Tài liệu Luận văn phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp trong dạy học truyện ngắn lão hạc của nam cao ở thcs

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI -------------- TẠ THỊ VÂN ANH PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM NHẬN CÁI ĐẸP TRONG DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN “LÃO HẠC” CỦA NAM CAO Ở TRƯỜNG THCS Chuyên ngành: LL và PPDH bộ môn Văn Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. NGUYỄN VIẾT CHỮ HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc rõ ràng và được phép công bố. Hà nội, ngày 10 tháng 05 năm 2017 Tác giả Tạ Thị Vân Anh LỜI CẢM ƠN Luận văn tốt nghiệp cao học được hoàn thành tại Đại học Sư phạm Hà Nội. Có được bản luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới Đại học Sư phạm Hà Nội, phòng đào tạo sau đại học, đặc biệt là PGS. TS Nguyễn Viết Chữ đã trực tiếp hướng dẫn, dìu dắt, giúp đỡ tác giả với những chỉ dẫn khoa học quý giá trong suốt quá trình triển khai, nghiên cứu và hoàn thành đề tài "Phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp trong dạy học truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao ở trường THCS". Xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô giáo trực tiếp giảng dạy truyền đạt những kiến thức khoa học chuyên ngành lí luận và phương pháp giảng dạy văn cho bản thân tác giả trong những năm tháng qua. Xin gửi tới Trường Đại học Sư phạm Hà Nội lời cảm ơn sâu sắc vì đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tác giả thu thập số liệu cũng như những tài liệu nghiên cứu cần thiết liên quan tới đề tài tốt nghiệp. Tác giả rất mong nhận được sự đóng góp, phê bình của quý Thầy Cô, các nhà khoa học và các bạn đồng nghiệp. Xin chân thành cảm ơn! Hà nội, ngày 01 tháng 06 năm 2017 Tác giả Tạ Thị Vân Anh MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2 3. Đối tượng nghiên cứu.................................................................................... 7 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 7 5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 8 6. Giới hạn của đề tài ........................................................................................ 8 7. Giả thuyết khoa học của luận văn ................................................................. 8 8. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 8 9. Bố cục của luận văn ...................................................................................... 9 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ..................................... 10 1.1. Cảm thụ văn học - vấn đề cơ bản của hoạt động tiếp nhận văn học . 10 1.1.1. Khái niệm cảm thụ thẩm mỹ và ý thức thẩm mỹ ............................... 10 1.1.2. Đặc điểm của hoạt động cảm thụ nghệ thuật nói chung và cảm thụ văn học nói riêng................................................................................... 12 1.1.3. Những thành tựu nghiên cứu lí luận cảm thụ văn học và cảm thụ văn chương .................................................................................................. 13 1.1.4. Cảm nhận cái đẹp trong nghệ thuật và cảm nhận cái đẹp trong dạy học tác phẩm văn chương .................................................................... 15 1.1.5. Cảm nhận cái đẹp trong dạy học truyện ngắn của Nam Cao........... 15 1.2. Cảm thụ văn học với việc cảm nhận cái đẹp trong dạy học tác phẩm văn chương .......................................................................................... 20 1.2.1. Cảm thụ văn học - một khâu thiết yếu của việc dạy học văn ............ 26 1.2.2. Phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp trong dạy học “Lão Hạc” là một vấn đề bức thiết ................................................................................ 27 1.2.3. Đặc điểm tâm lí của học sinh THCS trong dạy học truyện ngắn “Lão Hạc” ................................................................................................... 29 Tiểu kết chương 1 .......................................................................................... 41 CHƯƠNG 2: BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM NHẬN CÁI ĐẸP TRONG DẠY HỌC “LÃO HẠC” CỦA NAM CAO Ở LỚP 8 THCS ........................................................................................................... 42 2.1. Những định hướng cần thiết để phát triển năng lực dạy học cảm nhận cái đẹp trong dạy học truyện ngắn Lão Hạc ..................................... 42 2.1.1. Bám sát đặc trưng thi pháp thể loại truyện ngắn của Nam Cao về đề tài người nông dân ................................................................................. 42 2.1.2. Phát hiện và làm rõ cái đẹp nghệ thuật sâu sắc trong truyện ngắn về đề tài nông dân của Nam Cao nói chung và truyện ngắn Lão Hạc nói riêng .. 45 2.1.3. Khơi gợi phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp từ học sinh qua giao tiếp đối thoại với thầy, với bạn ........................................................... 58 2.1.4. Bám sát hoạt động đọc hiểu, tóm tắt các chi tiết của truyện ngắn Lão Hạc ...................................................................................................................58 2.2. Những biện pháp phát triển năng lực cảm thụ cái đẹp trong giờ học truyện ngắn Lão Hạc của học sinh ....................................................... 60 2.2.1. Vận dụng biện pháp đọc diễn cảm kết hợp với đọc nghệ thuật những đoạn văn có tính thẩm mĩ nghệ thuật cao ........................................ 61 2.2.2. Gợi ý hướng dẫn so sánh trong phân tích tác phẩm nghệ thuật....... 63 2.2.3. Hướng dẫn phát hiện cái đẹp trong hình tượng ............................... 67 2.2.4. Hoạt động liên môn nghệ thuật trong trường học ............................ 68 2.2.5. Biện pháp nêu vấn đề ........................................................................ 69 2.2.6. Biện pháp gợi mở - vấn đáp .............................................................. 68 2.2.7. Kết hợp giảng và bình trước các vấn đề nghệ thuật trong tác phẩm ..... 73 2.2.8. Giao việc, thảo luận nhóm, tạo tranh luận cho học sinh trước, trong và sau giờ học .................................................................................... 74 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................... 71 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................ 79 3.1. Mô tả thực nghiệm ................................................................................. 79 3.1.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm .................................................. 79 3.1.2. Chọn đối tượng thực nghiệm............................................................. 79 3.1.3. Kế hoạch thực nghiệm....................................................................... 80 3.2. Thiết kế giáo án thực nghiệm: Truyện ngắn “Lão Hạc”.................... 81 3.3. Tổ chức thực nghiệm.............................................................................. 89 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm và nhận xét ......................................... 90 3.4.1. Biện pháp đánh giá ........................................................................... 90 3.4.2. Hướng đánh giá ................................................................................ 91 3.4.3. Kết quả thực nghiệm và nhận xét đánh giá....................................... 92 Tiểu kết chương 3 .......................................................................................... 97 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 98 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 98 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BP : Biện pháp DH : Dạy học GV : Giáo viên HS : Học sinh PP : Phương pháp SGK : Sách giáo khoa THCS : Trung học cơ sở VB : Văn bản MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Có thể nói chưa bao giờ trong lịch sử nước nhà, vai trò của giáo dục với sứ mệnh cao quí là đào tạo nguồn nhân lực cho đất nước lại được sự quan tâm của xã hội toàn diện và sâu rộng đến như vậy. 1.2. Đặt vào điều kiện hiện nay của nước ta, chúng ta cần nhận rõ những mặt hạn chế, bất cập của nền giáo dục cần phải sớm khắc phục. Chất lượng giáo dục gắn với chuẩn đánh giá, cơ sở của việc đánh giá sản phẩm giáo dục phải căn cứ vào mục tiêu, nội dung và PP đào tạo. Trong một thời gian dài, chúng ta có phần lơi lỏng với vấn đề bảo đảm chất lượng DH. Từ đây lại nổi lên một vấn đề có tính thời sự và khoa học, đó là vấn đề đổi mới PPDH. 1.3. Nhìn lại thực trạng DH văn hiện nay ở trường THCS, dễ nhận ra vấn đề phát huy năng lực cảm nhận cái đẹp trong văn học của HS chưa được quan tâm một cách đúng mức. Lâu nay, bản thân chủ thể HS chưa được đặt vào đúng vị trí vốn có và cần có trong quá trình phân tích tác phẩm mà chỉ được coi là đối tượng tiếp thu của GV. Nhiệm vụ và chức năng chủ yếu của người học là nghe và ghi chép những gì GV đã khám phá, phân tích trên tác phẩm, sau đó đến lớp trình diễn lại một cách có nghệ thuật. Vai trò quan trọng của chủ thể người học đã bị hạ thấp trở thành thụ động, lệ thuộc vào GV. 1.4. Sự sáng tạo bạn đọc, phát huy chủ thể HS là nguyên tắc mới nhất trong đổi mới giáo dục ở Việt Nam. Trong tiếp nhận, sáng tạo với bộ môn nghệ thuật thì phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp là trọng tâm. Mọi chức năng khác đều phải qua chức năng giải trí thẩm mĩ. 1.5. Nam Cao (1917-1951) là một trong những nhà văn xuất sắc của văn học Việt Nam thế kỷ XX. Các sáng tác của ông trước 1945 đã đóng góp 1 không nhỏ vào sự phát triển của văn xuôi trên các phương diện: khả năng miêu tả và phân tích tâm lý, khả năng sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật... Đặc biệt, nhà văn được khẳng định là lá cờ đầu của chủ nghĩa nhân đạo trong Trào lưu văn học Hiện thực phê phán 1930 - 1945. 1.6. Các tác phẩm của nhà văn Nam Cao thường đa nghĩa, đa chức năng và giàu triết lý nhân sinh. Cái đẹp, cái bi, cái hài đan xen làm nổi rõ tính thẩm mĩ với những giá trị sâu sắc. Tác phẩm “Lão Hạc” được sáng tác năm 1943 là truyện ngắn đặc sắc được coi là truyện ngắn hiện thực trong trào lưu hiện thực phê phán của thời kì 1930 - 1945. Đây là tác phẩm chứa chan tình người lay động đến cõi thâm sâu của tâm hồn. Câu chuyện về số phận thê thảm của người nông dân Việt Nam trong bối cảnh đe doạ của nạn đói và cuộc sống cùng túng đã để lại xúc động sâu xa trong lòng độc giả. 1.7. Tác phẩm “Lão Hạc” đã được đưa vào nhà trường, giảng dạy trong nhiều thập kỷ. Đã có nhiều cách dạy, cách khai thác các khía cạnh của tác phẩm, đã khai thác nhiều về cái đẹp trong tác phẩm. Nhưng khai thác bằng phát triển năng lực là chưa nhiều vì vậy việc dạy học tác phẩm “Lão Hạc” vẫn chưa đạt được kết quả tối ưu. Từ những lý do trên, đề tài “Phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp trong dạy học truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao” thực hiện nhằm phát triển khả năng cảm thụ của HS, nâng cao chất lượng giảng dạy và góp phần thực thi việc đổi mới PPDH tác phẩm văn chương trong nhà trường THCS hiện nay. 2. Lịch sử vấn đề Nói tới việc DH tác phẩm văn chương là đề cập tới hoạt động cảm thụ nghệ thuật, bởi đây là một hiện tượng độc đáo, kì diệu của quá trình thưởng thức, tiếp nhận nghệ thuật. Nhờ nó mà người đọc văn, học văn có thể “lấy hồn ta để hiểu hồn người” (Hoài Thanh). 2 Việc tìm kiếm và áp dụng các PP nhằm phát triển khả năng cảm nhận cái đẹp trong các tác phẩm văn chương đã được nhiều người tìm nghiên cứu trong một thời gian dài. Trải qua một nghìn năm dưới chế độ phong kiến, các nhà văn, nhà nho xưa rất quan tâm tới năng lực rung động và cảm xúc của HS dù việc DH văn có những chế định chặt chẽ, giáo điều. Đến thời nhà trường Pháp - Việt, khi môn văn chương trở thành môn học quan trọng, được soi rọi bởi những kiến thức của triết học, mỹ học, lí luận văn học, thì vấn đề cảm thụ đã có cơ sở khoa học tương đối vững vàng. Người GV dạy học tác phẩm văn chương vào thời kì đó đã nhận ra mối quan hệ gắn bó hỗ tương giữa cảm và hiểu, tức là kết hợp giữa lí trí và tình cảm (Đặng Thai Mai). Tuy ngành PPDH văn lúc đó còn phôi thai, nhưng thông qua việc DH văn, các nhà sư phạm đã biết dựa vào một qui trình khá hợp lí và có tính khoa học để giúp người học nắm bắt được những ý tưởng và giá trị nghệ thuật do nhà văn sáng tạo (Dương Quảng Hàm). Đến Cách mạng tháng Tám (1945) thành công, nhà trường dân chủ và nhân dân ra đời, việc DH văn thoát khỏi hạn chế của lối áp đặt lệ thuộc vào chính sách thuộc địa của ngoại bang. Từ đây, chúng ta từng bước xây dựng một chương trình văn học và cách dạy học tiến bộ. Trong thời kì đầu của nền giáo dục mới, một mặt nhờ tiếp thu kinh nghiệm, hiểu biết của lớp người đi trước, mặt khác bằng sự nổ lực học hỏi, sáng tạo theo tinh thần học thuật Cách mạng, người dạy văn đã nhận ra phương hướng tìm hiểu, phân tích bài văn dựa trên đặc trưng của nội dung và nghệ thuật, dù còn những lúng túng, vấp váp dễ thấy. Tới khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp thắng lợi, trong điều kiện hoà bình, nhất là khi biên giới phía Bắc được khai thông, miền Bắc nước ta nối giao lưu với các nước trong phe XHCN, chúng ta có cơ hội tiếp xúc với nguồn tài liệu mới liên quan tới DH văn. Chính vì thế, dần dần, việc DH văn được đặt trên nền tảng khoa học và sư phạm tương đối vững chắc, hợp lí. Trong bối cảnh đó, bộ môn “Phương pháp dạy học văn” hình 3 thành, tạo cơ sở cho việc giảng dạy tác phẩm văn chương đi theo theo quỹ đạo của một môn học vừa là nghệ thuật lại vừa là khoa học. Từ đó, việc DH văn đã chú trọng nhiều tới các trạng thái cảm xúc, rung động, nhập thân và nắm kiến thức. Ở giai đoạn này, nhờ kinh nghiệm và sự hướng dẫn của của các nhà giáo, nhà văn, nhà nghiên cứu qua các tài liệu đã xuất bản, người GV văn học có được những hiểu biết cần thiết làm cơ sở cho việc giảng dạy bộ môn. Dẫu sao, phần lớn nguồn kiến thức khoa học về hoạt động DH văn nói đó vẫn là tài liệu dịch của nước ngoài, chủ yếu là của Liên Xô. Có thể kể tới: “Cảm thụ văn học của học sinh” của O.L.Nhikiphôrôva (1959); “Cảm thụ nghệ thuật” của B.X.Mailax (1971) và một số công trình liên quan đến vấn đề cảm thụ của những nhà lí luận tên tuổi như Khravchenco, Iakovson, Nhikônxki, Z.Ia.Rez… Do điều kiện lịch sử, dễ thấy một thời gian dài, người DH văn bị gò bó trong lối dạy học theo kiểu lệ thuộc vào sách hướng dẫn và các tài liệu tham khảo. Mặt khác, do bị hạn chế bởi quan điểm học thuật của một thời trước đổi mới, cho nên những mối quan hệ mật thiết trong tiến trình dạy văn (cảm và hiểu, nội dung và hình thức) chưa được xử lí, chưa được giải quyết thấu đáo và thiếu sự kết hợp hài hoà. Đến khi Liên Xô sụp đổ, sự khủng hoảng của lí luận, khoa học và giáo dục Xô Viết đã giúp chúng ta nhận rõ thiếu sót tồn tại bấy lâu. Tiếp đó, vào thời kỳ tiến hành công cuộc đổi mới, nhờ những thông tin được cập nhật từ bên ngoài, chúng ta biết tới Trào lưu phê bình mới, Lí thuyết hệ thống - cấu trúc, đặc biệt là Lí thuyết tiếp nhận xuất hiện ở phương Tây từ đầu những năm 60 của thế kỷ XX. Chúng ta kịp nhận ra sự đổi thay quan điểm học thuật trên thế giới, từ đó soi vào công việc DH văn để thấy những mặt yếu cần khắc phục. Đến thời kỳ này, do có hiểu biết sâu về cấu trúc tác phẩm văn học và nhờ nắm rõ vai trò của tiếp nhận nghệ thuật, chúng ta đã hướng tới việc đề cập yếu tố cảm xúc, rung động trong dạy học văn bằng lí luận khoa học đầy đủ, đúng đắn. Nhờ những bài dịch từ tài liệu nước ngoài đăng tải trên các tập san thông tin khoa học và các 4 tạp chí mà một số nhà nghiên cứu lí luận, sư phạm đã chú ý đi sâu vào lĩnh vực hoạt động cảm thụ văn học. Có thể kể tới các bài viết của Nguyễn Lai, Trần Đình Sử, Nguyễn Thanh Hùng, Hoàng Trinh, Hoàng Ngọc Hiến… Trước đó, do ý thức rõ vai trò của hiện tượng cảm thụ nghệ thuật, năm 1983, Phan Trọng Luận cho xuất bản chuyên luận đầu tiên là “Cảm thụ văn học và giảng dạy văn học”. Chuyên luận này đã trở thành một gợi ý, hướng sự quan tâm đến một vấn đề lí luận thú vị và bổ ích cho giới nghiên cứu và giảng dạy văn học ở nước ta. Với PP luận nghiên cứu khoa học liên hợp, ứng dụng, vừa kết hợp lí luận với khảo sát thực tiễn, vừa tiếp cận được những thông tin hiện đại về tiếp nhận văn chương, Phan Trọng Luận đã cung cấp được một số hiểu biết khoa học về tính đặc thù của cảm thụ văn chương, mối quan hệ thẩm mỹ của bạn đọc đối với tác phẩm, tính chủ quan, tính khách quan, tính sáng tạo của tiếp nhận và những khái quát về đặc điểm cũng như tiêu chí phát triển văn học ở bạn đọc… Đó cũng là những tiền đề cho việc đổi mới PP DH văn theo hướng coi HS là bạn đọc, là chủ thể sáng tạo. Đến khi cuộc đổi mới tiến triển, nhờ đổi mới tư duy lí luận, nhiều vấn đề học thuật và sư phạm được xới lên với những quan điểm mới mẻ. Đây cũng là giai đoạn việc đổi mới việc dạy học văn được tiến hành sâu rộng. Trong bước triển khai thay sách giáo khoa (SGK) văn học ở bậc trung học cơ sở (THCS) (1986) và THPT (1991), vấn đề DH văn theo đúng đặc trưng môn học được lí giải sâu sắc qua các tài liệu bồi dưỡng cũng như sách tham khảo cho GV. Việc trao đổi, thảo luận về hoạt động DH văn diễn ra sôi nổi. Vấn đề cảm thụ nghệ thuật trong quá trình DH văn được đặt vào trọng tâm chú ý. Có thể kể tới những đóng góp của Nguyễn Duy Bình (Dạy văn là dạy cái hay cái đẹp), Nguyễn Đức Nam (Hiểu văn), Hoàng Ngọc Hiến (Dạy văn, Học văn), Phan Trọng Luận (Cảm thụ văn học và giảng dạy văn học), Hồ Ngọc Đại (Văn là gì ư?). Các ý kiến trao đổi, thảo luận tại Diễn đàn cải cách việc DH văn đều thống nhất ở quan niệm về bản chất môn văn là môn nghệ thuật ngôn từ. Vì vậy DH văn phải biết cách huy 5 động năng lực cảm thụ của người đọc HS. Cách DH văn do đó có nhiều thay đổi căn bản. Tuy nhiên, trong khi nhấn mạnh đến đặc trưng của văn chương, nêu ra yêu cầu của dạy văn là hướng tới sự rung cảm, cảm xúc thì cũng có xu hướng thoát li khỏi những yêu cầu khác của giờ văn, đặt trọng tâm của dạy văn vào quỹ đạo khơi gợi cảm xúc rung động. Vì vậy PP đọc sáng tạo được xem là PP chủ yếu và dạy văn chỉ sử dụng độc một PP. Dần dần, thực tiễn DH văn đã cho thấy sự ấu trĩ của cách dạy văn nói đó và có sự điều chỉnh cho phù hợp. Dù sao, cũng cần thấy nhận thức mới đã có một sự chuyển biến mạnh mẽ trong quan điểm DH văn. Và tới nay, sau chặng đường 20 năm cải cách DH văn, có thể thấy ảnh hưởng sâu sắc của một loạt các tài liệu hướng dẫn, các sách tham khảo dạy văn được ấn hành rộng rãi. Có thể kể đến những công trình như “Phương pháp dạy văn học ở trường phổ thông” của V.A.Nhikônxki; “Dẫn luận nghiên cứu văn học” của G.N.Pospelov, đặc biệt là cuốn giáo trình của Liên Xô “Phương pháp luận dạy văn học” do Z.Ia.Rez chủ biêt… Đến nay, qua nhiều lần điều chỉnh, quan điểm về DH đã được xác định tương đối hợp lí, hoàn chỉnh. Từ cách gọi môn học có tính biệt lập, tách môn học thành các phân môn “Văn học”, “Tiếng việt” và “Làm văn” trong lần mở đầu cải cách giáo dục (1986), đến nay, khi chỉnh lí biên soạn chương trình sách giáo khoa (2006) thì môn Văn được dựa vào quan niệm tích hợp và đưa về với tên gọi vốn có của nó là “Ngữ văn”. Thực tế cho thấy sự chuyển đổi, xác định đúng bản chất, tính chất và cách thức dạy môn học đặc thù như môn văn không phải là việc đơn giản. Chính nhờ có sự trao đổi, tranh luận về quan điểm, đặc biệt qua thực tiễn DH văn ở nhà trường, chúng ta đã có những bước điều chỉnh cần thiết. Với sự nổ lực tìm tòi nhằm đi tới nhận thức đúng về nội dung và PP DH văn, càng ngày người GV văn càng có cơ sở khoa học để đi vào thực hiện nhiệm vụ quan trọng của mình trong quá trình tổ chức hướng dẫn HS phân tích, cảm nhận tác phẩm văn học. Điểm dựa của tư tưởng HD mới trong giờ văn là quan điểm: Học sinh - chủ thể cảm nhận sáng tạo. 6 Từ đây, bao vấn đề lí luận về cảm nhận văn học được đề cập, giúp cho người dạy văn, học văn có phương hướng đúng. Cảm nhận nét đẹp văn học, vấn đề tưởng như đã biết, trở thành vấn đề mới mẻ, phong phú, nhờ có sự bổ sung lí luận mới là chính vậy. 3. Đối tượng nghiên cứu - Giáo viên, học sinh, người soạn sách. - Chọn việc dạy học bài “Lão Hạc” sách ngữ Văn 8. - Những biện pháp phát huy năng lực cảm nhận cái đẹp trong tác phẩm “Lão Hạc”. Đề tài nghiên cứu những cơ sở lý luận chủ yếu về vấn đề cảm nhận vẻ đẹp văn học, đồng thời nhận định và nắm bắt thái độ tâm lý của HS và tìm hiểu truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao để triển khai những BP phát huy năng lực cảm nhận cái đẹp trong tác phẩm “Lão Hạc” của các em một cách có hiệu quả. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu 4.1.1. Để góp phần giải quyết khó khăn trong dạy học. 4.1.2. Đề tài nhằm góp phần khẳng định tính thực thi của việc nâng cao năng lực cảm nhận vẻ đẹp văn học của HS trong giờ dạy học văn. 4.1.3. Tìm ra những BP phát huy năng lực cảm nhận cái đẹp của HS trong DH truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao ở trường THCS. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 4.2.1. Nghiên cứu những tri thức lí luận về cảm nhận văn học và thực trạng DH văn học ở trường THCS. 4.2.2. Tìm hiểu những vẻ đẹp trong truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao. 4.2.3. Tìm ra những BP phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp của HS trong DH truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao và thực nghiệm trong chương trình giảng dạy. 7 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp tổng hợp lí luận và thực tiễn. 5.2. Phương pháp thực nghiệm. 5.3. Phương pháp thống kê. 5.4. Phương pháp đối chứng, so sánh sau thực nghiệm. 6. Giới hạn của đề tài Đề tài chỉ tìm hiểu những BP giảng dạy nhằm phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp của HS trong khuôn khổ tác phẩm “Lão Hạc” của Nam Cao được dạy trong nhà trường trung học phổ thông (SGK chỉnh lí hợp nhất năm 2000). 7. Giả thuyết khoa học của luận văn 7.1. Vận dụng một số BP trong giảng dạy nhằm phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp của HS trong dạy học truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao sẽ góp phần khắc phục tính thụ động, một chiều, ít có tác động khơi dậy hứng thú và khả năng sáng tạo của HS. 7.2. Phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và nâng cao năng lực cảm nhận cái đẹp trước những vấn đề nghệ thuật của các em sẽ góp phần củng cố PP DH văn theo hướng tích cực hóa hoạt động của HS trong nhà trường phổ thông. 8. Đóng góp của luận văn Luận văn nghiên cứu những cơ sở lí luận và thực tiễn của việc cảm thụ cái đẹp trong tác phẩm văn chương. Khảo sát đánh giá thực trạng năng lực cảm thụ văn chương của HS ở trường THCS. Từ đó phân tích những hạn chế, nguyên nhân, đề xuất những giải pháp cụ thể để đổi mới PPDH, nhằm phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp trong DH tác phẩm “Lão Hạc” của Nam Cao. Từ đó, tạo tiền đề, cơ sở, tài liệu tham khảo để mở rộng đề tài nhằm phát triển năng lực cảm thụ các tác phẩm văn học của HS THCS. 8 9. Bố cục của luận văn Luận văn được thiết kế theo ba phần: Phần mở đầu, phần nội dung, phần kết luận và khuyến nghị. Phần nội dung của luận văn gồm có ba chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn. Chương 2: Biện pháp phát triển năng lực cảm nhận cái đẹp trong dạy học “Lão Hạc” của Nam Cao ở lớp 8 THCS. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 9 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Cảm thụ văn học - vấn đề cơ bản của hoạt động tiếp nhận văn học 1.1.1. Khái niệm cảm thụ thẩm mỹ và ý thức thẩm mỹ 1.1.1.1. Khái niệm cảm thụ thẩm mỹ Thẩm mỹ là hiểu biết và thưởng thức cái đẹp Cảm thụ theo nghĩa từ nguyên là “nhận biết được cái tế nhị bằng cảm tính tinh vi”. Như vậy, cảm thụ là một hiện tượng gắn với hoạt động tâm lí nhận thức. Nhờ có các giác quan mà ta có những nhận biết về hiện thực khách quan. Cảm thụ thẩm mỹ có thể hiểu là hiểu biết thưởng thức cái đẹp bằng cảm tính tinh vi. 1.1.1.2. Khái niệm ý thức thẩm mĩ Ý thức thẩm mĩ là một hình thái ý thức xã hội. Ý thức đó phản ánh quan hệ thẩm mĩ giữa con người và hiện thực. Con người khác loài vật chính là ở năng lực ý thức. L. Pascal nói: “Con người là một cây sậy, nhưng là một cây sậy biết suy nghĩ”. Ý thức con người là sự tổng hợp hữu cơ giữa nhiều hình thái khác nhau, trong đó có hình thái đặc thù là ý thức thẩm mỹ. Vậy, ý thức thẩm mỹ là một bộ phận của ý thức xã hội được biểu hiện dưới hình thức trực tiếp, cảm tính. Đã tồn tại hai quan niệm đối lập nhau về bản chất của ý thức thẩm mỹ trong lịch sử mỹ học. - Quan niệm có tính bản thể luận xem ý thức thẩm mỹ chính là sự phản ánh bản thân thể hiện bằng những nguyên tắc đặc thù. - Quan niệm có tính nhận thức luận xem ý thức thẩm mỹ như là một phẩm chất thuần túy thuộc đời sống tinh thần của con người chủ yếu được biểu hiện trong nghệ thuật. Phải thấy là cả hai quan niệm đều rơi vào cực đoan. Một mặt, bất cứ một thuộc tính thẩm mỹ khách quan nào trong các giá trị thẩm mỹ cũng đều 10 mang “tính người” nghĩa là có tính nhận thức luận, không thế chúng mãi mãi chỉ là khách thể thẩm mỹ mà không thể là đối tượng thẩm mỹ. Mặt khác, bất kỳ một đánh giá thẩm mỹ nào cũng đều xuất phát từ những thuộc tính thẩm mỹ khách quan tồn tại không tùy thuộc vào ý muốn chủ quan của con người. Trong trường hợp này, năng lực và cảm xúc thẩm mỹ chỉ làm tăng hay giảm phẩm chất của các hiện tượng thẩm mỹ chứ không sản sinh ra chúng. Giá trị thẩm mỹ vì vậy được nảy sinh đồng thời từ hai phía, cả chủ thể lẫn đối tượng. Ý thức thẩm mỹ tồn tại dưới hai dạng: ý thức thông thường và ý thức lý luận. Không nên đối lập hai hình thái này. Ý thức thông thường chính là dạng biểu hiện phổ biến của ý thức thẩm mỹ. Còn ý thức lý luận lại là dạng biểu hiện cao mang tính khái quát, tính hệ thống của ý thức thẩm mỹ. Có ý thức thẩm mỹ của thời đại, đồng thời có ý thức thẩm mỹ của cá nhân. Ý thức thẩm mỹ của thời đại được biểu hiện qua tính đa dạng của ý thức thẩm mỹ cá nhân, chi phối ở một mức độ nhất định đối với ý thức thẩm mỹ cá nhân. Tuy nhiên, không hiếm những cá nhân kiệt xuất như những nghệ sĩ thật sự vĩ đại mà tư tưởng đã vượt trước thời đại, có ý nghĩa soi sáng, dẫn đường. Cũng như những hình thái ý thức xã hội khác, ý thức thẩm mỹ vừa phản ánh vừa tác động tới tồn tại xã hội, thúc đẩy tồn tại xã hội phát triển. Ý thức thẩm mỹ không chỉ là một hình thái nhận thức thế giới mà còn là hình thái tự nhận thức của con người. Với ý nghĩa đó, ý thức thẩm mỹ làm phong phú thêm cuộc sống vốn đã vô cùng phong phú của con người trên trái đất này. Các đặc điểm của ý thức thẩm mỹ: Là một hình thái ý thức xã hội, ý thức thẩm mĩ cũng giống như bất kỳ một hình thái ý thức thức nào khác. Mọi nguyên lý của chủ nghĩa duy vật lịch sử được vận dụng cho các hình thức ý thức nói chung đều được vận dụng cho ý thức thẩm mĩ. Như mọi hiện tượng ý thức khác, ý thức thẩm mĩ nảy sinh, hình thành và phát triển trên cơ sở thực tiễn đời sống xã hội. 11 - Ý thức thẩm mĩ của con người nảy sinh trong lao động và phát triển trong sự gắn bó với lao động. - Ý thức xã hội là phản ánh tồn tại xã hội, ý thức thẩm mĩ cũng nằm trong quy luật chung đó. - Ý thức xã hội không chỉ phản ánh thế giới mà còn cải tạo thế giới, ý thức thẩm mĩ cũng nằm trong quy luật đó. - Ý thức thẩm mĩ có hình thức tư duy đặc thù, đó là tư duy hình tượng. Ý thức thẩm mĩ nảy sinh, hình thành và phát triển trên cơ sở thực tiễn đời sống xã hội. 1.1.2. Đặc điểm của hoạt động cảm thụ nghệ thuật nói chung và cảm thụ văn học nói riêng Mỗi tác phẩm hay mỗi hình tượng nghệ thuật đều là kết quả của một quá trình chiêm nghiệm và khái quát thực tiễn của người nghệ sỹ. Quá trình đó phải được đúc kết từ kinh nghiệm, vốn sống, lí tưởng thẩm mỹ, năng lực khái quát, tưởng tượng… để tiếp nhận một đối tượng thẩm mỹ, biến nó thành sản phẩm tinh thần của mình. Nói một cách khái quát, tác phẩm văn học chứa đựng cái khách quan phản ánh và cái chủ quan biểu hiện của nhà văn. Vì vậy mà nó được xem là một đối tượng nhận thức đặc biệt, chi phối đặc điểm của hoạt động cảm thụ nghệ thuật. Trước tiên, có thể nói hoạt động cảm thụ nghệ thuật mang tính chủ quan, cảm tính đậm nét. Thế giới trong tác phẩm bao giờ cũng vô cùng rộng lớn cho những suy tư và tưởng tượng của mọi người. Trong cảm thụ nghệ thuật, yếu tố chủ quan cảm tính đó càng biểu lộ qua nhiều khía cạnh khác nhau. Khía cạnh được biểu lộ rõ nhất là hiện tượng thị sai hay khoảng cách văn học. Thị sai biểu lộ ở những chủ thể cảm thụ khác nhau trước một hiện tượng văn học. Đây là một hiện tượng bình thường và tất yếu, bởi vì nhà văn và kể cả bạn đọc, mỗi người có một thế giới tinh thần khác nhau được qui định bởi vị trí xã hội, đặc 12