Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Luận văn hệ thống biểu tượng trong hai trường ca ngày đang mở sáng và mỗi loài h...

Tài liệu Luận văn hệ thống biểu tượng trong hai trường ca ngày đang mở sáng và mỗi loài hoa một mặt trời của trần anh thái

.PDF
127
628
128

Mô tả:

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN LỆ QUYÊN HỆ THỐNG BIỂU TƯỢNG TRONG HAI TRƯỜNG CA “NGÀY ĐANG MỞ SÁNG” VÀ “MỖI LOÀI HOA MỘT MẶT TRỜI” CỦA TRẦN ANH THÁI Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: TS Chu Văn Sơn HÀ NỘI, NĂM 2017 LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS Chu Văn Sơn người đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn nhà thơ Trần Anh Thái đã tặng sách và cung cấp tư liệu cho tôi trong quá trình nghiên cứu. Xin chân trọng cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngữ văn – Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Hà Nội, tháng 6 năm 2017 Tác giả Nguyễn Lệ Quyên MỞ ĐẦU 1 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Lịch sử vấn đề 3 2.1. Nhận định về trường ca Trần Anh Thái 3 2.2. Nhận định về biểu tượng trong trường ca Trần Anh Thái 6 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 10 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 10 5. Phương pháp nghiên cứu 11 6. Đóng góp của luận văn 11 7. Cấu trúc luận văn 11 NỘI DUNG 12 CHƯƠNG 1: BIỂU TƯỢNG VÀ TÁC GIẢ TRƯỜNG CA TRẦN ANH THÁI 1.1 Lý thuyết biểu tượng 12 1.1.1 Khái niệm biểu tượng 12 1.1.2 Tính chất của biểu tượng 16 1.1.3 Cách thức giải mã biểu tượng 18 1.1.4 Phân biệt biểu tượng với một số khái niệm gần gũi 1.1.4.1 Biểu tượng với hình tượng24 1.1.1.2 Biểu tượng với hình ảnh 26 1.2 Biểu tượng trong trường ca Trần Anh Thái 28 23 12 1.2.1 Tác giả trường ca Trần Anh Thái 28 1.2.2 Con đường hình thành biểu tượng trường ca Trần Anh Thái 33 CHƯƠNG 2: HỆ THỐNG BIỂU TƯỢNG TRONG NGÀY ĐANG MỞ SÁNG VÀ MỖI LOÀI HOA MỘT MẶT TRỜI 43 2.1. Biểu tượng con người 43 2.1.1. Biểu tượng mẹ 44 2.1.2. Biểu tượng người lính 48 2.1.3. Biểu tượng những đứa trẻ 55 2.1.4. Biểu tượng người lao động 58 2.2. Biểu tượng thiên nhiên 62 2.2.1. Biểu tượng nước 62 2.2.3. Biểu tượng lửa 66 2.2.3. Biểu tượng đất 70 2.2.4. Biểu tượng cây cối 73 2.3. Biểu tượng sự vật 75 2.3.1. Biểu tượng con đường 2.3.3. Biểu tượng đô thị 75 82 CHƯƠNG 3: CÁCH KIẾN TẠO BIỂU TƯỢNG TRONG TRƯỜNG CA TRẦN ANH THÁI 90 3.1. Ẩn dụ 90 3.2. Nhân hóa 95 3.3. Tượng trưng 97 3.4. Một số đặc sắc nghệ thuật khác 3.4.1. Đối lập 101 3.4.2. Giọng điệu 103 3.4.3. Sự phối hợp các thể loại Kết luận 112 108 101 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1. Trong văn học, biểu tượng được sử dụng như một mã nghệ thuật quan trọng, thể hiện cái nhìn độc đáo của nhà văn về thế giới. Việc nghiên cứu khám phá và giải mã các biểu tượng trong văn học giúp ta hiểu sâu sắc hơn bản chất sáng tạo của nghệ thuật nói chung, bổ sung thêm một hướng nghiên cứu thi pháp hình tượng, đem lại những khám phá mới mẻ và lí giải quá trình sáng tạo nghệ thuật của tác giả. 2. Chiến tranh - hòa bình luôn là những vấn đề lớn, thường xuất hiện ấn tượng trong các thể tài văn học Việt Nam và thế giới. Ở thể loại trường ca, đặc biệt là trường ca Việt Nam thế kỉ XX, vấn đề này tiếp tục những phát triển rộng mở và mạnh mẽ, nhất là thời kì đổi mới (sau 1986) đến nay. Các nhà nghiên cứu thường gọi giai đoạn này là Đợt sóng trường ca lần thứ hai. Cũng bắt đầu từ đây trở đi, trường ca Việt Nam bước hẳn sang một giai đoạn mới, giai đoạn tìm tòi, biến đổi ở cả hai phương diện: nội dung và hình thức nghệ thuật. Trường ca trước 1975 kéo dài đến 1986 ( Đợt sóng trường ca lần một), mang đậm dấu ấn sử thi và tự sự. Âm hưởng chủ đạo trường ca giai đoạn này là ngợi ca, tôn vinh cuộc chiến tranh của dân tộc. Sau năm 1975, cùng với những biến động lớn lao của lịch sửxã hội; sự nhất thể hóa các dòng văn học trong nước và đặc biệt là sự tương tác, ảnh hưởng trực tiếp của văn học thế giới, đã tạo ra một cột mốc cho nền văn học trong nước. Có thể nói, đây là thời kỳ có nhiều chuyển động mạnh mẽ trong các sáng tác, là thời kì lên ngôi của cái tôi cá nhân, cá thể, cái tôi bản thể. Bởi vậy, hiện thực được các tác giả tập trung khai thác là mảng hiện thực của thân phận cá nhân con người, của chiều sâu tâm linh, chiều sâu suy tưởng... Song, có một thực tế, sự quan tâm đến nghiên cứu về trường ca còn lẻ tẻ, chưa có hệ thống và nhất là chưa được tập trung đào sâu suy ngh một cách thấu đáo và toàn diện. 1 Các công trình nghiên cứu phê bình thường tập trung vào các trường ca kháng chiến, như Thanh Thảo đã từng nhận xét: Trường ca đã được quyền nghỉ ngơi vì chiến tranh đã kết thúc rồi... Chính vì có quan điểm này, nên việc nhìn nhận đánh giá về trường ca trong thời gian qua chưa thực sự công b ng và chưa có cái nhìn xác thực, thấu đáo. Trên thực tế, vùng hiện thực của trường ca v n không ngừng phát triển và nới rộng biên độ, có sự phát triển mạnh mẽ ở cả chiều sâu và bề rộng. Và nhất là hiện nay, sau “đợt sóng trường ca lần thứ hai , nhiều cây bút trẻ liên tiếp cho ra đời, thử sức mình ở thể loại trường ca - Một thể loại đòi hỏi ở người viết phải có một nội lực sáng tạo mạnh mẽ, bền bỉ, một tư duy rộng và sâu.... 3. Là một gương mặt tiêu biểu của trường ca Việt Nam hiện đại, Trần Anh Thái với bộ bốn trường ca Đổ bóng xuống mặt trời (1999) Trên đường (2004), Ngày đang mở sáng (2007), Mỗi loài hoa một mặt trời (2015) đã làm mới diện mạo trường ca Việt Nam, có sự cách tân trên nhiều phương diện: đề tài, ngôn từ, giọng điệu, hệ thống hình ảnh,… Trần Anh Thái đã mở ra một hướng đi mới cho trường ca Việt Nam trong thời điểm trường ca dường như đang rơi vào ngõ cụt. Trần Anh Thái là một người nghệ s chân chính. Ông đã có những cống hiến lớn lao trong việc phát huy truyền thống thơ ca của dân tộc, kết hợp một cách nhuần nhuyễn giữa truyền thống và hiện đại; đồng thời góp phần không nhỏ trong việc tìm tòi, đổi mới, cách tân thể loại. Đưa thể loại trường ca tiệm cận với đời sống sâu thẳm của hiện thực, của thân phận người. Các công trình nghiên cứu về trường ca Trần Anh Thái tuy đã có nhưng chưa đầy đủ, chưa hệ thống và nhất là chưa thực sự sâu sắc, mà mới chỉ dừng lại ở những bài báo, một số bài nghiên cứu và một số luận văn nghiên cứu chuyên sâu về phong cách, đặc điểm trường ca,… đặc biệt chưa có công trình nào nghiên cứu về hệ thống biểu tượng trong trường ca của ông. 2 Với tất cả những lý do trên, mục đích nghiên cứu của luận văn lần này là làm rõ hệ thống biểu tượng trong trường ca Trần Anh Thái, chỉ ra những đóng góp của Trần Anh Thái trên thể loại trường ca nói riêng và trong nền thơ ca Việt Nam nói chung... 2. Lịch sử vấn đề Trần Anh Thái là một trong số ít những nhà thơ đương đại nhận được sự quan tâm, chú ý của bạn đọc và giới nghiên cứu phê bình. Ngay từ tập trường ca đầu tiên Đổ bóng xuống mặt trời được ra mắt bạn đọc, nó đã ngay lập tức thu hút sự quan tâm của giới văn học, các nhà nghiên cứu phê bình có uy tín về phong cách, giọng điệu, ngôn từ, cấu trúc, hình ảnh,… Có rất nhiều công trình nghiên cứu dưới dạng các bài báo, lời nhận xét ngắn, luận văn nghiên cứu về trường ca Trần Anh Thái có giá trị. Đặc biệt cuộc hội thảo thơ có tầm cỡ, với chủ đề “Nhà thơ Trần Anh Thái với thể loại trường ca” của Viện Văn học Việt Nam và Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, có sự tham gia của đông đảo các nhà nghiên cứu, phê bình, các nhà văn nhà thơ hàng đầu của cả nước như: GS Trần Đình Sử, GS Đ ai Thúy, PGS Trương Đăng Dung, PGSTS Nguyễn Đăng Điệp, TS Chu Văn Sơn, GS Trần Ngọc Vương, GS Nguyễn Văn ong... Nhà thơ Trúc Thông, nhà thơ Thanh Thảo, nhà thơ Inrasara, nhà văn Bảo Ninh, Nguyễn uang ập, Chu Lai, Đ Minh Tuấn, Dương Kiều Minh, Hoàng Hưng… 2.1. Nhận định về trường ca Trần Anh Thái GS.TS Trần Đình Sử đã khẳng định “Trường ca Trần Anh Thái là một cuộc lột xác về diễn ngôn “Trường ca Trần Anh Thái là một đối thoại với truyền thống và giai đoạn trước . Trung Trung Đình đánh giá cao “sức mạnh cảm hứng trong trường ca: “Trần Anh Thái không chọn cấu trúc cho cảm hứng mà ông đã cùng với cảm hứng chọn cho 3 trường ca của mình một cấu trúc, có thể nói một cấu trúc ng u hứng, một cấu trúc hoàn toàn nương theo cảm hứng mang đậm chất tài tử của lối chơi dân dã… và ý tưởng đó đã tạo nên “vẻ đẹp vạm vỡ của mạch nguồn bởi sức hấp d n của cá tính trầm uất nhưng đầy phóng túng của nhà thơ [14]. Cùng nhận định về cấu trúc trường ca Trần Anh Thái, Nguyễn Hòa nêu ý kiến: “Cái khác biệt của trường ca Trần Anh Thái chính là sự phá vỡ cấu trúc trường ca, không phải kể sự kiện mà là suy tư về sự kiện “Trần Anh Thái chính là đã làm cho trường ca sống lại b ng cảm xúc tâm trạng thoát khỏi những cốt truyện, những sự kiện mà dựa vào suy tư, trải nghiệm của bản thân [57]. Còn Trương Đăng Dung thì nhận xét: “Trần Anh Thái đã bóp méo cấu trúc hiện thực để giữ lại cấu trúc cái tôi “Trường ca Trần Anh Thái giữ được mạch trọn vẹn. Cảm hứng của anh không như người ta lắp ghép vào với nhau [57]. Không thể không nhắc đến nhận định của Đoàn Ánh Dương về cấu trúc trường ca Trần Anh Thái: “Cốt truyện sự kiện bị phân rã và cốt truyện tâm lý được đẩy lên đến cao trào. Nó làm nên nét khác biệt của trường ca Trần Anh Thái so với trường ca trước đó. Cấu trúc tự sự trong trường ca của anh dựa hoàn toàn vào cảm xúc, lấy cảm xúc làm mạch chủ đạo, mạch sự kiện chỉ nảy sinh nhờ liên tưởng [57]. Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo nhận định: “Câu thơ của Trần Anh Thái có nhiều sự lấp lánh, tạo nên những mảng sáng, khiến người ta đọc không bị nhàm. Trường ca Trần Anh Thái có tính bè phách, làm trường ca có bề thế, có hình dáng. Sự biến đổi và thay đổi giọng điệu, sắc thái của âm thanh, nhịp điệu biến trường ca Trần Anh Thái như một bản giao hưởng [57]. Ngôn ngữ trường ca Trần Anh Thái có nhiều cách tân, nhà phê bình ưu Khánh Thơ đã nhận xét: “Trường ca của Trần Anh Thái đều sử dụng các biểu trưng nghệ thuật. Ngôn ngữ không còn là những thông tin ngữ ngh a thông thường mà tôi cảm thấy anh đã xây dựng được những biểu trưng mang tính ẩn dụ nghệ thuật đậm nét [57]. 4 Tiến s Đ Thu Thủy nhận thấy “ Dấu riêng của trường ca Trần Anh Thái trước hết là ở những suy tư, lí giải về con người. Đó là n i ám ảnh về thân phận người “Sự khác biệt của Trần Anh Thái trong cách nhìn, cách đánh giá, cách lý giải về con người, về lịch sử là ở tư duy theo chiều hướng tổng hợp và xuyên thấu cả hai phương diện trên [57]. Ngoài ra còn có rất nhiều bài báo nghiên cứu về trường ca riêng lẻ của Trần Anh Thái. Có thể kể đến như: Tạ Duy Anh đánh giá cao Đổ bóng xuống mặt trời của Trần Anh Thái, ông cho r ng với trường ca này Trần Anh Thái đã tạo cho mình một khuôn mặt riêng, không thể hoàn l n với ai. Và ông cũng đặc biệt đánh giá cao giọng điệu trong trường ca Trần Anh Thái: “một thứ giọng khỏe, có thể nói là vạm vỡ, không chau chuốt, m n mặn vị muối Thái Bình nhưng thâm trầm của người đã thấm văn hóa Hà Nội , “chính giọng điệu tạo ra cảm giác hoành tráng, sử thi cho tác phẩm [1]. Khi trường ca Trên đường xuất hiện, lại một lần nữa làm người ta ngỡ ngàng, Dương Kiều Minh viết: “Ở trường ca này, tác giả của trường ca Đổ bóng xuống mặt trời đã mạnh mẽ dứt bỏ, dứt bỏ một cách bạo liệt, quyết đoán đối với những gì còn bịn rịn, níu kéo […] Có lẽ sự dứt bỏ này chưa tạo được sự cảm thông của người đọc đối với trường ca. Nhưng sáng tạo thơ ca là vậy, sự cách tân, đổi mới chính mình là mục tiêu quan thiết nhất, là nguyên tắc quyết định con đường thi ca của m i nhà thơ [36]. Ngày đang mở sáng đã đưa Trần Anh Thái trở thành gương mặt tiêu biểu của trường ca hiện đại với hàng loạt bài viết, bài nghiên cứu của các nhà nghiên cứu, phê bình. Nguyễn Đăng Điệp trong bài “Sự khắc khoải của những dòng tâm tư nhận xét “ngôn ngữ thơ Trần Anh Thái được chọn lọc k càng nhưng v n hết sự tự nhiên bởi đó là những con chữ chân thực nhất của một trái tim nhạy cảm đầy suy tư [12]. Ngọc Thiên Hoa với “Trần Anh Thái – khúc huyền ca khắc khoải nhận định: “đây là một bản trường ca khai mở một giá trị nhân văn tích cực, nhất là cách nhìn người lính bên kia chiến tuyến với tư cách con người […] Ngày đang mở sáng có đầy đủ những tư cách để đóng dấu son vào văn học Việt Nam nói chung và thể trường ca nói riêng, là lần đầu tiên có một tác 5 phẩm văn học thay đổi cách nhìn trực diện về một cuộc chiến đi qua 2/3 thế kỉ trên một tinh thần nhân văn không cải lương [19;464], về nghệ thuật: “Đây là tác phẩm mở đường cho thi pháp sáng tác mới trong văn học Việt Nam hiện đại [19;465]. Với tập trường ca mới nhất Mỗi loài hoa một mặt trời, “Cái lo âu, bối rối, buồn rầu, thất vọng và tự giễu mình ấy đã xuất hiện trong ba tập trường ca trước của nhà thơ Trần Anh Thái là Đổ bóng xuống mặt trời, Trên đường, Ngày đang mở sáng. Nhưng phải đến Mỗi loài hoa một mặt trời thì mạch trạng huống ấy mới được phát triển sâu hơn, cao hơn. Ấy là tinh thần phản biện thời đại rõ ràng, song phẳng và đầy nhân bản [9]. Từ những đổi mới, cách tân táo bạo và những đóng góp lớn cho thấy tài năng của Trần Anh Thái ở thể loại trường ca, TS Chu Văn Sơn khẳng định: “Trần Anh Thái là cây trường ca số 1 của thế hệ anh. Hiện nay, Trần Anh Thái là một trong những cây trường ca nổi bật nhất đương đại . Các nghiên cứu này, về cơ bản đều thống nhất đánh giá cao những cách tân về thể loại, ngôn ngữ, giọng điệu, … đồng thời khẳng định Trần Anh Thái là một tài năng độc đáo, đã có những đóng góp quan trọng cho bộ mặt trường ca Việt Nam thời hiện đại. 2.2. Nhận định về biểu tượng trong trường ca Trần Anh Thái Đã có một số bài viết trên các tạp chí chú ý đến hệ thống hình ảnh trong trường ca Trần Anh Thái. Nhìn chung những ý kiến này đều thống nhất nhận thấy và khẳng định giá trị biểu đạt của hệ thống hình ảnh trong trường ca ông. Dương Kiều Minh trong bài viết “Tính hiện đại qua một số hình ảnh biểu tượng, tượng trưng, ẩn dụ trong trường ca Ngày đang mở sáng , ông đã đi khảo sát một số hình ảnh giàu giá trị biểu tượng như: ngôi đền, ngọn lửa, sóng biển, những hộp giấy đựng bầu trời, ngày,… Dương Kiều Minh khẳng định “Những hình ảnh mang tính biểu tượng, tượng trưng và ẩn dụ trong trường ca của Trần Anh Thái – là sự sáng tạo, tìm tòi, cách tân - một n lực và bạo liệt của nhà thơ. Tính phức điệu của ngữ ngh a, hình ảnh và 6 nhịp điệu được tạo ra từ bản trường ca, đó là một trong những đặc trưng và đặc thù quan trọng nhất của thơ hiện đại. đó là đóng góp đáng ghi nhận của nhà thơ Trần Anh Thái với thi ca đương đại Việt Nam [35]. Trong bài “Về những suy tư trong bộ ba trường ca của Trần Anh Thái của PGS tiến s Nguyễn Hữu Sơn, nhận xét “Tôi cảm nhận trường ca Trần Anh Thái thật giàu chất suy tư suy tưởng, giàu hình ảnh và những liên tưởng làm nên chất thơ giọng thơ [42]. Đậu Dung nhấn mạnh về hình ảnh thơ Trần Anh Thái “hình ảnh thơ mang tính ẩn dụ, nhiều lúc thành hình tượng nghệ thuật, ký thác cái tôi tự sự của Trần Anh Thái [9]. “Cấu trúc không gian mở trong Ngày đang mở sáng của Nguyễn Thanh Tú, khi khảo sát về cấu trúc không gian trong trường ca, tác giả đã đặc biệt nhấn mạnh vào biểu tượng biển, với sự khảo sát khá chi tiết 22 lần biển xuất hiện trực tiếp, Nguyễn Thanh Tú đã đưa ra những ý ngh a tương đối ổn định, trở thành mô tip của biểu tượng biển trong trường ca Trần Anh Thái. Nhưng bên cạnh đó, tác giả cũng nhận ra r ng, để làm phong phú, đa dạng và sinh động hơn, Trần Anh Thái đã cấp cho biểu tượng biển ý ngh a mới: “sự cựa quậy muốn tìm một sự bung phá để vượt qua giới hạn và “là những gì vất vả lam lũ tảo tần . Nguyễn Chí Hoan trong bài viết “Con đường tượng trưng và băn khoăn lữ khách , ông đã phát hiện ra k thuật sáng tạo biểu tượng trong thơ Trần Anh Thái “kết hợp một cái cụ thể với một cái trừu tượng “ba không gian + một thời gian khiến cho những “con đường, lửa, hi vọng, bờ và sóng được thấy như là những biểu tượng, được trừu xuất khỏi ý ngh a thông thường vốn có để trở thành những dấu hiệu của một thực tại, thuộc về cái tâm linh [23]. Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều gọi “Đổ bóng xuống mặt trời là “bản huyền ca của đất [50] xem trường ca này là biểu tượng về văn hóa tinh thần và tâm hồn người Việt. 7 Trong cuộc tọa đàm “Trần Anh Thái và trường ca , PGS.TS ưu Khánh Thơ đã nhận xét: “Cả ba trường ca của Trần Anh Thái đều sử dụng các biểu tượng nghệ thuật […] những hình ảnh biểu trưng mang tính ẩn dụ nghệ thuật đậm nét, nhiều phép ẩn dụ nghệ thuật thú vị đã xuất hiện, như: “Con đường, ánh sáng,… vừa là tâm linh, vừa là vô thức. Nhân vật “tôi có một cơ chế giấc mơ d n dắt trở thành biểu tượng nghệ thuật đẹp . Cũng trong buổi tọa đàm này, PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp cũng đã khẳng định: “ngôn ngữ của anh đẹp và giàu biểu tượng . Hay TS Nguyễn Thanh Tú thì phát hiện ra: “Hình ảnh “biển trong thơ Trần Anh Thái day dứt, chật vật, đau đớn về thân phận con người . Nhà văn Phạm Ngọc Tiến đã phát hiện ra cái mới mẻ độc đáo trong việc sử dụng hình ảnh trường ca Trần Anh Thái: “Trường ca Trần Anh Thái sâu sắc ở thủ pháp hình ảnh […] Anh viết rất tự nhiên, không khuôn sáo, không theo “phom nào cả. Tôi ấn tượng nhất là yếu tố nguồn cội và hình ảnh mặt trời trong thơ anh [57]. Các nhà nghiên cứu, các tác giả đều nhận thấy những nét đặc sắc trong hệ thống hình ảnh và biểu tượng trong trường ca Trần Anh Thái. Lời lời giới thiệu cuốn “Trường ca , nhà xuất bản uân đội Nhân dân đã khẳng định cách thức để vén mở những bí ẩn trong trường ca Trần Anh Thái “Biểu tượng “Trên đường và ẩn dụ tín hiệu “Ngày đang mở sáng , có lẽ là một trong những chìa khóa để bạn có thể vén mở cái khoảng trời hiện dần lên trong trường ca Trần Anh Thái [43] Tiểu luận phê bình “Nhìn lại bến bờ của nhà nghiên cứu Ngọc Thiên Hoa, đã dành một dung lượng rất lớn để khảo sát về trường ca Trần Anh Thái. Trong cuốn tiểu luận phê bình này, bà đã khai thác trường ca Trần Anh Thái theo ba phân khúc: Trước, trong và sau chiến tranh. Trong quá trình tìm hiểu này bà đã đề cập khá nhiều đến hình ảnh tiểu biểu trong trường ca ông: con người, thiên nhiên, không gian, thời gian,… Tuy nhiên những hình ảnh đó mới chỉ như là những phương tiện để khái quát lên những ý ngh a, giá trị cơ bản, chứ bà không nhìn và khai thác nó như một biểu tượng. 8 Trong cuộc tọa đàm về trường ca Trần Anh Thái, bên cạnh những nhận xét về cấu trúc, đề tài, ngôn từ, một số nhà nghiên cứu cũng đã chú ý đến phương diện hình ảnh của trường ca, PGS.TS ưu Khánh Thơ cho r ng “cả ba trường ca Trần Anh Thái đều sử dụng biểu tượng nghệ thuật, ngôn ngữ thơ không đơn giản là thông tin ngữ ngh a thông thường mà là những biểu trưng mang tính ẩn dụ nghệ thuật đậm nét, nhiều phép ẩn dụ thú vị xuất hiện…Nhân vật “tôi có một cơ chế giấc mơ d n dắt trở thành biểu tượng nghệ thuật đẹp [57]. Luận văn thạc s “Phong cách trường ca Trần Anh Thái của Bùi Thị Thủy, đã bước đầu tìm hiểu hệ thống biểu tượng trong trường ca ông, tác giả đã khẳng định: “Trên hành trình kiếm tìm sự đổi mới, n lực cách tân thơ, Trần Anh Thái đã góp tiếng nói đầy nhiệt huyết của mình b ng những biểu tượng thơ giàu sức gợi, giàu vốn văn hóa và giàu chất suy tưởng [55;74]. Trong luận văn này, tác giả đã đi khảo sát một cách khái lược về một số biểu tượng tiểu biểu trong trường ca Trần Anh Thái như: biển, làng, con đường, cái chết, sự hồi sinh. Sự nghiên cứu v n còn mang tính khái quát, chưa thể hiện được hết những giá trị mà trường ca Trần Anh Thái đem đến cho người đọc. Một luận văn thạc s khác, tác giả Nguyễn Thị Tuyết Anh, khi đi tìm hiểu “Đặc điểm cơ bản của trường ca Trần Anh Thái đã khẳng định: “Trường ca Trần Anh Thái rất giàu hình ảnh, đó thường là những hình ảnh kì v , lớn lao bộc lộ một tâm hồn phóng khoáng, tự do mang đậm chất biển [2;88], đồng thời tác giả cũng nhấn mạnh: “Trần Anh Thái xây dựng những hệ thống hình ảnh biểu tượng đa ngh a nhưng nhất quán xuyên suốt ba trường ca. Những hệ thống hình ảnh đó thường được đặt trong quan hệ tương phản, đối lập [2;89]. Ở luận văn này, tác giả khai thác hệ thống biểu tượng theo hướng: biểu tượng về cái chết, sự hư vô; Hình ảnh biểu trưng cho sự hồi sinh; hình ảnh biểu trưng cho hành trình kiếm tìm và khai mở. Cách khai thác theo kiểu tương quan đối lập giữa hai hệ thống biểu tượng và bước đầu đã cho người đọc cái nhìn khái quát về biểu tượng trong trường ca Trần Anh Thái. 9 “Trường ca Trần Anh Thái nhìn từ góc độ thể loại luận văn thạc s Nguyễn Thị Thanh Thủy, tác giả cũng đã nhắc tới những biểu tượng tiêu biểu trong trường ca ông như: àng “Trần Anh Thái đã làm sống dậy bản sắc và sức sống của văn hóa Việt – văn hóa Làng với những biểu tượng văn hóa linh thiêng [56;72]; con đường “gắn với hành trình khám phá và sáng tạo nghệ thuật của anh, đó là con đường gắn với khát vọng khám phá và kiếm tìm cuộc sống tận cùng bản thể người của nhà thơ [56;73],… Các bài viết cũng như công trình nghiên cứu nghiêm túc, sâu sắc, diễn ra rất sôi nổi, bước đầu cho thấy vai trò độc đáo về các hình ảnh trong trường ca Trần Anh Thái. Song những nhận xét này mới chỉ dừng lại ở quy mô nhỏ, chưa có hệ thống và chưa có một cái nhìn bao quát tổng thể. Đồng thời cũng chưa có công trình nghiên cứu sâu sắc nào trên toàn bộ hệ thống trường ca của ông. B ng tất cả những đánh giá, nhận định trên đã góp phần khơi gợi ý tưởng, cung cấp tri thức để người viết lựa chọn và triển khai đề tài “Hệ thống biểu tượng trong hai trường ca Ngày đang mở sáng và Mỗi loài hoa một mặt trời của Trần Anh Thái . 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Qua việc tìm hiểu hệ thống biểu tượng trong hai trường ca của Trần Anh Thái chúng tôi muốn làm rõ tài năng sáng tạo của tác giả, qua đó làm rõ phong cách, bút pháp của ông khi sáng tác trường ca. Quá trình nghiên cứu cũng nh m làm rõ những cống hiến của nhà thơ đến quá trình vận động, phát triển của thể loại trường ca đối với nền văn học nước nhà. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Dựa trên sự phù hợp của đề tài, người viết xác định đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là hai trường ca: Ngày đang mở sáng và Mỗi loài hoa một mặt trời. Bên cạnh 10 đó chúng tôi sẽ khảo sát thêm hai trường ca còn lại của ông là Trên đường và Đổ bóng xuống mặt trời. Ngoài ra để làm rõ những đóng góp của trường ca Trần Anh Thái chúng tôi còn mở rộng phạm vi tư liệu với các tác giả trường ca gia đoạn trước và cùng thời. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp tiếp cận hệ thống 5.2. Phương pháp thống kê phân loại 5.3. Phương pháp phân tích tổng hợp 5.4. Phương pháp nghiên cứu liên ngành 6. Đóng góp của luận văn Qua việc khảo sát hai trường ca của Trần Anh Thái, chúng tôi mong muốn đóng góp hữu ích vào việc làm rõ một cách có hệ thống những yếu tố làm nên sức hấp d n, sức hút của trường ca Trần Anh Thái, đặc biệt là qua hệ thống biểu tượng ở hai trường ca. Không chỉ vậy, qua hai trường ca còn cho thấy sự kế thừa và phát triển của trường ca Trần Anh Thái, đóng góp của ông trong việc làm hồi sinh thể loại trường ca hiện đại. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm ba chương: Chương 1: Biểu tượng và tác giả trường ca Trần Anh Thái Chương 2: Hệ thống biểu tượng trong Ngày đang mở sáng và M i loài hoa một mặt trời Chương 3: Cách kiến tạo biểu tượng trong trường ca Trần Anh Thái 11 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: BIỂU TƯỢNG VÀ TÁC GIẢ TRƯỜNG CA TRẦN ANH THÁI 1.1 Lý thuyết biểu tượng 1.1.1 Khái niệm biểu tượng Biểu tượng (tiếng anh là symbol, tiếng Pháp là symbole). Triết tự hai chữ biểu tượng ta có thể hiểu như sau: Biểu là bày ra ngoài, tượng là sự vật hiện tượng cụ thể được dùng để tượng trưng cho cái cụ thể nào đó. Biểu tượng là hình ảnh, sự vật cụ thể bày ra ngoài, dùng để tượng trưng cho cái cụ thể. Biểu tượng có ngh a rộng và hẹp: theo ngh a rộng, văn học phản ánh đời sống b ng hình tượng nghệ thuật. Đặc điểm cơ bản của hình tượng nghệ thuật là sự tái hiện thế giới thông qua lăng kính chủ quan của người nghệ s . Nhưng hình tượng cũng là hiện tượng đầy tính ước lệ. B ng hình tượng, nghệ thuật sáng tạo ra thế giới hoàn toàn mang tính biểu tượng. Vậy, biểu tượng là đặc trưng phán ánh cuộc sống b ng hình tượng của văn học nghệ thuật. Theo ngh a hẹp biểu tượng là phương thức chuyển ngh a của lời nói hoặc một loại hình tượng nghệ thuật đặc biệt, có khả năng vừa khái quát được bản chất của sự vật hiện tượng vừa thể hiện một quan niệm, tư tưởng, triết lí sâu xa về con người cuộc đời. Biểu tượng bắt đầu được định danh và chú ý từ Arixtot, trải qua quá trình lịch sử nghiên cứu lâu dài với các tác giả như Heghen, Anault,… cho đến nay đã hình thành một hệ thống lý thuyết hết sức phong phú, đa dạng nhưng cũng vô cùng phức tạp. Đối với biểu tượng để có một khái niệm thật chính xác về nó quả là một điều không hề đơn giản, đúng như nhà nghiên cứu Jean Chevalier đã nhận xét: “Không cách gì định ngh a 12 được biểu tượng. Tự bản chất của nó, nó đã phá vỡ các khuôn khổ định sẵn và tập hợp lại các thái cực trong cùng một ý niệm [26]. Hơn nữa, biểu tượng không chỉ là thuật ngữ sử dụng riêng cho mảng nghiên cứu về văn hóa văn học, mà biểu tượng còn là đối tượng nghiên cứu của rất nhiều ngành khoa học khác. Bởi vậy, trước khi đi đến một kết luận đầy đủ về biểu tượng, chúng tôi xin được khảo sát các cách hiểu về biểu tượng ở những ngành khoa học khác nhau và đặc biệt là trong l nh vực văn hóa và văn học. Việc làm này giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện và đầy đủ hơn về biểu tượng. Theo từ điển Triết học “Biểu tượng là hình ảnh trực quan – cảm tính, khái quát về các sự vật hiện tượng của hiện thực, được giữ lại và tái tạo lại trong ý thức và không có sự tác động trực tiếp của các sự vật và các hiện tượng đến giác quan . Như vậy, nhìn từ góc độ triết học, biểu tượng thuộc về giai đoạn tiền ý thức, nó xuất phát từ hiện thực khách quan và được tái tạo lại trong não con người. Với cách hiểu như vậy, tất cả các sự vật hiện tượng trong thế giới khách quan sẽ trở thành biểu tượng khi con người tiếp nhận b ng ý thức chủ quan của mình. Thế giới ấy có phong phú đa dạng hay không tùy thuộc vào năng lực của m i cá nhân khi tiếp nhận. Bởi vậy, trong m i chúng ta ẩn chứa một kho biểu tượng vô tận, đúng như Guy Schoello nhận định: “Sẽ là quá ít, nếu nói r ng chúng ta sống trong một thế giới biểu tượng, một thế giới biểu tượng sống trong chúng ta [26]. Dưới góc độ Tâm lý, theo từ điển tiếng việt “Biểu tượng là một hiện tượng tâm sinh lý do một số sự việc ở ngoài tác động vào giác quan khiến ý thức nhận biết được sự vật, kích thích hoặc nhìn thấy hình ảnh của nó trở lại trong trí tuệ hay ý thức . Như vậy, từ góc độ tâm lí biểu tượng chỉ có thể xuất hiện khi có sự vật hiện tượng ở ngoài tác động vào giác quan con người và nó là hình thức cao nhất của giai đoạn nhận thức cảm tính trực quan. Tâm lý học coi biểu tượng là khâu liên kết giữa các giai đoạn nhận thức của cảm giác trực quan với tư duy trừu tượng, góp phần tạo tiền đề cho giai đoạn nhận thức lý tính. Nó cũng giúp con người nhận biết và hiểu sâu sắc về những thuộc tính, bản 13 chất cũng như tính quy luật của sự vật hiện tượng. Nhưng dù là hình thức cao nhất của giai đoạn nhận thức cảm tính, biểu tượng v n chưa phải là hình thức đóng vai trò quyết định đối với việc khám phá và phản ánh thế giới. Với đặc điểm như vậy, biểu tượng luôn gắn liền với trí tưởng tượng của con người và nó có thể chuyển hóa thành biểu tượng trong l nh vực nghệ thuật, đặc biệt là l nh vực thơ ca. Theo quan điểm Ngôn ngữ học, S.X.Poocxo đã đưa ra khái niệm về biểu tượng: “Biểu tượng là một kí hiệu tùy thuộc vào đối tượng mà nó biểu hiện do một luật lệ thông thường là sự liên tưởng chung, là cho biểu tượng ấy được xem như tùy thuộc vào đối tượng ấy . Còn E.Yanggo cho r ng: “Biểu tượng là cái nhìn thấy được, mang một kí hiệu diễn tả cái không thấy được . Nhìn chung các nhà ngôn ngữ học cho r ng, biểu tượng cũng như tín hiệu ngôn ngữ, là sự thống nhất giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt. Cái biểu đạt là lớp vỏ bên ngoài hay phương thức thể hiện, cái được biểu đạt là ý ngh a bên trong hay giá trị nội dung tư tưởng. Mối quan hệ giữa hai bình diện này là có lý do dựa trên quan hệ liên tưởng, tưởng tượng và tính ước lệ. Cũng nhờ mối quan hệ này mà biểu tượng thường chứa đựng trong nó nhiều tầng ý ngh a sâu xa, hàm ẩn. Từ góc độ Văn hóa, m i nền văn hóa đều được cấu thành từ nhiều yếu tố khác nhau, và một trong những yếu tố đó chính là biểu tượng. Biểu tượng cũng là một trong những cơ sở để xác định đặc trưng của các nền văn hóa với nhau. Theo từ điển về văn hóa của Unessco đã khẳng định: “Văn hóa là tập hợp hệ thống biểu tượng, nó quy ước về ứng xử của con người và làm cho số đông người có thể giao tiếp với nhau, liên kết họ thành một cộng đồng riêng . Vì vậy, biểu tượng là vấn đề được các nhà văn hóa đặc biệt quan tâm. Jean Chevalier đã chỉ rõ “mọi nền văn hóa đều có thể xem như tập hợp các hệ thống biểu tượng trong đó xếp hàng đầu là ngôn ngữ, quy tắc hôn nhân, các quan hệ kinh tế,… , và ông cũng khẳng định “bản chất khó xác định và sống động của biểu tượng, 14 đồng thời “phân biệt rạch ròi hình ảnh tượng trưng với tất cả những hình ảnh khác mà nó quá thường hay bị l n lộn [26;XVII] như: biểu hiện, phúng dụ, ẩn dụ,… Những lối diễn đạt b ng hình ảnh này chỉ là những dấu hiệu, không vượt quá mức độ biểu ngh a, còn biểu tượng luôn luôn “rộng hơn hơn cái ý ngh a được gán cho nó một cách nhân tạo, nó có một sức vang cốt yếu và tự sinh [26;XIX]. Biểu tượng luôn mang trong nó tính cách tân, biến đổi không ngừng, mãi mãi gợi đến những cái bất tận, vô biên. Đồng thời m i thời đại, m i dân tộc lại có những biểu tượng của riêng mình, nó hướng tới biểu đạt những tầng vỉa cảm xúc, thể hiện rõ nét âm hưởng dân tộc và thời đại. Bên cạnh đó biểu tượng vừa mang tính ổn định vừa chứa đựng một tiềm năng về sự biến đổi và phát triển. Ổn định vì các nền văn hóa khác nhau bao giờ cũng có một tập hợp hệ thống biểu tượng khác nhau. Mặt khác, trong dòng chảy văn hóa ý ngh a của m i biểu tượng cũng như cả hệ thống luôn được bồi đắp những ý ngh a mới cùng những biến đổi và chuyển hóa của thời đại. Chẳng hạn, ở cấp độ đầu tiên là m u gốc khi đi vào đời sống văn hóa m i m u gốc lại sản sinh ra những biểu tượng văn hóa khác nhau, ví như m u gốc nước sẽ sản sinh những biểu tượng khác nhau như: biển, sông, suối, giọt sương,... Cho nên, không thể xem xét biểu tượng như một yếu tố t nh mà phải luôn luôn nhìn nó trong quá trình vận động, trong sử dụng và tái tạo nó của đời sống xã hội. Từ góc độ văn học, biểu tượng là phương tiện tạo hình và biểu đạt có tính đa ngh a trong văn học. Văn học là nghệ thuật ngôn từ trong đó ngôn từ nghệ thuật không chỉ là vật liệu chuyên chở nội dung mà nó có thể làm nảy sinh tư tưởng. Muốn vậy, nhà văn phải mã hóa ngôn từ, tạo ra hình thức lạ hóa nh m tổ chức một thế giới nghệ thuật in đậm dấu ấn của chủ thể sáng tạo và xuất hiện những hình tượng nghê thuật có giá trị. Như vậy, trong văn học, biểu tượng chính là hình tượng được hiểu ở bình diện kí hiệu – kí hiệu chứa tính đa ngh a của hình tượng. Biểu tượng văn học mang nhiều tầng sâu ý ngh a và có tính khái quát cao, soi sáng và làm rõ hình tượng. Cũng chính vì biểu 15
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan