PHẠM VI NGHIÊN CỨU Trên cơ sở nghiên cứu về loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam ñề tài luận án tập trung nghiên cứu quá trình phát triển loại hình dạy học lớp ghép tiểu học ở miền núi, vùng sâu, vùng xa, vùng ñồng bào dân tộc, hải ñảo thuộc khu vực ñồng bằng sông Cửu Long từ năm 1975 ñến nay. 10. CẤU TRÚC LUẬN ÁN Ngoài phần những vấn ñề chung, kết luận, kiến nghị và phụ lục, tài liệu tham khảo luận án gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận của phát triển loại hình lớp ghép tiểu học Chương 2: Thực trạng phát triển loại hình lớ ghép tiểu học ở khu vực ñồng bằng sông Cửu Long từ năm 1975 ñến nay Chương 3: Các biện pháp phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở khu vực ñồng bằng sông Cửu Long 6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA PHÁT TRIỂN LOẠI HÌNH LỚP GHÉP TIỂU HỌC 1.1. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ðỀ 1.1.1. Nghiên cứu về phát triển loại hình lớp ghép tiểu học trên thế giới Sự phát triển giáo dục mỗi quốc gia luôn chênh lệch, không ñồng ñều ở các vùng, các ñịa phương và các dân tộc. Giáo dục ở thành, thị, các vùng tập trung ñông dân cư, các khu công nghiệp phát triển mạnh mẽ hơn so với vùng núi, vùng sâu, vùng xa, vùng ñồng bào dân tộc thiểu số. Vì thế, ñể nâng cao mặt bằng dân trí, ngành giáo dục phải tổ chức từng lớp ghép ñể phổ cập giáo dục ở những vùng này. Do thực tế ñòi hỏi nên từ trước ñến nay lớp ghép ñã tồn tại ở nhiều quốc gia kể cả những quốc gia có nền kinh tế phát triển như Hoa kỳ, Pháp, Canada, Nhật… và các nước trong khu vực. Trên thế giới, hình thức tổ chức dạy học lớp ghép ñược thực hiện ở rất nhiều nước phát triển như: Mỹ,Anh, Canada, Pháp… Ở các nước này, lớp ghép không chỉ xuất hiện ở vùng xa xôi hẻo lánh mà còn ở cả các thành phố. ðặc biệt, ở Australia hình thức lớp ghép gần như phổ biến, thậm chí nhiều nơi có ñiều kiện tổ chức dạy học theo hình thức lớp ñơn, nhưng họ lại xếp thành các lớp ghép với mục ñích cho học sinh có ñiều kiện học hỏi, giúp ñỡ lẫn nhau và trẻ có ñiều kiện phát triển hơn. Những nghiên cứu về loại hình dạy học này ở các nước ñã xuất hiện dưới dạng những Hội thảo, tập huấn nhằm tổ chức dạy học ñạt hiệu quả cao. Lớp ghép cũng ñược phát triển ở một số quốc gia Châu Á với các cấp ñộ khác nhau: Ở Philipphin ñất nước với hàng nghìn hòn ñảo, việc chỉ ñạo việc dạy-học lớp ghép ñược quan tâm ñặc biệt. Ở Trung Quốc có tổ chức hiệp hội các giáo viên dạy lớp ghép với nhiệm vụ và chức năng cụ thể nhằm nâng cao chất lượng dạy và học ở các vùng khó khăn. Ở Malaysia, Hàn Quốc, Ấn ðộ, Thái Lan… tùy theo tình hình phát triển giáo dục của từng nước, lớp ghép cũng ñược phát triển và ñược nhà nước chú ý tạo các ñiều kiện phát triển. Dù trình ñộ phát triển giáo dục lớp ghép có khác nhau, nhưng các nghiên cứu về loại hình lớp ghép ở các nước này ñều có tiếng nói chung là: Giáo dục lớp ghép cần có tài liệu riêng cho giáo viên và học sinh, cần có không gian, cơ sở 7 vật chất, trang thiết bị phục vụ dạy học phù hợp. ðặc biệt, cần có phương pháp giảng dạy, quản lý tổ chức tương ứng với hình thức này. Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn năm 1982, tổ chức UNESCO về giáo dục Châu Á Thái Bình Dương ñã xuất bản tài liệu: “Dạy lớp ghép và giáo dục những nhóm trẻ em thiệt thòi” của APEID, giới thiệu, báo cáo những kết quả nghiên cứu quốc gia về những vấn ñề lớp ghép của Ấn ðộ, Hàn Quốc, Philippin, Xrilanca. Tài liệu nghiên cứu ñã ñề cập tới những vấn ñề cơ bản về dạy học lớp ghép và nhu cầu tất yếu của loại hình này. Năm 1988 UNESCO khu vực xuất bản tài liệu: “Dạy lớp ghép ở các trường Tiểu học- một hướng dẫn về phương pháp” cũng của APEID tổng hợp từ các sách hướng dẫn phương pháp về dạy học lớp ghép ở các trường tiểu học do một số giáo viên của các nước Malaysia, Nhật Bản, Ấn ðộ và Nêpal biên soạn, tài liệu ñã ñưa ra những cách thức và biện pháp tổ chức dạy học lớp ghép. Hiện nay ở các nước phát triển như Mỹ, Anh, Pháp, Canada… và các nước trong khu vực ñều có xu hướng phát triển hệ thống lớp ghép, vì ñặc trưng dạy học ở lớp ghép là tạo ñiều kiện cho trẻ em phát triển khả năng ñộc lập, tự tin sáng tạo và nâng cao trách nhiệm trong học tập và cuộc sống. Giáo sư Aroson (Mỹ) ñã có bài viết về lịch sử của lớp học ghép mà ông ñã tổ chức thực nghiệm. “Lớp học ghép lần ñầu tiên ñược áp dụng vào năm 1971 ở Austin bang Texas (Hoa Kỳ). Lớp ghép ở ñây ñược tiếp cận trên góc ñộ học sinh nhiều chủng tộc khác nhau. Với mô hình lớp ghép này, tác giả muốn tạo ra một môi trường học tập hợp tác và hòa nhập trong cộng ñồng người, tránh phân biệt chủng tộc, màu da và sắc tộc. Tầm quan trọng, tính chất của vấn ñề lớp ghép mỗi nước khác nhau, loại hình lớp ghép tồn tại là có thể là ña màu gia, ña dân tộc hay nhiều trình ñộ. Nhân tố chủ yếu khiến các nước kể trên áp dụng dạy lớp ghép là mật ñộ dân cư thấp, vị trí hẻo lánh ở những vùng nông thôn xa vùng dân cư ñông ñúc, khu công nghiệp; những trở ngại về ñịa hình với những chướng ngại tự nhiên như ñồi, núi, sông, rạch hay những trẻ thiệt thòi không nơi nương tựa… Số lượng trẻ em ñộ tuổi ñi học cũng nhỏ, trình ñộ dân trí thấp, kinh tế gia 8 ñình khó khăn, thiếu giáo viên. Như vậy, loại hình lớp ghép tồn tại và phát triển nhiều nước trên thế giới với nhiều lý do khác nhau. Nhìn chung mô hình lớp ghép trên thế giới và trong khu vực vẫn tồn tại và phát triển, những nghiên cứu về mô hình này ñược tiếp cận dưới hai góc ñộ: Lớp ghép nhiều trình ñộ khác nhau và lớp ghép có học sinh nhiều chủng tộc, màu da khác nhau và những nghiên cứu chủ yếu tập trung vào vấn ñề tổ chức dạy học, cách thức quản lý lớp học ñể ñạt kết quả cao. ðiều mà nhiều nhà nghiên cứu quan tâm trong mô hình dạy học lớp ghép ñó là quan hệ hợp tác và kỹ năng hợp tác, học hợp tác của học sinh trong môi trường lớp ghép. 1.1.2. Nghiên cứu quá trình phát triển loại hình lớp ghép tiểu học ở Việt Nam Lớp ghép ñã có một lịch sử phát triển từ thời xã hội Phong kiến Việt Nam. ðó là lớp học của các ông ñồ, ông cống và của các hương sư ở làng quê. Ngay từ những ngày ñầu mới thành lập nước Việt Nam dân chủ Cộng hoà, chủ tịch Hồ Chí Minh ñã có những nghiên cứu và chỉ ñạo với loại hình lớp ghép dưới mô hình bình dân học vụ với tinh thần học ở mọi nơi, mọi chỗ, người biết chữ dạy cho người chưa biết chữ, người biết nhiều dạy cho người biết ít. Sau ñó tác giả Phạm Minh Hạc với công trình nghiên cứu tổng kết 10 năm xoá mù chữ và phổ cập giáo dục tiểu học (1990 - 2000) ñã tổng kết những kinh nghiệm trong xoá mù và phổ cập giáo dục tiểu học nhờ kinh nghiệm phát triển mô hình lớp ghép [47]. Những nghiên cứu của giáo sư Phạm Minh Hạc ñã có những ñóng góp lớn cho phát triển loại hình dạy học lớp ghép tiểu học ở Việt Nam. Tác giả Trần Sĩ Nguyên với nghiên cứu về tổ chức giảng dạy lớp ghép bậc tiểu học ñã mô tả thực trạng dạy và học của loại hình này và ñề xuất biện pháp tổ chức dạy học lớp ghép nhằm nâng cao chất lượng dạy học [70]. Tác giả Lê Nguyên Quang nghiên cứu về loại hình lớp ghép tiểu học ở những vùng khó khăn, thực trạng và giải pháp phát triển loại hình này [74]. Tác giả ñã chỉ rõ những yếu tố ñịa lý, kinh tế, văn hóa vùng miền ảnh hưởng tới chất lượng dạy học lớp ghép và các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học lớp ghép. 9 Vũ Sơn với công trình nghiên cứu xây dựng kế hoạch bài học có sử dụng hình thức nhóm nhỏ nhằm tăng hiệu quả của loại hình lớp ghép ñã khảng ñịnh vai trò, hiệu quả của phương pháp dạy học theo hoạt ñộng nhóm nhỏ trong hình thức tổ chức dạy học lớp ghép [84]. Phạm Vũ Kích nghiên cứu tổng kết hai năm triển khai dự án thực nghiệm tổ chức dạy học lớp ghép ở các vùng dân tộc thiểu số, ñã chỉ rõ vai trò và ý nghĩa của việc phát triển loại hình này ở vùng dân tộc, tổng kết sự phát triển của mô hình trên về quy mô và về chất lượng, chỉ rõ nguyên nhân và các biện pháp nhằm phát triển loại hình này [60]. Một số công trình khoa học và các bài báo ñã ñề cập ñến loại hình lớp ghép với góc ñộ lý luận dạy học lớp ghép dưới dạng báo cáo sáng kiến kinh nghiệm, xác ñịnh quan hệ thầy trò trong mô hình dạy học lớp ghép,... như công trình của tác giả: Nguyễn Thành Thuỳ, Trần Trình - Tạ Hà [94, 103]. ðể phát triển loại hình dạy học lớp ghép ở miền núi, vùng sâu, vùng xa năm 2006, dự án phát triển giáo viên tiểu học ñã phát hành tài liệu bồi dưỡng giáo viên dạy học lớp ghép nhằm tăng cường năng lực cho giáo viên trong tổ chức dạy học lớp ghép ở các trường tiểu học vùng sâu, vùng xa. Qua nghiên cứu những công trình khoa học trong nước nghiên cứu về loại hình lớp ghép tiểu học, chúng tôi có một số nhận xét khái quát như sau: Hầu hết các công trình, bài báo ñều ñược tiếp cận dưới góc ñộ lý luận dạy học và lý luận quản lý nhằm mô tả thực trạng hay tổng kết kinh nghiệm dạy học lớp ghép tiểu học và ñề xuất biện pháp phát triển mô hình này. Chưa có một công trình nghiên cứu nào triển khai dưới góc ñộ lịch sử giáo dục, vì vậy tác giả chọn ñề tài làm luận án nghiên cứu sinh. 1.2. NHỮNG VẤN ðỀ CƠ BẢN VỀ DẠY HỌC TIỂU HỌC 1.2.1. ðặc ñiểm tâm lý của học sinh tiểu học ðối tượng của cấp tiểu học là trẻ em từ 6 ñến 11 tuổi. Học sinh tiểu học là một thực thể hồn nhiên, ngây thơ và trong sáng. Ở mỗi trẻ em tiềm tàng khả năng phát triển về trí tuệ, lao ñộng, rèn luyện và hoạt ñộng xã hội ñể ñạt một trình ñộ nhất ñịnh về lao ñộng nghề nghiệp, về quan hệ giao lưu và chăm lo cuộc sống cá nhân, gia ñình. Trẻ em ở lứa tuổi tiểu học là thực thể ñang hình 10 thành và phát triển cả về mặt sinh lý, tâm lý, xã hội các em ñang từng bước gia nhập vào xã hội thế giới của mọi mối quan hệ. Do ñó, học sinh tiểu học chưa ñủ ý thức, chưa ñủ phẩm chất và năng lực như một công dân trong xã hội, mà các em luôn cần sự bảo trợ, giúp ñỡ của người lớn, của gia ñình, nhà trường và xã hội. Học sinh tiểu học dễ thích nghi và tiếp nhận cái mới và luôn hướng tới tương lai. Nhưng cũng thiếu sự tập trung cao ñộ, khả năng ghi nhớ và chú ý có chủ ñịnh chưa ñược phát triển mạnh, tính hiếu ñộng, dễ xúc ñộng còn bộc lộ rõ nét. Trẻ nhớ rất nhanh và quên cũng nhanh. ðối với trẻ em ở lứa tuổi tiểu học thì tri giác của học sinh tiểu học phản ánh những thuộc tính trực quan, cụ thể của sự vật, hiện tượng và xảy ra khi chúng trực tiếp tác ñộng lên giác quan. Tri giác giúp cho trẻ ñịnh hướng nhanh chóng và chính xác hơn trong thế giới. Tri giác còn giúp cho trẻ ñiều chỉnh hoạt ñộng một cách hợp lý. Trong sự phát triển tri giác của học sinh, giáo viên tiểu học có vai trò rất lớn trong việc chỉ dạy cách nhìn, hình thành kỹ năng nhìn cho học sinh, hướng dẫn các em biết xem xét, biết lắng nghe. Bên cạnh sự phát triển của tri giác, chú ý có chủ ñịnh của học sinh tiểu học còn yếu, khả năng ñiều chỉnh chú ý có ý chí chưa mạnh. Vì vậy, việc sử dụng ñồ dùng dạy học là phương tiện quan trọng ñể tổ chức sự chú ý cho học sinh. Nhu cầu hứng thú có thể kích thích và duy trì chú ý không chủ ñịnh cho nên giáo viên cần tìm cách làm cho giờ học hấp dẫn ñể lôi cuốn sự chú ý của học sinh. Trí nhớ có vai trò ñặc biệt quan trọng trong ñời sống và hoạt ñộng của con người, nhờ có trí nhớ mà con người tích lũy vốn kinh nghiệm ñó vận dụng vào cuộc sống. ðối với học sinh tiểu học có trí nhớ trực quan - hình tượng phát triển chiếm ưu thế hơn trí nhớ từ ngữ - logíc. Tư duy của trẻ em mới ñến trường là tư duy cụ thể, dựa vào những ñặc ñiểm trực quan của ñối tượng và hiện tượng cụ thể. Trong sự phát triển tư duy ở học sinh tiểu học, tính trực quan cụ thể vẫn còn thể hiện ở các lớp ñầu cấp và sau ñó chuyển dần sang tính khái quát ở các lớp cuối cấp. Trong quá trình dạy học và giáo dục, giáo viên cần nắm chắc ñặc ñiểm này. Vì vậy, trong dạy học lớp ghép, giáo viên cần ñảm bảo tính trực quan thể hiện qua dùng người thực, việc thực, qua dạy học hợp tác hành ñộng ñể phát triển tư duy cho học sinh. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh phát triển khả năng phân tích, tổng hợp, trừu tượng hóa, khái quát hóa, khả năng phán ñoán và suy luận qua hoạt ñộng với thầy, với bạn. 11 Học sinh tiểu học thường có nhiều nét tính cách tốt như hồn nhiên, ham hiểu biết, lòng thương người, lòng vị tha. Giáo viên nên tận dụng ñặc tính này ñể giáo dục học sinh của mình nhưng cần phải ñúng, phải chính xác, ñi học ñúng giờ, làm việc theo hướng dẫn của giáo viên trong môi trường lớp ghép. Tình cảm là một mặt rất quan trọng trong ñời sống tâm lý, nhân cách của mỗi người. ðối với học sinh tiểu học, tình cảm có vị trí ñặc biệt vì nó là khâu trọng yếu gắn nhận thức với hoạt ñộng của trẻ em. Tình cảm tích cực sẽ kích thích trẻ em nhận thức và thúc ñẩy trẻ em hoạt ñộng. Tình cảm học sinh tiểu học ñược hình thành trong ñời sống và trong quá trình học tập của các em. Vì vậy giáo viên dạy học lớp ghép cần quan tâm xây dựng môi trường học tập nhằm tạo ra xúc cảm, tình cảm tích cực ở trẻ ñể kích thích trẻ tích cực trong học tập. ðặc ñiểm tâm lí của học sinh dân tộc thể hiện ở tư duy ngôn ngữ - logíc dừng lại ở mức ñộ trực quan cụ thể. Ngoài ra tâm lí của học sinh dân tộc còn bộc lộ ở việc thiếu cố gắng, thiếu khả năng phê phán và cứng nhắc trong hoạt ñộng nhận thức. Học sinh có thể học ñược tính cách hành ñộng trong ñiều kiện này nhưng lại không biết vận dụng kiến thức ñã học vào trong ñiều kiện hoàn cảnh mới. Vì vậy trong môi trường lớp ghép giáo viên cần quan tâm tới việc việc phát triển tư duy và kỹ năng học tập cho học sinh trong môi trường nhóm, lớp. Việc học tập của các em còn bị chi phối bởi yếu tố gia ñình, ñiều kiện ñịa lý và các yếu tố xã hội khác ñòi hỏi nhà trường, gia ñình, xã hội cần có sự kết hợp chặt chẽ ñể tạo ñộng lực học tập cho học sinh. 1.2.2. Mục tiêu giáo dục tiểu học và những vấn ñề cơ bản của quá trình dạy học ở Tiểu học 1.2.2.1 Mục tiêu giáo dục tiểu học Mục tiêu của giáo dục tiểu học ñược quy ñịnh tại luật Giáo dục Việt Nam năm 2010 như sau:“Trang bị cho học sinh hệ thống tri thức cơ bản ban ñầu, hình thành ở học sinh những kĩ năng cơ bản nền tảng, phát triển hứng thú học tập ở học sinh, thực hiện các mục tiêu giáo dục toàn diện ñối với học sinh tiểu học”. ðể thực hiện mục tiêu giáo dục nêu trên, ñòi hỏi nội dung giáo dục tiểu học phải mang tính toàn diện, cân ñối giữa các mặt giáo dục: giáo dục tri thức, với giáo dục kĩ năng và giáo dục ý thức thái ñộ. ðồng thời phải ñảm 12 bảo tính cân ñối giữa dạy lý thuyết với dạy thực hành, quan tâm tới phát triển những kỹ năng có tính chất nền tảng cho học sinh tiểu học, làm cơ sở ban ñầu cho sự phát triển sau này. ðể thực hiện mục tiêu giáo dục trên, nhà trường tiểu học có thể tiến hành bằng nhiều con ñường khác nhau, trong ñó con ñường dạy học là con ñường cơ bản và quan trọng nhất. 1.2.2.2 Những vấn ñề cơ bản về quá trình dạy học ở tiểu học Quá trình dạy học là một quá trình hoạt ñộng thống nhất giữa giáo viên và học sinh.Giáo viên giữ vai trò hướng dẫn, tổ chức, lãnh ñạo, ñiều chỉnh hoạt ñộng của học sinh, còn học sinh giữ vai trò tự giác, tích cực, chủ ñộng thông qua việc tự tổ chức của bản thân nhằm ñạt tới mục ñích dạy học. Quá trình dạy học là một hoạt ñộng chuyên biệt và là một quá trình xã hội. Nó là một bộ phận của quá trình sư phạm tổng thể, có ý nghĩa ñặc biệt trong việc thực hiện mục tiêu giáo dục. ðồng thời nó lại chịu sự chi phối của các quá trình xã hội khác. Dạy học là một con ñường tối ưu nhất giúp học sinh nắm vững một khối lượng tri thức ñược tích tụ qua thời gian của nhiều thế hệ và của các nhà khoa học. Trong quá trình dạy học ñã diễn ra sự gia công sư phạm của giáo viên trên cơ sở tính ñến những ñặc ñiểm của khoa học, những ñặc ñiểm của tâm sinh lý học sinh tiểu học, tính ñặc thù của quá trình học tập của học sinh. Dạy học là phương tiện ñem lại hiệu quả lớn lao trong việc phát triển một cách có hệ thống năng lực hoạt ñộng trí tuệ của học sinh. Dạy học còn có ý nghĩa ở chỗ ñó là một trong những con ñường chủ yếu hình thành ở học sinh một khối lượng tri thức cần thiết, một trình ñộ nhận thức, dần dần hình thành những quan ñiểm sống, thế giới quan, nhân sinh quan và những phẩm chất ñạo ñức của con người trong mối quan hệ với con người, xã hội và tự nhiên. Dạy học góp phần nâng cao trình ñộ học vấn cho học sinh nhưng cùng với nó là sự hình thành nhân cách cho mỗi cá nhân, giúp họ sống có ích cho bản thân và cho cộng ñồng xã hội. Cấu trúc của quá trình dạy học tiểu học gồm một hệ thống các thành tố cấu trúc có mối quan hệ thống nhất, biện chứng với nhau. ðó là mục ñích,