Tài liệu Luận văn sử dụng phương pháp bàn tay nặn bột trong dạy học chương nhóm oxi hoá học 10 nâng cao nhằm phát triển năng lực thực nghiệm hoá học cho học sinh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI TRẦN THỊ KIM PHƢỢNG SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP BÀN TAY NẶN BỘT TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG NHÓM OXI – HÓA HỌC 10 NÂNG CAO NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC CHO HỌC SINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI TRẦN THỊ KIM PHƢỢNG SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP BÀN TAY NẶN BỘT TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG NHÓM OXI – HÓA HỌC 10 NÂNG CAO NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC CHO HỌC SINH Chuyên ngành : Lý luận và PPDH bộ môn Hoá học Mã số : 60140111 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Sửu HÀ NỘI - 2017 LỜI CẢM ƠN Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS.Nguyễn Thị Sửu đã hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài! Em xin bày tỏ lòng biết ơn đến tất cả các quý thầy cô đã từng giảng dạy lớp cao học khóa k25 chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để em hoàn thành tốt luận văn! Em xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, thầy cô và các em học sinh lớp 10, trường THPT Giao Thủy A và trường THPT Giao Thủy C, huyện Giao Thủy, tỉnh Nam Định đã tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình em thực hiện đề tài! Sau cùng em xin trân trọng cảm ơn và gửi lời chúc sức khỏe đến tất cả người thân trong gia đình, thầy cô, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm, khích lệ, động viên và giúp đỡ em trong suốt những năm qua! Hà Nội, năm 2017 Trần Thị Kim Phƣợng DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BTNB Bàn tay nặn bột DH Dạy học DHHH Dạy học hóa học ĐC Đối chứng ĐHSP Đại học Sư phạm GV Giáo viên HH Hóa học HS Học sinh NC Nghiên cứu NL Năng lực Nxb Nhà xuất bản PP Phương pháp PTHH Phương trình hóa học QTDH Quá trình dạy học QTHH Quá trình hóa học THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông Th.N Thí nghiệm TN Thực nghiệm TNHH Thực nghiệm hóa học TNSP Thực nghiệm sư phạm DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 1.1. Bảng mô tả biểu hiện (tiêu chí) của NL TNHH ........................................ 14 Bảng 1.2. Các pha của tiến trình dạy học theo PP BTNB ........................................ 26 Bảng 2.1. Các thí nghiệm HH cần được sử dụng trong dạy học chương Nhóm oxi 43 Bảng 2.2. Hệ thống kĩ năng và các thành tố của năng lực thực nghiệm hóa học cần hình thành và phát triển cho học sinh ....................................................................... 45 Bảng 2.3. Bảng mô tả các tiêu chí và các mức độ đánh giá NL TNHH ................... 79 Bảng 2.4. Bảng kiểm quan sát đánh giá sự phát triển NL TNHH của HS ................ 82 Bảng 2.5. Phiếu tự đánh giá sự phát triển NL TNHH của HS .................................. 84 Bảng 3.1. Đặc điểm chất lượng học tập của các lớp thực nghiệm và đối chứng ... 101 Bảng 3.2. Tổng hợp kết quả bảng kiểm quan sát và phiếu hỏi tự đánh giá về năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh .................................................................... 105 Bảng 3.3. Kết quả bài kiểm tra 45 phút .................................................................. 106 Bảng 3.4. Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích- Bài kiểm tra 45 phút107 Bảng 3.5. Kết quả bài kiểm tra 15 phút .................................................................. 108 Bảng 3.6. Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích- Bài kiểm tra 15 phút108 Bảng 3.7. Bảng tổng hợp điểm các bài kiểm tra ..................................................... 109 Bảng 3.8. Tổng hợp các tham số đặc trưng ............................................................ 110 Bảng 3.9. Phân loại học sinh theo kết quả thực nghiệm ......................................... 110 DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ Danh mục sơ đồ Sơ đồ 1.1. Tiến trình tìm tòi - nghiên cứu khoa học ................................................ 20 Sơ đồ 2.1. Sơ đồ cấu trúc nội dung chương Nhóm oxi ............................................. 41 Danh mục biểu đồ Biểu đồ 1.1. Tỉ lệ sử dụng một số phương pháp trong dạy học hóa học lớp 10 ....... 34 Biểu đồ 1.2. Mức độ quan tâm của GV đến sự phát triển các NL đặc thù HH ........ 35 Biểu đồ 1.3. Tỉ lệ sử dụng một số phương pháp trong dạy học chương Nhóm oxi... 35 Biểu đồ 1.4. Lợi ích của việc bồi dưỡng NL TNHH cho HS ..................................... 36 Biểu đồ 1.5. Khả năng hình thành và phát triển NL TNHH cho HS ......................... 36 Biểu đồ 1.6. Đánh giá các biểu hiện về NL TNHH của HS lớp 10 ........................... 36 Biểu đồ 1.7. Những giải pháp mà giáo viên cho rằng có thể giúp hình thành và phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh .................................................... 36 Biểu đồ 1.8. Thái độ của học sinh đối với bộ môn Hóa học ..................................... 37 Biểu đồ 1.9. Đánh giá của học sinh về phương pháp học tập môn Hóa hiệu quả.... 37 Biểu đồ 1.10. Mức độ quan trọng của NL TNHH theo đánh giá của HS ................. 37 Biểu đồ 1.11. Thái độ của học sinh khi tiến hành thí nghiệm hóa học ..................... 37 Biểu đồ 1.12. Thói quen khi tiến hành thí nghiệm của học sinh ............................... 38 Biểu đồ 1.13. Tần suất tương tác với bài tập thực nghiệm hóa học của học sinh .... 38 Biểu đồ 3.1. Biểu đồ phân loại học sinh theo kết quả bài kiểm tra 45 phút ........... 110 Biểu đồ 3.2. Biểu đồ phân loại học sinh theo kết quả bài kiểm tra 15 phút ........... 110 Danh mục đồ thị Đồ thị 3.1. Đồ thị đường luỹ tích kết quả bài kiểm tra 45 phút…………………..108 Đồ thị 3.2. Đồ thị đường luỹ tích kết quả bài kiểm tra 15 phút..............................109 Danh mục hình Hình 1.1. Cấu trúc chung của năng lực……………………………………………... 9 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu .................................................................................... 2 3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................. 4 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................ 4 5. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu..................................................................... 5 6. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................... 5 7. Giả thuyết khoa học .............................................................................................. 5 8. Phƣơng pháp nghiên cứu...................................................................................... 5 9. Những đóng góp mới của đề tài ........................................................................... 6 10. Cấu trúc của luận văn ......................................................................................... 6 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN .......... 7 NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO PHƢƠNG PHÁP BÀN TAY NẶN BỘT ........................... 7 1.1. Đổi mới phương pháp dạy học hoá học theo định hướng phát triển năng lực của học sinh ................................................................................................................ 7 1.1.1. Những định hướng đổi mới giáo dục phổ thông ............................................ 7 1.1.2. Những năng lực cần phát triển cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học hóa học .......................................................................................................... 8 1.2. Năng lực và sự phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh trung học phổ thông ............................................................................................................. 8 1.2.1. Khái niệm và cấu trúc chung của năng lực .................................................... 8 1.2.2. Đánh giá năng lực học sinh .......................................................................... 10 1.2.2.1. Đánh giá qua quan sát ................................................................................ 11 1.2.2.2. Đánh giá qua hồ sơ học tập ........................................................................ 11 1.2.2.3. Tự đánh giá ................................................................................................. 12 1.2.2.4. Đánh giá đồng đẳng .................................................................................... 13 1.2.2.5. Đánh giá qua các bài kiểm tra .................................................................... 13 1.3. Phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh trong dạy học hóa học ............................................................................................................................. 13 1.3.1. Khái niệm năng lực thực nghiệm hóa học ................................................... 13 1.3.2. Cấu trúc và các biểu hiện (tiêu chí) của năng lực thực nghiệm hóa học ... 14 1.3.3. Vai trò của năng lực thực nghiệm hóa học .................................................. 15 1.3.4. Sử dụng thí nghiệm hóa học trong dạy học để phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh .................................................................................. 16 1.3.4.1. Đối với thí nghiệm biểu diễn của giáo viên ............................................... 16 1.3.4.2. Đối với thí nghiệm của học sinh................................................................ 17 1.3.5. Khai thác và sử dụng thí nghiệm hóa học [7]............................................... 18 1.3.5.1. Sử dụng thí nghiệm hóa học theo phương pháp kiểm chứng .................. 18 1.3.5.2. Sử dụng thí nghiệm theo phương pháp giải quyết vấn đề ........................ 18 1.4. Phương pháp bàn tay nặn bột - Một phương pháp dạy học hiệu quả để phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh ................................................. 19 1.4.1. Khái niệm phương pháp bàn tay nặn bột...................................................... 19 1.4.2. Cơ sở khoa học của phương pháp bàn tay nặn bột ...................................... 19 1.4.2.1. Dạy học khoa học dựa trên sự tìm tòi - nghiên cứu ................................. 19 1.4.3. Các nguyên tắc cơ bản của phương pháp bàn tay nặn bột .......................... 24 1.4.4. Quy trình thực hiện phương pháp bàn tay nặn bột ...................................... 25 1.4.5. Mối quan hệ giữa phương pháp bàn tay nặn bột với các phương pháp dạy học khác trong việc phát triển năng lực học sinh .................................................. 32 1.5. Thực trạng việc sử dụng phương pháp bàn tay nặn bột và bài tập định hướng năng lực trong việc phát triển năng lực thực nghiệm hoá học cho học sinh trong dạy học hóa học ở trường trung học phổ thông ..................................................... 33 1.5.1. Mục đích và đối tượng điều tra ..................................................................... 33 1.5.2. Nội dung và phương pháp điều tra ............................................................... 34 1.5.3. Phân tích kết quả điều tra .............................................................................. 34 1.5.3.1. Phân tích kết quả điều tra phiếu hỏi giáo viên .......................................... 34 1.5.3.2. Phân tích kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh ........................................... 36 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ......................................................................................... 39 CHƢƠNG 2: PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG NHÓM OXI ................................. 40 2.1. Phân tích mục tiêu và cấu trúc nội dung chương Nhóm oxi – Hóa học lớp 10 nâng cao ............................................................................................................................. 40 2.1.1. Mục tiêu của chương ..................................................................................... 40 2.1.2. Cấu trúc nội dung chương Nhóm oxi ............................................................ 41 2.1.3. Những điểm cần lưu ý về nội dung và phương pháp dạy học chương Nhóm oxi .............................................................................................................................. 42 2.1.3.1. Về nội dung ................................................................................................... 42 2.2. Hệ thống các thí nghiệm hoá học và các kĩ năng thực nghiệm hoá học trong dạy học chương Nhóm oxi ....................................................................................... 43 2.2.1. Các thí nghiệm hoá học dùng trong dạy học chương Nhóm oxi .................. 43 2.2.2. Các kĩ năng thí nghiệm hóa học cần hình thành và phát triển cho học sinh45 2.3. Sử dụng phương pháp bàn tay nặn bột nhằm phát triển năng lực thực nghiệm hoá học cho học sinh thông qua dạy học chương 6 - Nhóm oxi ............... 48 2.3.1. Nguyên tắc lựa chọn nội dung và cách tiến hành phương pháp bàn tay nặn bột nhằm phát triển năng lực thực nghiệm hóa học trong dạy học chương Nhóm oxi .............................................................................................................................. 48 2.3.2. Các nội dung có thể áp dụng phương pháp bàn tay nặn bột ....................... 49 2.3.3. Một số kế hoạch bài dạy................................................................................. 50 2.4. Thiết kế bộ công cụ đánh giá sự phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh .............................................................................................................. 79 2.4.1. Xác định tiêu chí và các mức độ đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học 79 2.4.2. Thiết kế bảng kiểm quan sát, phiếu hỏi tự đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh ............................................................................................... 82 2.4.2.1. Bảng kiểm quan sát (dành cho giáo viên) ................................................. 82 2.4.2.2. Phiếu tự đánh giá sự phát triển năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh ............................................................................................................................ 83 2.4.3. Nguyên tắc tuyển chọn, quy trình xây dựng hệ thống bài tập thực nghiệm hóa học để phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh trung học phổ thông .. 85 2.4.3.1. Nguyên tắc tuyển chọn và xây dựng hệ thống bài tập thực nghiệm hóa học để phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh trung học phổ thông ................ 85 2.4.3.2. Quy trình thiết kế hệ thống bài tập thực nghiệm nhằm củng cố kiến thức và phát triển năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh .................................... 87 2.4.3.3. Sử dụng bài tập thực nghiệm trong dạy học .............................................. 89 2.4.3.3.1. Bài tập thực nghiệm đánh giá năng lực trình bày, vận dụng kiến thức, mô tả, giải thích hiện tượng..................................................................................... 89 2.4.3.3.2. Bài tập thực nghiệm có hình vẽ minh họa, mô phỏng nhằm đánh giá năng lực tiến hành thí nghiệm, sử dụng thí nghiệm an toàn ................................ 92 2.4.3.3.3. Bài tập thực nghiệm ứng dụng thực tiễn ................................................ 96 2.4.3.3.4. Bài tập thực nghiệm nhằm phát triển năng lực lập kế hoạch, xử lí thông tin liên quan đến thí nghiệm ......................................................................... 97 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ......................................................................................... 99 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ........................................................ 100 3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ..................................................................... 100 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm .................................................................... 100 3.3. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm ..................................................................... 100 3.3.1. Thời gian thực nghiệm ................................................................................ 100 3.3.2. Đối tượng thực nghiệm ................................................................................ 100 3.3.3. Yêu cầu về thực nghiệm ............................................................................... 101 3.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm ................................................................... 102 3.5. Tổ chức kiểm tra đánh giá .............................................................................. 102 3.6. Kết quả thực nghiệm và xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm ....................... 102 3.6.1. Phương pháp xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm [9] ............................... 102 3.6.2. Xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm ............................................................ 105 3.6.2.1. Kết quả bảng kiểm quan sát, phiếu tự đánh giá của học sinh ................ 105 3.6.2.2. Kết quả các bài kiểm tra............................................................................ 106 3.6.3. Phân tích đánh giá ....................................................................................... 111 3.6.4. Nhận xét chung ............................................................................................ 112 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ....................................................................................... 113 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 114 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 117 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 120 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Việc đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục, đào tạo nước ta đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải đổi mới từ mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học (PPDH) và kiểm tra đánh giá ở các cấp học và môn học theo định hướng phát triển năng lực (NL) học sinh (HS). Văn kiện Đại hội XI của Đảng xác định: “Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế, trong đó, đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giáo viên (GV) và cán bộ quản lý là khâu then chốt. Tập trung nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo, coi trọng giáo dục đạo đức, lối sống, NL sáng tạo, kỹ năng thực nghiệm (TN), khả năng lập nghiệp. Đổi mới cơ chế tài chính giáo dục, thực hiện kiểm định chất lượng giáo dục, đào tạo ở tất cả các bậc học. Xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, kết hợp chặt chẽ giữa nhà trường với gia đình và xã hội”. Mục tiêu đổi mới phương pháp (PP) dạy và học được thể hiện rõ trong nghị quyết của Đại hội Đảng lần thứ XI:" Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, NL công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, NL và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời…" Trong các môn học ở trường phổ thông, Hóa học (HH) là môn học có điều kiện thuận lợi để triển khai đổi mới dạy học (DH) và đánh giá theo định hướng phát triển NL cho HS. Ngoài nhiệm vụ hình thành các NL chung cho HS, DH môn HH còn hình thành những NL chuyên biệt đặc thù của môn học như NL sử dụng ngôn ngữ HH, NL thực nghiệm HH (NL TNHH), NL tính toán, NL vận dụng kiến thức HH vào thực tiễn. Việc hình thành và phát triển NL cho HS có thể thực hiện bằng nhiều biện pháp khác nhau, hiệu quả nhất là thực hiện thông qua việc sử dụng các PPDH tích cực. Với NL TNHH có thể hình thành và phát triển cho HS thông qua 1 việc sử dụng PP trực quan, bài tập TN và PP bàn tay nặn bột (PP BTNB). BTNB là một PPDH tích cực dựa trên các thí nghiệm (Th.N) tìm tòi nghiên cứu (NC), thích hợp cho việc DH các môn khoa học tự nhiên, đặc biệt là đối với môn HH. Do vậy, triển khai áp dụng PP BTNB trong dạy học hóa học (DHHH) đã được nhiều GV và các nhà NC quan tâm, NC theo hướng dẫn của Bộ Giáo dục và Đào tạo (Công văn số 3535/BGDĐT – GDTrH ngày 27/5/2013). PP BTNB đã được quan tâm vận dụng trong DHHH ở trường trung học cơ sở (THCS), song PP này chưa được quan tâm đúng mức trong DHHH ở trường trung học phổ thông (THPT). Từ các lí do trên, tôi chọn đề tài: “Sử dụng phƣơng pháp bàn tay nặn bột trong dạy học chƣơng Nhóm oxi - Hóa học 10 nâng cao nhằm phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh” làm đề tài NC của mình. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Việc NC về kĩ năng NL TNHH và sử dụng Th.N HH để tổ chức hoạt động học tập cho HS, nâng cao chất lượng DHHH ở trường THPT đã được nhiều tác giả NC và đăng tải trong các tài liệu, hướng dẫn tiến hành Th.N HH phổ thông của các tác giả Nguyễn Cương, Dương Xuân Trinh, Trần Trọng Dương, Nguyễn Thị Sửu, Hoàng Văn Côi, Trần Quốc Đắc… Việc NC sử dụng Th.N HH để rèn kĩ năng, phát triển NL nhận thức, tư duy HH, nâng cao chất lượng DH đã được thực hiện qua nhiều luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ như: - Nguyễn Thị Trúc Phương (2010), Sử dụng thí nghiệm hóa học để tổ chức hoạt động học tập tích cực cho học sinh lớp 11 trung học phổ thông, Luận văn Thạc sĩ Khoa học, trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh. - Trần Quốc Đắc (1992), Hoàn thiện hệ thống thí nghiệm hóa học để nâng cao chất lượng dạy học ở trường phổ thông cơ sở Việt Nam, Luận án tiến sĩ, ĐHSP Hà Nội. 2 - Nguyễn Phú Tuấn (2001), Hoàn thiện phương pháp sử dụng thí nghiệm hóa học và một số thiết bị dạy học để nâng cao chất lượng dạy học hóa học ở trường phổ thông miền núi, Luận án tiến sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Cao Cự Giác (2007), Phát triển tư duy và rèn luyện kiến thức kĩ năng thực hành hóa học cho HS THPT qua các bài tập hóa học thực nghiệm, Luận án tiến sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Nguyễn Thu Thảo (2016), Phát triển năng lực thực hành hóa học cho học sinh lớp 8 thông qua dạy học chương Hiđro – nước, Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Hóa học, trường Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội. Việc NC sử dụng PP BTNB trong DHHH đã được NC thông qua các đề tài NC, bài báo khoa học, luận văn, luận án như: - Phạm Thị Bích Đào (2015), Phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh THPT trong dạy học hóa học hữu cơ, chương trình nâng cao, Luận án tiến sĩ giáo dục học, Trường ĐHSP Hà Nội. - Nguyễn Hồng Hà (2014), Vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong dạy học Hoá học lớp 10 trung học phổ thông, Luận văn Thạc sĩ Trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh. - Hà Thị Thùy Quyên (2016), Xây dựng chủ đề và tổ chức dạy học tích hợp trong chương Amin – Amino axit – Protein – Hoá học 12 theo phương pháp Bàn tay nặn bột, Luận văn Thạc sĩ Trường ĐHSP Hà Nội. - Lê Ngọc Vịnh, Cao Thị Thặng (2014), Thiết kế và tổ chức các hoạt động dạy học tích cực theo phương pháp “Bàn tay nặn bột” nhằm nâng cao hiệu quả dạy học môn Hoá học cấp trung học cơ sở, Tạp chí Khoa học Giáo dục số 109, tháng 10/2014. - Nguyễn Thị Minh An (2014), Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột trong dạy học môn Hoá học lớp 8 trung học cơ sở, Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học, Trường ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. - Lưu Thị Thu Huyền (2014), Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột trong dạy 3 học môn Hoá học lớp 9 trung học cơ sở, Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học, Trường ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. - Nguyễn Thị Hương (2015), Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột trong dạy học Hoá học ở trường trung học cơ sở, Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục, Trường Đại học Vinh. - Cao Thị Thặng, Lê Ngọc Vịnh (2015), Một số kết quả nghiên cứu rèn kĩ năng nghiên cứu khoa học cho học sinh trung học cơ sở bằng cách áp dụng phương pháp Bàn tay nặn bột trong dạy học Hoá học ở Bình Định, Tạp chí Khoa học Giáo dục số 120, tháng 9/2015. Như vậy, trong các công trình trên, các tác giả chủ yếu đề cập cải tiến Th.N và PP sử dụng Th.N để nâng cao chất lượng DHHH. Việc sử dụng PP BTNB chủ yếu được NC với đối tượng trường THCS, ít có các NC đề cập đến việc sử dụng PPDH này trong DHHH ở trường THPT. Vì vậy, đề tài NC: “Sử dụng phƣơng pháp bàn tay nặn bột trong dạy học chƣơng Nhóm oxi – Hóa học 10 nâng cao nhằm phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh” là cần thiết để đáp ứng yêu cầu đặc thù phát triển NL TNHH cho HS THPT. 3. Mục đích nghiên cứu NC, sử dụng PP BTNB và bài tập định hướng NL trong DH chương Nhóm oxi – HH 10 nâng cao nhằm phát triển NL TNHH cho HS THPT. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - NC cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài: + NC cơ sở lí luận liên quan đến đề tài: Đổi mới PP DHHH theo định hướng phát triển NL; Phát triển NL và NL TNHH (Khái niệm, đặc điểm, cấu trúc, biểu hiện, đánh giá); PP BTNB trong DHHH ở trường THPT. + Điều tra, đánh giá thực trạng NL TNHH của HS; Sử dụng PP BTNB và bài tập định hướng phát triển NL trong DH và phát triển NL TNHH cho HS trong DHHH ở một số trường THPT tỉnh Nam Định. 4 - NC mục tiêu, nội dung, cấu trúc chương trình và sách giáo khoa HH 10 nâng cao, đi sâu vào chương Nhóm oxi. Từ đó, xác định hệ thống Th.N và kĩ năng Th.N HH cần rèn luyện cho HS. - NC sử dụng PP BTNB trong DH chương Nhóm oxi – HH 10 nâng cao nhằm phát triển NL TNHH cho HS và thiết kế kế hoạch bài học vận dụng. - Thiết kế và sử dụng bộ công cụ đánh giá sự phát triển NL TNHH của HS trong DH có sử dụng PP BTNB. - Thực nghiệm sư phạm (TNSP) để đánh giá tính hiệu quả và tính khả thi của việc sử dụng PP BTNB trong việc phát triển NL TNHH cho HS. 5. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu - Khách thể NC: Quá trình DHHH ở trường THPT. - Đối tượng NC: Áp dụng PP BTNB trong DH chương Nhóm oxi - HH 10 nâng cao để phát triển NL TNHH cho HS. 6. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Vận dụng PP BTNB trong DH chương Nhóm oxi để phát triển NL TNHH. - Về thời gian: Đề tài thực hiện từ tháng 9/2016 đến tháng 6/2017. - Về không gian: Đề tài thực hiện ở hai trường THPT thuộc huyện Giao Thủy, tỉnh Nam Định (THPT Giao Thủy A và THPT Giao Thủy C). 7. Giả thuyết khoa học Sử dụng PP BTNB kết hợp với các PP và kĩ thuật DH tích cực khác một cách hợp lí, linh hoạt trong các dạng bài dạy và thiết kế, sử dụng bộ công cụ đánh giá phù hợp với đối tượng thì sẽ phát triển được NL TNHH cho HS, góp phần nâng cao chất lượng DHHH ở trường THPT. 8. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi sử dụng phối hợp các nhóm PP NC sau: - Nhóm PP NC lí luận: + PP phân tích, tổng hợp lí thuyết. 5 + PP phân loại, hệ thống hoá lí thuyết trong tổng quan các tài liệu lí luận thu thập được. - Nhóm PP NC thực tiễn: + Quan sát, trò chuyện, phỏng vấn, sử dụng phiếu hỏi trong điều tra đánh giá thực trạng sử dụng PP BTNB và phát triển NL TNHH cho HS trong DHHH THPT. + PP chuyên gia: Xin ý kiến chuyên gia trong lĩnh vực giáo dục về các đề xuất trong luận văn. + TNSP: Tiến hành TNSP sử dụng PP BTNB trong DH chương Nhóm oxi – HH 10 nâng cao nhằm phát triển NL TNHH cho HS. - Nhóm PP xử lí thông tin: Sử dụng PP thống kê toán học trong khoa học giáo dục để xử lí, phân tích kết quả TNSP. 9. Những đóng góp mới của đề tài - Tổng quan và làm sáng tỏ cơ sở lí luận về đổi mới PP DHHH theo định hướng phát triển NL và NL TNHH của HS THPT. - Đề xuất vận dụng PP BTNB trong DH chương 6 – Nhóm oxi – HH 10 nâng cao để phát triển NL TNHH cho HS. Các đề xuất được thể hiện qua một số kế hoạch bài học và TNSP. - Thiết kế và sử dụng bộ công cụ đánh giá NL TNHH của HS gồm bảng kiểm quan sát, phiếu tự đánh giá, phiếu đánh giá đồng đẳng, bài kiểm tra. 10. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về việc phát triển NL TNHH cho HS THPT theo PP BTNB. Chương 2: Sử dụng PP BTNB trong DH chương Nhóm oxi – HH 10 nâng cao nhằm phát triển NL TNHH cho HS. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 6 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO PHƢƠNG PHÁP BÀN TAY NẶN BỘT 1.1. Đổi mới phƣơng pháp dạy học hoá học theo định hƣớng phát triển năng lực của học sinh 1.1.1. Những định hƣớng đổi mới giáo dục phổ thông Theo [3], [4], giáo dục phổ thông được đổi mới theo các định hướng chính là: - Phát triển phẩm chất, NL người học, đảm bảo hài hòa giữa “dạy chữ”, “dạy người” và định hướng nghề nghiệp. Chương trình và sách giáo khoa được đổi mới theo hướng phát triển NL chung mà mọi HS cần có trong cuộc sống (NL giải quyết vấn đề, NL TN, NL hợp tác…) và các NL chuyên biệt liên quan đến từng môn học, trong từng lĩnh vực hoạt động giáo dục. - Đẩy mạnh đổi mới PP và hình thức tổ chức giáo dục nhằm phát triển NL HS. + Vận dụng và đổi mới PP giáo dục theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; Chú trọng bồi dưỡng PP tự học, khả năng hợp tác, kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. + Đa dạng hóa các hình thức giáo dục trong và ngoài trường học, tăng cường các hoạt động xã hội của HS, cân đối giữa DH và hoạt động giáo dục, giữa DH bắt buộc và DH tự chọn. + Tăng cường hiệu quả của phương tiện DH, đặc biệt là công nghệ thông tin và truyền thông để hỗ trợ đổi mới PP và hình thức tổ chức DH. Đổi mới đánh giá kết quả giáo dục theo yêu cầu phát triển NL người học. + Đánh giá phản ánh mức độ đạt chuẩn chương trình, cung cấp thông tin chính xác, khách quan để điều chỉnh hoạt động dạy – học nhằm nâng cao NL HS. + Thực hiện đa dạng PP đánh giá như quan sát, vấn đáp, kiểm tra viết… Phối hợp chặt chẽ các hình thức đánh giá: Đánh giá đầu vào, đánh giá quá trình và kết quả, đánh giá của GV và tự đánh giá của HS. + Thực hiện định kì đánh giá quốc gia, tham gia một số đánh giá quốc tế. 7 Như vậy, định hướng chính để đổi mới giáo dục phổ thông là hướng đến sự phát triển NL người học. Định hướng này được chỉ đạo thực hiện từ đổi mới mục tiêu, nội dung chương trình, PPDH và kiểm tra đánh giá. 1.1.2. Những năng lực cần phát triển cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học hóa học Theo dự thảo chương trình giáo dục phổ thông thì các NL chung cần phát triển cho HS THPT gồm: - Các NL chung: NL tự chủ và tự học, NL giao tiếp và hợp tác, NL giải quyết vấn đề và sáng tạo. - Các NL chuyên môn: NL thẩm mỹ, NL thể chất, NL tính toán, NL công nghệ thông tin và truyền thông (ICT), NL ngôn ngữ, NL tìm hiểu tự nhiên và xã hội. Đồng thời các môn học cần hình thành các NL chuyên biệt giúp HS học tập hiệu quả môn học này. Với môn HH, cần hình thành và phát triển cho HS những NL sau: NL sử dụng ngôn ngữ HH, NL TNHH, NL tính toán, NL GQVĐ thông qua môn HH và NL vận dụng kiến thức HH vào cuộc sống[3]. Như vậy, NL TNHH là một trong năm NL chuyên biệt cần được hình thành và phát triển cho HS THPT trong quá trình DH nói chung và trong quá trình DHHH nói riêng. 1.2. Năng lực và sự phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh trung học phổ thông 1.2.1. Khái niệm và cấu trúc chung của năng lực Theo [1], [3], [4], hiện nay, khái niệm NL được hiểu dưới nhiều cách tiếp cận khác nhau và có nhiều cách định nghĩa khác nhau:  Nhóm lấy dấu hiệu tố chất tâm lý để định nghĩa Theo quan điểm của những nhà tâm lý học: NL là tổng hợp các đặc điểm, thuộc tính tâm lý của cá nhân phù hợp với yêu cầu đặc trưng của một hoạt động nhất định nhằm đảm bảo cho các họat động đó đạt hiệu quả cao. Các NL hình thành 8 trên cơ sở các tư chất tự nhiên của cá nhân mới đóng vai trò quan trọng, NL của con người không phải hoàn toàn do tự nhiên mà có, phần lớn hình thành qua quá trình công tác, luyện tập.  Nhóm lấy dấu hiệu về các yếu tố tạo thành khả năng hành động để định nghĩa: Theo tổ chức các nước kinh tế phát triển – OECD (2002) xác định: “NL là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể”. Theo nhóm NC của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam cho rằng: “NL là khả năng làm chủ hệ thống kiến thức, kĩ năng, thái độ và vận hành (kết nối) chúng một cách hợp lý vào thực hiện thành công nhiệm vụ hoặc giải quyết hiệu quả vấn đề đặt ra của cuộc sống.” Theo [4], NL là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động, tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí,…thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể. Như vậy, có thể hiểu: NL là khả năng thực hiện có hiệu quả và có trách nhiệm các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề thuộc lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trong những tình huống khác nhau trên cơ sở sự hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm cũng như sẵn sàng hành động. Theo [1], tác giả xác định cấu trúc chung của NL được mô tả là sự kết hợp của 4 NL thành phần là: Hình 1.1. Cấu trúc chung của năng lực 9