Tài liệu Nghệ thuật tự sự của tiểu thuyết việt nam 1940 1945

VI N HÀN LÂM KHOA H C XÃ H I VI T NAM H C VI N KHOA H C XÃ H I NGUY N THU HƯ NG NGH THU T T S C A TI U THUY T VI T NAM 1940-1945 LU N ÁN TI N SĨ VĂN H C Hà N i, năm 2017 VI N HÀN LÂM KHOA H C XÃ H I VI T NAM H C VI N KHOA H C XÃ H I NGUY N THU HƯ NG NGH THU T T S C A TI U THUY T VI T NAM 1940-1945 Chuyên ngành: Văn h c Vi t Nam Mã s : 62.22.01.21 LU N ÁN TI N SĨ VĂN H C Ngư i hư ng d n khoa h c: 1. GS.TS Tr n ăng Suy n 2. PGS.TS Nguy n Bích Thu Hà N i - năm 2017 L I CAM OAN Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tôi. Các k t qu trong lu n án là trung th c và chưa t ng ư c ai công b trong b t kì công trình nào khác. Các tài li u tham kh o, trích d n có xu t x rõ ràng, minh b ch. Tôi hoàn toàn ch u trách nhi m v công trình nghiên c u c a mình. Hà N i, ngày tháng năm 2017 Tác gi lu n án M CL C M U ................................................................................................................................................ 1 1. Tính c p thi t c a tài ..................................................................................................................... 1 2. M c ích và nhi m v nghiên c u .................................................................................................. 2 3. i tư ng và ph m vi nghiên c u ................................................................................................... 3 4. Phương pháp nghiên c u .................................................................................................................. 4 5. óng góp m i v khoa h c c a lu n án.......................................................................................... 5 6. Ý nghĩa lý lu n và th c ti n c a lu n án ......................................................................................... 6 7. Cơ c u c a lu n án ............................................................................................................................. 6 CHƯƠNG 1. T NG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C U ................................................... 7 1.T ng quan v t s h c và ngh thu t t s .................................................................................... 7 2. T ng quan tình hình nghiên c u v ngh thu t t s c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945.10 2.1. Giai o n t 1940 n trư c 1945 ..............................................................................................10 2.2. Giai o n t 1945 n trư c 1986 ..............................................................................................12 2.3. Giai o n t 1986 n nay...........................................................................................................22 TI U K T CHƯƠNG 1 ..................................................................................................................26 CHƯƠNG 2. T HI N CH C C T TRUY N VÀ K T C U THEO XU HƯ NG I ...........................................................................................................................................27 2. 1. C t truy n c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945 ....................................................................27 2.1.1. Quan ni m v c t truy n trong văn h c truy n th ng ..........................................................27 2.1.2. Ngh thu t t ch c c t truy n c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945................................28 2.1.2.1. Xu hư ng gia tăng nh ng chi ti t, s ki n c a cu c s ng i thư ng .................28 2.1.2.2. Xu hư ng n i l ng c t truy n và s gia tăng tình hu ng tâm lý .....................................34 2.1.3. M t d ng ti u thuy t b c l rõ nh t ki u “truy n không có chuy n” - ti u thuy t t truy n......................................................................................................................................................38 2.1.3.1. Quan ni m v tác ph m t truy n và s hình thành ti u thuy t t truy n trong văn h c Vi t Nam ...............................................................................................................................................38 2.1.3.2. “Truy n không có chuy n” - c i m cơ b n trong ngh thu t xây d ng c t truy n c a ti u thuy t t truy n Vi t Nam 1940-1945................................................................................41 2.2. K t c u c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945...........................................................................47 2.2.1. K t c u tác ph m văn h c và k t c u c a ti u thuy t ...........................................................47 2.2.1.1. Khái ni m k t c u tác ph m văn h c ...................................................................................47 2.2.1.2. K t c u c a ti u thuy t...........................................................................................................47 2.2.2. c i m k t c u c a ti u thuy t Vi t Nam 1940 - 1945 ............................................49 2.2.2.1. K t c u tâm lý tr thành ki u k t c u ch o ..................................................................49 2.2.2.2. Tính ch t “ a d ng hoá” c a k t c u trong ti u thuy t......................................................55 TI U K T CHƯƠNG 2......................................................................................................................63 CHƯƠNG 3. NH NG CÁCH TÂN TRONG NGH THU T XÂY D NG NHÂN V T .......................................................................................................................................................64 3.1. Quan ni m ngh thu t v con ngư i c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945.................64 3.1.1. Quan ni m con ngư i theo mô hình con ngư i cá nhân .....................................................65 3.1.2. Con ngư i c a cu c s ng i thư ng và ki u nhân v t ph c h p các tính cách.................68 3.1.3. Con ngư i - s n ph m c a hoàn c nh và ki u nhân v t “s ng mòn” ...............................72 3.1.4. Con ngư i tâm lý .......................................................................................................................75 3.2. Nh ng cách tân trong ngh thu t xây d ng nhân v t ..............................................................78 3.2.1. i tho i tâm lý..........................................................................................................................78 3.2.2. c tho i n i tâm.......................................................................................................................84 3.2.3. Phân tích tâm lý..........................................................................................................................91 3.2.4.Thiên nhiên ph n chi u tâm lý và ngh thu t miêu t ngo i hình nhân v t...............98 3.2.4.1. Thiên nhiên ph n chi u tâm lý ...........................................................................................98 3.2.4.2. Ngh thu t miêu t ngo i hình nhân v t .........................................................................102 TI U K T CHƯƠNG 3 ................................................................................................................108 CHƯƠNG 4. NGH THU T TR N THU T VÀ NH NG C S C V NGÔN NG ....................................................................................................................................................109 4.1. S a d ng trong ngôi k và i m nhìn tr n thu t ..........................................................109 4.2. S phong phú v gi ng i u tr n thu t ....................................................................................121 4.3. Nh ng c s c v ngôn ng c a ti u thuy t Vi t Nam 1940 - 1945...................................135 4.3.1. Ngôn ng ti n g n n l i ăn ti ng nói c a nhân dân ........................................................135 4.3.2. Ngôn ng trong sáng mà góc c nh, phong phú và mang tính ph c i u ................139 4.3.3. S hòa k t c a các thành ph n ngôn ng t s cơ b n.......................................................142 TI U K T CHƯƠNG 4....................................................................................................................146 K T LU N .......................................................................................................................................148 DANH M C CÔNG TRÌNH KHOA H C Ã Ư C CÔNG B C A TÁC GI TÀI LI U THAM KH O M 1. Tính c p thi t c a U tài 1.1. Bư c sang th k XX, văn h c Vi t Nam d n chuy n sang qu i. Quá trình hi n nhi u thành t u i hóa y di n ra liên t c, ngày càng m nh m và o hi n t ư c các khuynh hư ng, th lo i văn h c. Nói t i nh ng thành t u y, chúng ta không th b qua nh ng óng góp tích c c c a th lo i ti u thuy t - th lo i ch l c c a n n văn h c Vi t Nam hi n 1.2. Trong quá trình hi n i. i hoá n n văn h c Vi t Nam, giai o n văn h c 1930 - 1945 gi m t v trí quan tr ng. So v i hai ch ng ư ng u (1930-1936 và 1936- 1939) thì ch ng ư ng phát tri n th ba (1940-1945) có nh ng bư c ti n m nh m , t ư c nhi u thành t u áng ghi nh n. Ch ng ư ng này xu t hi n nh ng cây bút tr y tài năng v i s lư ng tác ph m d i dào, trong ó có không ít tác ph m th c s có giá tr . Tuy nhiên, trong m t th i gian khá dài, vai trò và nh ng óng góp c a nh ng cây bút y i v i công cu c hi n i hoá n n văn h c nư c nhà chưa ư c ánh giá m t cách th ng nh t và th c s th a áng. Vì v y, gi i nghiên c u thư ng ch t p trung vào nh ng tác gi l n, tác ph m l n thu c hai ch ng ư ng trư c. Tuy nhiên, trên th c t , văn h c Vi t Nam nh ng năm 1940 - 1945 v n phát tri n theo chi u hư ng tích c c và có nh ng giá tr c s c riêng. Trong thành t u có th nói là phong phú và r c r c a văn xuôi qu c ng ch ng ư ng văn h c này, ti u thuy t óng m t vai trò vô cùng quan tr ng và gi m t v trí riêng. Vì v y, nghiên c u văn h c Vi t Nam giai o n 1930 - 1945, chúng ta không th b qua nh ng óng góp to l n c a th lo i ti u thuy t ch ng ư ng 1940 - 1945 b i l ti u thuy t ch ng ư ng này th hi n m t bư c phát tri n m i v tư duy ngh thu t, góp ph n hoàn ch nh di n m o văn h c Vi t Nam n a u th k XX và ưa n n ti u thuy t Vi t Nam t i xu hư ng v n ng chung c a tư duy ti u thuy t trên th gi i. 1.3. Roland Barthes t ng vi t: “ ã có b n thân l ch s loài ngư i thì ã có t s ”. Nói theo m t cách khác, khi l ch s ư c ý th c thì ta ã có t s (câu nói c a quen thu c c a phương Tây: “History is a story/L’Histoire est un récit). Nghiên c u ngh thu t t s trên th gi i không còn là m t hư ng nghiên c u m i m , nhưng Vi t Nam, ây còn là m t m nh t v n ang và ngày càng thu hút nhi u hơn s quan tâm, chú ý c a các nhà nghiên c u, phê bình văn h c. Nghiên c u ngh thu t 1 t s trong ti u thuy t là m t hư ng ti p c n giúp nh n di n s phát tri n c a th lo i ti u thuy t nói riêng và văn xuôi Vi t Nam hi n i nói chung. Hơn n a, nh ng hi u bi t khoa h c v ngh thu t t s trong th lo i ti u thuy t cũng làm n n t ng ngư i vi t rèn luy n kh năng tư duy khoa h c và kh năng c m th văn chương, ng th i giúp cho công tác nghiên c u, gi ng d y và h c t p ng văn ư c sâu s c và hi u qu hơn. V i cái nhìn khách quan và lòng trân tr ng nh ng giá tr c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945, chúng tôi m nh d n l a ch n c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945” v i mong mu n kh ng tài “Ngh thu t t s nh s i m i trong tư duy ngh thu t c a các nhà văn. Chúng tôi cũng hy v ng góp thêm m t ti ng nói kh ng s nh văn tài và v trí c a các tác gi trong n n văn h c nư c nhà. Cũng trên cơ ó, chúng tôi mu n tái nh n th c giá tr và nh ng óng góp to l n c a ti u thuy t ch ng ư ng này trong ti n trình hi n i hóa văn h c Vi t Nam th k XX. 2. M c ích và nhi m v nghiên c u 2.1. M c ích nghiên c u Lu n án i sâu tìm hi u ngh thu t t s c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945 nh m góp ph n ch ra giá tr ngh thu t, s óng góp m i c a ti u thuy t ch ng ư ng văn h c này. lu n án cũng góp ph n kh ng m tm c nh t nh, nh nh ng c ng hi n to l n c a m i tác gi và nét riêng c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng t 1940 phát tri n và hi n c áo và nh ng n 1945 trong su t ti n trình i hóa n n văn h c nư c nhà. Cũng trên cơ s ó, chúng tôi mong mu n có th rút ra ư c nh ng bài h c có ý nghĩa v phương pháp lu n i v i vi c nghiên c u văn xuôi nói chung và ti u thuy t nói riêng. 2.2. Nhi m v nghiên c u Th c hi n tài này, chúng tôi không t ra nhi m v trình bày nh ng v n có tính lý lu n và l ch s c a t s h c. Tuy nhiên, chúng tôi cũng không th không c p m t cách chung nh t n n i dung c a nh ng phương di n mà t s h c hi n i quan tâm. B i v y, chúng tôi xác nh nhi m v nghiên c u trong công trình này là: - ưa ra m t cách hi u khái quát nh t v các phương di n ch y u c a ngh thu t t s . Nh ng phương di n này ư c xem là căn c t t o nên m ch n i t i và 2 liên k t m i y u t trong ch nh th m i tác ph m, ó là: Ngh thu t xây d ng c t truy n - K t c u; Ngh thu t xây d ng nhân v t; Ngh thu t tr n thu t và ngôn ng . Trên cơ s ó, lu n án s i sâu phân tích làm rõ nh ng giá tr cũng như s cách tân c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945. - Trên quan i m l ch s - c th , chúng tôi s ưa ra m t cách nhìn nh n, ánh giá khách quan, khoa h c v thành t u cũng như nh ng h n ch c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng này. Do v y, chúng tôi c g ng chi u v i ti u thuy t Vi t Nam c a nh ng giai o n trư c ó (t 1930 và hai ch ng ư ng u c a giai o n 1930-1945) t trong s i u th k XX n th y ư c cá tính sáng t o và phong cách ti u thuy t c a t ng tác gi cũng như c i m riêng c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940 - 1945. 3. i tư ng và ph m vi nghiên c u 3.1. i tư ng nghiên c u Như tên tài ã ch rõ, i tư ng nghiên c u, kh o sát c a lu n án là ngh thu t t s c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945 trên các phương di n: c t truy n và k t c u, ngh thu t xây d ng nhân v t, ngh thu t tr n thu t và ngôn ng . Chúng tôi c bi t mu n nh n m nh n xu hư ng cách tân, hi n i c a nh ng phương di n này trong ti n trình văn h c nư c nhà. 3.2. Ph m vi nghiên c u xác nh ph m vi nghiên c u c a tài này, theo chúng tôi có hai v n c n lưu ý: Th nh t, ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945 khá phong phú, bao g m nhi u tác gi , lo i ti u thuy t tài, bút pháp (ti u thuy t l ch s , ti u thuy t trinh thám, ng quê, phong t c, …c a các tác gi Chu Thiên, Nguy n Huy Tư ng, Ph m Cao C ng, Lê Văn Trương, Nguy n Tuân, Trương T u, …). Tuy nhiên, lu n án xin t p trung kh o sát nh ng tác ph m ti u thuy t th c s tiêu bi u, có giá tr tư tư ng và ngh thu t, có th i di n cho c giai o n văn h c. Nh ng tác gi và tác ph m ư c kh o sát trong lu n án cũng ã ư c gi i nghiên c u và phê bình văn h c nh c n nhi u hơn c . Th hai, theo chúng tôi, n u như m c th i gian 1945 (Cách m ng Tháng tám) là khá rành m ch, d t khoát thì m c 1940 l i mang tính tương i nên c n thi t ph i x lý linh ho t. Ch ng h n có m t s tác ph m ư c vi t trư c năm 1940 nhưng vì m t 3 s nguyên nhân khách quan mà ph i m t th i gian sau ó m i ư c in thành sách ho c ăng báo. Vì v y chúng tôi cũng v n nghiên c u c nh ng tác ph m ó n u nh ng tác ph m ó th c s có giá tr ngh thu t và v n th hi n bút pháp li n m ch, g n gũi v i tư tư ng, phong cách các tác gi . Ph m vi nghiên c u c a lu n án bao g m 16 ti u thuy t sau: - Quán N i (1943), Hơi th tàn (1943) c a Nguyên H ng - Ngo i ô (1941), Ngõ h m (1943) c a Nguy n ình L p - Làm l (1940), S ng nh (1942) c a M nh Phú Tư - Quê ngư i (1941), Giăng th (1943), C d i (1943 ) c a Tô Hoài - S ng mòn (1944) c a Nam Cao - Cai (1944) c a Vũ B ng - a con (1941) c a c Thu - M c mài nư c m t (1941) c a Lan Khai - p (1941 ), Băn khoăn (1943 ) c a Khái Hưng - Bư m tr ng (1941) c a Nh t Linh. 4. Phương pháp nghiên c u Căn c vào m c ích, i tư ng và nhi m v nghiên c u, trong quá trình th c hi n lu n án, chúng tôi s ti n hành v n d ng linh ho t các phương pháp nghiên c u ch y u sau ây: - Phương pháp ti p c n t lý thuy t t s h c Trên cơ s nh ng lý lu n v t s h c, lu n án ư c vi t theo hư ng chú tr ng c c u trúc s ki n (k cái gì) và c u trúc l i văn (k như th nào). Vì v y chúng tôi s s d ng phương pháp ti p c n t lý thuy t t s h c m t cách xuyên su t trong quá trình nghiên c u. - Phương pháp nghiên c u tác ph m theo M i th lo i văn h c c trưng th lo i u có cách ti p c n riêng. Vì nh ng tác ph m ư c nghiên c u trong lu n án này thu c th lo i ti u thuy t nên chúng tôi s s d ng phương pháp nghiên c u tác ph m theo c trưng th lo i ti u thuy t ý nghĩa th m m c a chúng. - Phương pháp so sánh - i chi u 4 t ó tìm ra Lu n án chú ý n phương pháp so sánh - i chi u (so sánh v i văn xuôi trư c năm 1940 và sau năm 1945; so sánh gi a các trào lưu, khuynh hư ng văn h c, so sánh gi a các tác ph m cũng như ph n nào so sánh v i kĩ thu t vi t ti u thuy t c a m t s nhà văn phương Tây) th y rõ nh ng c s c m i m , nh ng óng góp c áo c a ti u thuy t ch ng ư ng 1940-1945 trong ti n trình phát tri n văn xuôi Vi t Nam. - Phương pháp phân tích - t ng h p: Phương pháp này ư c v n d ng thư ng xuyên trong quá trình làm sáng t nh ng cách tân quan tr ng c a các phương di n ngh thu t t s c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945. - Phương pháp h th ng M i tác ph m, trào lưu, giai o n văn h c u có tính ch nh th nh t là có tính h th ng. M i lu n i m ưa ra trong công trình này u n m trong m t tr t t logic mang tính h th ng ch t ch . B i v y, chúng tôi s chú ý th ng (trong ch nh th l n hơn nó và có liên quan ít nhi u liên t c, b n v ng c a quá trình hi n n nó) nh, t c n tính h th y ư c tính i hóa n n văn h c dân t c. - Phương pháp l ch s - xã h i N m trong quy lu t v n ng chung c a văn h c, ti u thuy t Vi t Nam 1940- 1945 là k t qu sáng t o ngh thu t và cũng mang c trưng c a m t giai o n l ch s - xã h i. Vì v y chúng tôi s s d ng phương pháp l ch s - xã h i k t h p v i phương pháp so sánh - i chi u trong vi c lý gi i m t s hi n tư ng văn h c th y ư c nh ng ti n b vư t b c cũng như nh ng h n ch c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng này. 5. óng góp m i v khoa h c c a lu n án - Lu n án là công trình khoa h c tương u tiên kh o sát, nghiên c u m t cách i toàn di n và có h th ng v các phương di n ngh thu t t s c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945. - Lu n án làm rõ và kh ng nh s cách tân quan tr ng cũng như v trí c a văn xuôi Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945 nói chung, c a th lo i ti u thuy t nói riêng trong ti n trình hi n i hóa n n văn h c nư c nhà. Nh ng cách tân ó ã góp ph n quy t nh vào s hoàn t t quá trình hi n i hóa văn xuôi qu c ng trư c 1945. 5 - Trên cơ s kh ng nh v trí văn h c s quan tr ng c a ti u thuy t ch ng ư ng 1940-1945, lu n án s làm sáng t s v n ng i lên c a ti n trình phát tri n văn xuôi Vi t Nam trên hành trình th k XX. 6. Ý nghĩa lý lu n và th c ti n c a lu n án Nh ng v n lý thuy t v các phương di n cơ b n c a t s h c s ư c lu n án t p h p, h th ng l i và làm rõ thêm, góp ph n làm sáng t lý lu n chung v các phương di n c a ngh thu t ti u thuy t. B ng nh ng kh o sát và nghiên c u c th trong t ng tác ph m, lu n án kh ng nh thêm m t hư ng ti p c n có hi u qu trong nghiên c u, ti p nh n và thư ng th c văn h c, t ó có th v n d ng vào nghiên c u các hi n tư ng văn h c khác. Trong s nh ng tác gia, tác ph m ư c nghiên c u, có nhi u tác gia, tác ph m ư c ưa vào chương trình h c các c p h c t ph thông n i h c. Vì v y, lu n án s là m t công trình khoa h c cung c p thêm cho nh ng ngư i say mê nghiên c u, h c t p và gi ng d y văn h c có thêm m t tài li u thi t th c và b ích. 7. Cơ c u c a lu n án Ngoài ph n M u, ph n K t lu n và Tài li u tham kh o, lu n án s tri n khai trong 4 chương : - Chương 1: T ng quan tình hình nghiên c u - Chương 2: T ch c c t truy n và k t c u theo xu hư ng hi n - Chương 3: Nh ng cách tân trong ngh thu t xây d ng nhân v t - Chương 4: Ngh thu t tr n thu t và nh ng 6 c s c v ngôn ng i ư c CHƯƠNG 1 T NG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C U 1.T ng quan v t s h c và ngh thu t t s Tên g i “T s h c” - Narratology/Narratologie do nhà nghiên c u T.Todorov (m t trong nh ng i bi u l n c a trư ng phái C u trúc lu n Pháp) xu t năm 1969 trong sách Ng pháp “câu chuy n mư i ngày”. Nghĩa nguyên g c c a nó là khoa h c v tr n thu t. T này ư c các nhà phê bình theo ch nghĩa c u trúc và m t s khác dùng m t cách ph bi n vào th p k 70. K t qu là nh nghĩa v t s h c ã b rút g n l i trong s phân tích có tính c u trúc, hay úng hơn, theo xu hư ng c u trúc ch nghĩa v tr n thu t. T s h c nguyên g c v n là m t nhánh c a thi pháp h c hi n i, hi u theo nghĩa r ng chính là nghiên c u c u trúc c a m t văn b n t s và các v n quan hay nói cách khác là nghiên c u liên c i m ngh thu t c a văn b n t s . Th c ra nghiên c u v t s h c ã có m t truy n th ng lâu i trong văn h c phương Tây. Ngay t th i Aristote con ngư i ã bi t phân bi t các lo i t s và chia thành t s l ch s và t s ngh thu t. n th k th V, ngư i ta phân bi t thêm t s mô ph ng, t s gi i thích và t s h n h p. Nhưng ph m vi c a chúng không n m ngoài gi i h n tu t h c. D a trên k t qu nghiên c u c a các giáo trình nghiên c u v t s h c thì t s h c hi n i n nay chia làm ba giai o n: T s h c trư c ch nghĩa c u trúc, t s h c c u trúc ch nghĩa và t s h c h u c u trúc ch nghĩa. T s h c trư c ch nghĩa c u trúc có m t s tên tu i i tiên phong ó là: B.Tomasepxki ã i vào nghiên c u các y u t và ơn v c a t s ; V.Propp ã i sâu vào nghiên c u c u trúc và ch c năng c a t s trong truy n c tích; Bakhtin ã nghiên c u m i quan h gi a tác gi và nhân v t, ngôn ng tr n thu t và tính tho i c a nó. h c hi n ây là nh ng nhà khoa h c i t n n móng cho s phát tri n c a t s i. T s h c c u trúc ch nghĩa có i di n u tiên là R.Barthes v i công trình D n lu n phân tích tác ph m t s (1968). T s h c c u trúc ch nghĩa chính là i tìm mô hình cho hình th c t s . c i m c a giai o n t s này là l y ngôn ng h c làm hình m u, xem vi c nghiên c u t s h c là vi c nghiên c u m r ng c a cú pháp h c. R.Barthes ã tán thành tuyên b c a G.Genete cho r ng: M i câu 7 chuy n là s m r ng c a m t câu. Như v y m c ích c a ch nghĩa c u trúc là i sâu vào nghiên c u b n ch t c a ngôn ng và b n ch t ng pháp c a t s , nh m ưa ra m t cách khách quan c a b n ch t bi u c t s mà không c n i chi u tác ph m t s v i hi n th c i s ng. Như v y t s h c c u trúc ch nghĩa ã làm sáng t ư c t và giao ti p c a t s . T s h c h u c u trúc ch nghĩa g n li n v i kí hi u h c. Kí hi u h c quan tâm n các phương th c bi u t khác nhau, nhưng l y văn b n làm cơ s . Vì v y mà t s h c h u c u trúc ch nghĩa xem hình th c t s như là phương ti n bi u t ý nghĩa c a tác ph m. c i m lý thuy t c a t s h c th i kì này là i sâu nghiên c u và coi tr ng vi c phân tích hình th c, nhưng l i không tán thành vi c mô ph ng ơn gi n các mô hình ngôn ng h c mà i theo kí hi u h c và siêu kí hi u h c. Theo t ng k t c a nhà lý lu n t s c a M là Gerald Prince thì quá trình phát tri n c a lý thuy t t s ư c chia thành ba nhóm: Nhóm th nh t có Todorov, Northrop Frye, Barthes, … ây là nh ng nhà t s ch u nh hư ng c a các nhà hình th c ch nghĩa Nga. Nhóm th hai g m có: Dolezel, Micke Bal, G.Gennette, … Nhóm này xem ngu n g c c a t s là dùng ngôn ng nói hay vi t bi u t, cho nên vai trò c a ngư i tr n thu t ư c coi là r t quan tr ng. Nhóm th ba có J.Culler, Gerald Prince, Seymour Chatman. Nh ng nhà khoa h c theo nhóm này coi tr ng phương pháp nghiên c u t ng th bao g m c c u trúc s ki n l n c u trúc l i văn. T i Vi t Nam, t s h c là ngành nghiên c u còn khá non tr . Cho n nay, nhà khoa h c có công l n trong vi c gi i thi u lý thuy t t s vào Vi t Nam và góp ph n chính danh trong ti ng Vi t v tên g i c a ngành khoa h c này là Giáo sư Tr n ình S . Ông ã xư ng t ch c hai cu c h i th o thành công vào năm 2001 và 2008. Ông cũng là ch biên c a công trình T s h c - m t s v n lý lu n và l ch s (ph n 1 - 2003, ph n 2 - 2008), trong ó t p h p nh ng bài tham lu n tiêu bi u như bài vi t “T s h c - m t b môn nghiên c u liên ngành giàu ti m năng”; T s h c không ng ng m r ng và phát tri n” c a Giáo sư Tr n ình S ; bài vi t “S phát tri n ngh thu t t s Vi t Nam - m t vài hi n tư ng áng chú ý”; “Bàn v m t vài thu t ng thông d ng trong k chuy n” c a Giáo sư ng Anh ào; bài “Bút kí v t s h c” c a Giáo sư Phương L u; bài “T s h c: tên g i, lư c s và 8 m ts v n lý thuy t” c a tác gi Lê Th i Tân; bài “ i m nhìn trong l i nói giao ti p và i m nhìn ngh thu t trong truy n” c a tác gi Nguy n Thái Hòa; bài vi t “V lý thuy t t s c a Northrop Frye” c a tác gi Phan Thu Hi n; bài vi t “V n ngư i k chuy n trong thi pháp t s hi n i” c a tác gi H i Phong, … Nh ng bài vi t trên ã góp ph n gi i thi u lý thuy t t s di n, qua ó ta v a th y ư c tình hình nghiên c u t s h c gi i, ng th i th y ư c tình hình nghiên c u t s h c Ngh thu t t s theo cách hi u c a GS Tr n lu n thi pháp h c là “m t ngh thu t thú c a ngư i nhi u phương các nư c trên th Vi t Nam. ình S trong giáo trình D n c bi t, nó òi h i k sao cho m i lúc h ng c gia tăng. M t c t truy n ơn gi n nh t cũng có th c u t o thành các s ki n ngh thu t h p d n (…). Nhà văn không th k ngay m t lúc t t c truy n, mà bu c ph i có th t l n lư t trư c sau, và i u ó cho phép nhà văn c u t o l i tr t t câu chuy n theo m t ý nghĩa nào ó (…). Nhà văn ng th i v i vi c t o l i tr t t hình th c là vi c t o ra n i dung m i, nói úng hơn là vi c khám phá ra n i dung m i quy t nh vi c t o l i hình th c - hình th c mang quan ni m” [185,181]. Như v y, nói n ngh thu t t s là nói n ngh thu t k chuy n hay ngh thu t tr n thu t, m t phương th c nh m làm cho các s vi c, tình ti t trong tác ph m ư c s ng d y, di n ra. ây chính là nh ng y u t cho vi c xây d ng nên m t tác ph m văn h c. Tuy nhiên, c s c, là ti n chung m i nhà văn l i có cách s p x p, t ch c và phân b không gi ng nhau, th m chí m i tác ph m khác nhau c a cùng m t nhà văn l i ư c xây d ng theo nh ng hư ng khác nhau. Các y u t c u thành ngh thu t t s bao g m ngh thu t t ch c c t truy n, ngh thu t xây d ng nhân v t và các phương th c tr n thu t như ngư i k chuy n, i m nhìn, ngôn ng và gi ng i u. Nhìn chung, s thành công c a m t tác ph m văn h c ph thu c vào tài năng sáng t o c a tác gi . i v i văn t s , nhà văn c n ph i linh ho t trong vi c l a ch n cách th c tr n thu t, nghĩa là bi t xây d ng k t c u, c t truy n cho n tư ng, n m rõ vai trò c a ngư i k chuy n, có i m nhìn tr n thu t tinh t , có gi ng i u tr n thu t phù h p vào câu chuy n k c a mình. và cũng là y u t quy t t o nên s h p d n trong vi c d n d t ngư i i u ó t o nên s a d ng trong phong cách nhà văn nh s s ng còn, thành công c a tác ph m văn h c. 9 c 2. T ng quan tình hình nghiên c u v ngh thu t t s c a ti u thuy t Vi t Nam 1940-1945 Trong khuôn kh v n ki n c p nghiên c u, chúng tôi ch y u d ng l i kh o sát các ý n các phương di n ngh thu t t s c a ti u thuy t Vi t Nam ch ng ư ng 1940-1945. Chúng tôi t m chia l ch s v n giai o n t 1940 1986 nghiên c u thành ba giai o n: n trư c 1945; giai o n t 1945 n trư c 1986; giai o n t n nay. 2.1. Giai o n t 1940 n trư c 1945 Có th nói, vào kho ng nh ng năm 30 - 40 c a th XX, sau nhi u năm ra i và phát tri n, n n “qu c văn m i” ã có nhi u thành t u áng k . S xu t hi n c a nhi u công trình nghiên c u, phê bình có tính ch t t ng k t nh ng ch ng ư ng ã qua c a văn h c như Ba mươi năm văn h c (1941-M c Khuê); Nhà văn hi n i (1942-Vũ Ng c Phan); Vi t Nam văn h c s y u (1942-Dương Qu ng Hàm),... ã cho th y n n “qu c văn m i” ã ư c gi i nghiên c u văn h c quan tâm c bi t. Trong s các công trình nghiên c u ó, áng chú ý hơn c là b Nhà văn hi n i c a nhà nghiên c u, phê bình văn h c Vũ Ng c Phan. B sách ra và ư c in l n khá u tiên vào năm 1942. i ây là công trình nghiên c u, phê bình s , có uy tín và ư c xem là cu n sách tra c u, tham kh o áng tin c y lâu nay. Trong công trình này, nhà nghiên c u Vũ Ng c Phan ã nêu lên n i dung cu n sách là “l i phê bình c a chúng tôi (t c Vũ Ng c Phan) v nh ng tác ph m c a các nhà văn cùng th i v i chúng ta, ... nh ng ngư i ang tìm tòi, ang sáng tác i n s t n thi n t n m ” [168,7]. Tác gi công trình nghiên c u này ã dành hai t p vi t v các “ti u thuy t gia” thu c “l p sau”, t c l p nhà văn xu t hi n sau 1930. Trong nh n xét, ánh giá c a mình, ông ã t ra uyên bác và hi u khá tư ng t n v i s ng văn h c ương th i. Tuy không có nh ng ý ki n khái quát v ti u thuy t ch ng ư ng này, nhưng nh t nh, ông ã có ý ki n c th Nguy n m t vài bài i v i các “ti u thuy t gia” 1940-1945 như ình L p [169,512-518], Tô Hoài [169,519-536], Nguyên H ng [169,556-569], c Thu [169,591-614], ... Ch ng h n, v i Tô Hoài, Vũ Ng c Phan ã nh n xét là nhà văn thu c lo i “t chân”, có “khuynh hư ng xã h i”. i sâu vào ánh giá ti u thuy t Quê ngư i, nhà 10 nghiên c u cho r ng Tô Hoài “t ra là m t nhà ti u thuy t có con m t quan sát sâu s c”, “t ngôn ng , c ch , thói t c cho dân quê s ng v ngh d t c i n nh ng cách sinh ho t c a nh ng ngư i vùng Bư i, Tô Hoài u ã t v i ngh thu t chân xác” [169,528]. V i Nguy n ình L p, nhà phê bình Vũ Ng c Phan chú ý hơn n ti u thuy t Ngo i ô. Ông cho r ng Ngo i ô “là m t t p ti u thuy t t th c, tâp ti u thuy t t chân” [169,513]. Tuy nhiên, ông cũng phê phán tác gi cu n ti u thuy t ó là “chưa ư c v ng chãi trong l i t th c” và “văn ông vi t l i không ư c kĩ, không ư c g n, có nhi u o n th ng tu n tu t, nhi u l i, ít ý” [169,518]. V c Thu, nhà nghiên c u Vũ Ng c Phan cũng nh n xét khá c th . Ông cho r ng c Thu “vi t không nhi u, nhưng ã vi t thì t m , văn không nh ng ch i chu t, mà nh ng i u quan sát cũng ch n l c và sâu s c”. Nh n ti u thuy t nh v a con, Vũ Ng c Phan cho r ng ây là “m t t p truy n dài hay nh t c a ông và áng li t vào nh ng ti u thuy t giá tr v tình c m” [169,606], trong ó “có nhi u o n văn r t hay, p vô cùng”, còn l i văn thì “gi n d , sáng su t, l i kín áo, sâu s c” [169,605]. Nguyên H ng, nhà phê bình cũng nh n th y rõ s “ti n hóa r t nhi u”. Ông cho r ng Nguyên H ng “ ã i t cái s ng nghèo nàn c a m y h ng ngư i b xã h i khinh b n nh ng cu c s ng bên trong r t ph c t o và không kém ph n n ào, nh n nh p”. Theo Vũ Ng c Phan, “ t p văn nào c a Nguyên H ng cũng v y, tư tư ng nhân t , bác ái c a tác gi bao gi cũng tràn lan, và chính ó là cái ph n c t y u c a nhà văn xã h i c u mong ánh sáng. Ánh sáng soi h m, n kh p cu c s ng n kh p hang cùng ngõ n y n lên m i s c n lao nh ng c ch công bình, bác ái và xua u i m i cái t i tăm, cùng kh c a loài ngư i” [169,568]. Rõ ràng, ch t nhân văn trong nh ng tác ph m c a Nguyên H ng ã ư c nhà nghiên c u Vũ Ng c Phan kh ng nh và Trong Nhà văn hi n cao. i, Vũ Ng c Phan ã dành nhi u trang ánh giá v T L c văn oàn và th a nh n tài năng c a các nhà văn trong nhóm này. công trình này, Vũ Ng c Phan g i Nh t Linh là “ti u thuy t gia”. Còn v i Khái Hưng, ông cho r ng ây là m t nhà ti u thuy t “có bi t tài”. Tuy nhiên, trong công trình này, nhà nghiên c u Vũ Ng c Phan th hi n s quan tâm, chú ý hơn c là các tác ph m 11 ch ng ư ng u c a Khái Hưng. M t s tác ph m ư c vi t ch ng ư ng cu i cùng (1940-1945) dù có ư c nh c tên nhưng không ư c Vũ Ng c Phan d ng l i phân tích nghiên c u. Có th nói, Nhà văn hi n i c a Vũ Ng c Phan là b sách nghiên c u, phê bình văn h c ư c vi t khá nghiêm túc, công phu, trong ó có nhi u ý ki n xác áng và không ít ý ki n có giá tr nh hư ng, khám phá. Tuy nhiên dù ã khá c p nh t nhưng công trình này cũng không bao quát h t tình hình sáng tác văn h c nh ng năm 1940-1945. Và áng ti c là tác gi b sách ã không Cao - nhà văn hi n th c xu t s c c a n n văn h c Vi t Nam hi n V nh ng sáng tác c p n Nam i. u tay c a Nam Cao, Lê Văn Trương ã phát hi n ra Nam Cao ã “không h mình xu ng b t chư c ai, không nói nh ng cái ngư i ta ã nói, không t theo cái l i ngư i ta ã t ”, c bi t nhà văn còn có “m t l i văn m i, sâu xa, chua chát và tàn nh n”[150,493]. 2.2. Giai o n t 1945 n trư c 1986 Do nhu c u nghiên c u và gi ng d y văn h c, ho t bình văn h c ư c ng nghiên c u và phê y m nh. mi n B c, v i s ch trì c a các trư ng m t s b giáo trình i h c và các vi n nghiên c u, i h c ã ư c t ch c biên so n. giáo trình L ch s văn h c Vi t Nam c a trư ng u tiên có th k i h c Sư ph m Hà N i, do tác gi Huỳnh Lý làm ch biên (Nhà xu t b n Giáo d c in l n tái b n năm 1978). n u năm 1973, chương IV, t p V, ph n I c a giáo trình này ã nh n nh v văn h c hi n th c ch ng ư ng 1940-1945: “Văn h c hi n th c phê phán th i kì 1940-1945 ã m c như c i m: l n tránh mâu thu n cơ b n i vào nh ng mâu thu n th y u, nh ng c nh sinh ho t gia ình, nh ng phong t c t p quán a phương (...). Tuy nhiên, t truy n, ch t tr tình tương m t s tác ph m, nh t là nh ng tác ph m i phong phú, ch t suy nghĩ tương i sâu s c, vì nhà văn quay vào th gi i n i tâm, l y mình làm nhân v t trung tâm miêu t ” [114,174]. Ti p theo có th k n giáo trình Văn h c Vi t Nam 1930-1945 (g m 02 t p) dành cho sinh viên khoa Văn trư ng các tác gi Phan C i h c T ng h p Hà N i c a nhóm , Nguy n Trác, Nguy n Hoành Khung, Hà Văn 12 c (sau này ư c tái b n và in g p trong cu n giáo trình Văn h c Vi t Nam 1900-1945). Trong công trình này, các tác gi ã dành m t dung lư ng khá l n cho vi c gi i thi u tình hình văn h c hi n th c cùng v i m t s cây bút tiêu bi u (ph n này do Phan C , Nguy n Hoành Khung, Hà Văn c vi t). Các tác gi ánh giá cao văn h c hi n th c nh ng năm 1936-1939 và nghiêm kh c khi nh n xét văn h c hi n th c 1940-1945: “Văn h c hi n th c phê phán lúc này b ki m duy t bóp ngh t, ph i len l i trên r t nhi u khuynh hư ng văn h c h n lo n, suy lúc b y gi ... Nh ng tác ph m hi n th c c a h ra i i ít i, không gây ư c nh hư ng sâu r ng như th i kì 1936-1939”[34,350]. Tuy nhiên, dư i m t góc nhìn khác, nhóm các tác gi ã th y ư c các nhà văn th i kì 1940-1945 “tuy không tr c ti p bóc tr n nh ng mâu thu n giai c p ng i tinh th n i kháng trong xã h i và ca u tranh c a qu n chúng (...) nhưng cũng duy trì ư c m t thái dám nhìn th ng vào s th t, th y ư c cái không khí oi b c, dông bão c a m t xã h i ang ng t th , ang qu n qu i l t xác chuy n mình, i thay” [34,351]. Khi vi t v m t s tác gi tiêu bi u c a văn h c hi n th c 1940-1945 thì nhóm tác gi này cũng ã phát hi n th y nh ng giá tr m i. Ch ng h n, các tác gi ã nh n th y nhà văn Tô Hoài ã “giúp ta tìm hi u nh ng con ngư i v i các phong t c, t p quán, sinh ho t c a m t vùng nông thôn ngo i thành Hà N i”. c bi t, các trang vi t c a Tô Hoài “ c nh thiên nhiên m à màu s c tr tình v i nh ng phong p và thơ m ng” [34,350]. V i Nguyên H ng, nhóm nghiên c u cho r ng ó là “m t phong cách hi n th c giàu ch t tr tình và ch t thơ” [34,460] và nh n xét: “c m h ng ch m t ch nghĩa nhân o sâu s c o c a nhà văn dư ng như b t ngu n t i v i nh ng l p ngư i cùng kh . Ông là m t cây bút ôn h u, luôn luôn hư ng n cái cao p, trong sáng, ni m tin yêu th m thi t” [34,454]. c bi t, nhóm nghiên c u ã dành nhi u trang vi t v nh ng sáng tác c a nhà văn Nam Cao (chương XVI). Ch ng h n nhà văn Nam Cao ư c như xem như là “ng n c u c a văn xuôi n a u nh ng năm 40” [34,350]. Trong ti u thuy t S ng mòn c a Nam Cao, bi k ch tinh th n c a ngư i trí th c ti u tư s n “ ư c Nam Cao ph n ánh sâu s c, t p trung và toàn di n” [34,485]. Kh ng 13 nh ngòi bút Nam Cao y tài năng và sáng t o, nhóm nghiên c u ã vi t: “Nam Cao ã t m cho mình m t hư ng i riêng” [34,489]. V nhân v t trong tác ph m c a Nam Cao thì u “không ph i là nhân v t c a hành ng, mà thư ng ư c soi r i ch y u qua tâm lý” [34,490]. M t s phương di n khác như ngôn ng c tho i n i tâm, l i k t c u tâm lý, c t truy n thư ng sơ lư c, ơn gi n nhưng “ch t suy nghĩ ư c nhóm nghiên c u t t i chi u sâu tâm lý áng k ” [34,495] cũng c p t i. Cũng trong công trình này, nhóm nghiên c u ã dành c chương XIX v văn chương T l c văn oàn. Trong ph n trình bày này, các tác gi vi t ã ch ra hoàn c nh xã h i chính là nguyên nhân làm nên s “ch ch hư ng” c a các ngòi bút trong nhóm T l c văn oàn. H nh n xét r ng: “cu c u tranh b ng văn hóa nh m gi i phóng cá nhân, ch ng phong ki n quan liêu, cu c cách tân trong văn h c cũng như nh ng ho t ng c i lương tư s n (h i Ánh sáng) trong th i kì M t tr n dân ch b y u d n i k t chi n tranh th gi i l n th hai, nh t là t 1940” [34,530]. B i v y, giá tr văn h c c a các tác ph m T l c văn oàn ch ng ư ng văn h c 19401945 ít ư c nhóm nghiên c u ghi nh n vì h cho r ng “s nghi p văn chương c a nhóm T l c văn oàn ph i tính t nh ng năm 40 tr v trư c” [34,531]. Th m chí, h còn cho r ng nh ng năm 1940-1945 là “th i kì xu ng d c c a T l c văn oàn v i nh ng tác ph m ít nhi u mang màu s c hi n i ch nghĩa”[34,531]. Nh ng tác ph m c a Nh t Linh, Khái Hưng th i kì cu i “không nh ng không gi i phóng cá nhân, òi nhân quy n, mà còn có xu hư ng nghĩa duy tâm và “t cu i 1939, u tranh òi y con ngư i vào ch nh m nh” [34,538]. So sánh v i ti u thuy t nh ng th i kì trư c, u 1940, T l c văn oàn xu ng d c m t cách rõ r t. Không còn là lãng m n mơ m ng (...) mà là lãng m n suy i” [34,538]. Ngoài nh ng cu n giáo trình chính th ng vi t cho sinh viên các trư ng i h c còn có m t s công trình nghiên c u chuyên sâu. Năm 1964, cu n Sơ th o l ch s văn h c Vi t Nam 1930-1945 c a tác gi Vũ c Phúc và Nguy n ư c xu t b n. Trong công trình này, các nhà nghiên c u ã nh c c àn n m t s cây bút văn xuôi tiêu bi u như Nguyên H ng, Tô Hoài, M nh Phú Tư, Nguy n ình L p, Nam Cao. Ch ng h n, v Nguyên H ng, các tác gi cho r ng t 1942, Nguyên H ng v n ti p t c vi t v ngư i nông dân lao 14 ng nghèo, “m t m t v ch rõ m i c nh kh c a ngư i nghèo, m t m t gây lòng tin tư ng, yêu i, yêu cu c s ng, th m nhu n m t ni m hy v ng trong sáng v i tương lai” [172,148]. Tuy nhiên, các tác gi c a cu n sách này l i ch ra như c i m c a Nguyên H ng th i kì 19401945 là ngư i “dù mu n nói lên nh ng ý nghĩ sôi n i c a mình, l i ch có th nói m t cách quanh co th c ti u thuy t tránh lư i kéo c a b n ki m duy t, cho nên ã mư n hình nêu lên nhi u suy nghĩ c a mình; vì v y trong sáng tác c a ông, nhi u trang có tính ch t bài báo ho c bút kí tr tình, ông không chú tr ng xây d ng i n hình cho th t sinh ng” [172,149]. Các tác gi cu n sách này cũng nh c n nhà văn Tô Hoài v i ti u thuy t Quê ngư i, nhà văn M nh Phú Tư v i hai ti u thuy t Làm l , S ng nh và cho r ng M nh Phú Tư m c dù “chưa phát hi n ư c nh ng v n l n” nhưng nh ng tác ph m ó cũng ã ch ng t M nh Phú Tư là “m t nhà văn chân th c” [172,178], trong ó các tác gi c a công trình này kh ng nh: tác ph m áng chú ý nh t c a M nh Phú Tư là S ng nh . Cũng trong công trình này, tác gi Vũ kh ng c Phúc và Nguy n c àn ã nh “ngư i có nhi u tác ph m xu t s c hơn c là Nam Cao” [172,177] và cho r ng Nam Cao “có l i vi t nghiêm túc, chân th c mà sâu s c (...), tính cách nhân v t ư c mô t t m , tr n v n mà không rư m rà. Th t là m t l i văn hi n th c phong phú, súc tích” [172,182]. Trong cu n T i n văn h c (t p 2, NXB Khoa h c xã h i) nhà nghiên c u Nguy n Hoành Khung ã cho r ng th i kì 1936-1939 là th i kì nh cao c a văn h c hi n th c, ông cũng ánh giá và phê bình nghiêm kh c văn h c hi n th c nh ng năm 1940-1945: “So v i th i kì M t tr n dân ch , văn h c hi n th c phê phán th i kì này có nh ng ch y u rõ r t” [144,516]. Tuy nhiên, nhà nghiên c u cũng ch ra nh ng m t m nh c a khuynh hư ng văn h c hi n th c ch ng ư ng này: “Văn h c hi n th c phê phán th i kì này l i có nh ng m t m nh m i (...), y u t tr tình th m ư m và suy nghĩ l ng sâu khi n cho ý nghĩa tác ph m nhi u khi vư t kh i gi i h n c a tài” [144,516]; “V ngh thu t, văn h c th i kì này có c s c m i m (...) tâm lý nhân v t ư c th hi n tinh t , s c s o hơn. Ngôn ng cũng sinh ng, g n i s ng h ng ngày hơn” [144,517]. Liên quan nhi u n tài lu n án và r t áng chú ý là bài “Kh i lu n” (in trong T ng t p Văn h c Vi t Nam, t p 30A) c a nhà nghiên c u Nguy n 15 ăng