Tài liệu Luận văn giáo dục văn hoá quan họ dựa vào cộng đồng cho học sinh tiểu học huyện yên phong, tỉnh bắc ninh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN TIẾN THỌ GIÁO DỤC VĂN HOÁ QUAN HỌ DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG CHO HỌC SINH TIỂU HỌC HUYỆN YÊN PHONG TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành: Giáo dục và phát triển cộng đồng Mã số: THÍ ĐIỂM LUẬN VĂN THẠC SĨ: KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đặng Thành Hưng HÀ NỘI, NĂM 2017 1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án này là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi. Các số liệu và tài liệu được trích dẫn trong luận án là trung thực. Kết quả nghiên cứu này không trùng với bất cứ công trình nào đã được công bố trước đó. Tôi chịu trách nhiệm với lời cam đoan của mình. Hà Nội, tháng 05 năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Tiến Thọ 1 LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện luận văn, tác giả đã nhận được sự động viên, khuyến khích và sự giúp đỡ nhiệt tình của các cấp lãnh đạo, của các thầy giáo, cô giáo, bạn bè đồng nghiệp và gia đình. Với tình cảm chân thành, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: - PGS.TS Đặng Thành Hưng, người hướng dẫn khoa học và giúp đỡ chuyên môn cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn này. - Khoa Tâm lí – Giáo dục và tập thể giảng viên của khoa đã tham gia đào tạo lớp cao học Giáo dục và phát triển cộng đồng. - Các cấp lãnh đạo của Ngành giáo dục Huyện Yên Phong, BGH các trường Tiểu học trên địa bàn huyện Yên Phong cùng các thầy cô giáo các đồng nghiệp và các em học sinh đã tạo điều kiện và giúp đỡ tận tình trong những năm tháng học tập, nghiên cứu. Do khả năng và thời gian nghiên cứu còn hạn chế, thực tiễn công tác giáo dục văn hoá Quan họ còn mới trong nhà trường, các cấp ban ngành còn chưa chú trọng quan tâm, còn nhiều vấn đề cần giải quyết, chắc chắn luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong sự đóng góp chân thành của các thầy giáo, cô giáo, các cấp lãnh đạo, bạn bè đồng nghiệp và bạn đọc để luận văn này có giá trị thực tiễn. Xin chân thành cảm ơn. Hà Nội, tháng 05 năm 2017 Nguyễn Tiến Thọ 2 MỤC LỤC CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC GIÁO DỤC VĂN HOÁ QUAN HỌ DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG CHO HỌC SINH TIỂU HỌC. 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề………………………………………. 10 1.2. Giáo dục dựa vào cộng đồng………………………………………. 16 1.3. Giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng ở trường tiểu học…… 19 1.4. Những yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng ở tiểu học……………………………………………………………. 34 Kết luận chương 1………………………………………………………... 43 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG GIÁO DỤC VĂN HOÁ QUAN HỌ Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC THUỘC HUYỆN YÊN PHONG TỈNH BẮC NINH. 2.1. Khái quát về giáo dục tiểu học huyện Yên Phong…………………… 45 2.2. Thực trạng hoạt động văn hóa Quan họ ở huyện Yên Phong………… 51 2.3. Thực trạng các biện pháp giáo dục văn hóa Quan họ trong trường tiểu học huyện Yên Phong…………………………………………………………. 57 Kết luận chương 2……………………………………………………….. 71 CHƯƠNG 3. CÁC BIỆN PHÁP GIÁO DỤC VĂN HOÁ QUAN HỌ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN YÊN PHONG, TỈNH BẮC NINH. 3.1. Các nguyên tắc đề xuất biện pháp giáo dục văn hóa cho học sinh tiểu học dựa vào cộng đồng trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh……….. 71 3.2. Các biện pháp giáo dục văn hóa Quan họ cho học sinh tiểu học dựa vào cộng đồng trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh………………… 72 Kết luận chương 3…………………………………………………………. 81 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ 1. Kết luận ……………………………………………………………. 82 2. Khuyến nghị………………………………………………………. 84 3 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt ÂN BGH BCHTW CBGV- CNV CBQL CM CLB CSVC CĐ DCQHBN GD GD-ĐT GDVHQH GV GVÂN GDKNS HĐ HS HT KN QL QLGD LHPN SHVHQH THCS THPT TH TTGDTX TNCSHCM TNTPHCM XHHCTGD XHHGD VNEN Viết đầy đủ Âm nhạc Ban giám hiệu Ban chấp hành Trung Ương Cán bộ giáo viên – công nhân viên Cán bộ quản lí Chuyên môn Câu lạc bộ Cơ sở vật chất Cộng đồng Dân ca quan họ Bắc Ninh Giáo dục Giáo dục và Đào tạo Giáo dục văn hoá Quan họ Giáo viên Giáo viên âm nhạc Giáo dục kỹ năng sống Hoạt động Học sinh Hiệu trưởng Khái niệm Quản lí Quản lí giáo dục Liên hiệp phụ nữ Sinh hoạt văn hoá Quan họ Trung học cơ sở Trung học phổ thông Tiểu học Trung tâm giáo dục thuờng xuyên Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh Thiếu niên tiền phong Hồ Chí Minh Xã hội hoá công tác giáo dục Xã hội hoá giáo dục Mô hình trường học Việt Nam kiểu mới 4 DANH MỤC BẢNG TT Tên Bảng 01 Bảng 2.1: (Thống kê kết quả giáo dục các môn học trong chương trình tiểu học của Huyện Yên Phong năm học 2015 – 2016 ). Bảng 2.2: Thống kê số lượng nội dung bài dạy, số tiết dạy DCQH trong trường tiểu học. Bảng 2.3: Kiến thức của HS về DCQHBN 02 03 04 05 06 07 Bảng 2.4: Thực trạng các kênh HS tiếp cận kiến thức về DCQHBN Bảng 2.5: Số lượng bài hát DCQHBN HS thuộc và có thể hát được giai điệu Bảng 2.6: Các kênh dạy hát DCQHBN cho HS tiểu học huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Bảng 2.7: Nguyện vọng học hát DCQHBN của HS các trường tiểu học 08 5 Trang MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở Bắc Ninh, sau khi Quan họ được tổ chức Văn hoá - Khoa học và Giáo dục của Liên Hiệp Quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào ngày 30/9/2009, thì Cục Di sản Văn hóa, Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam đã phối hợp với Sở GD&ĐT hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang xây dựng chuyên đề Dân ca Quan họ Bắc Ninh để đưa vào giảng dạy ở nhà trường từ cấp Tiểu học đến THPT trong chương trình văn học địa phương, thành lập khoa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong trường Văn hóa nghệ thuật của Bắc Ninh và Bắc Giang… Việc bảo tồn và phát triển dân ca Quan họ Bắc Ninh, là một trong những nhiệm vụ quan trọng đối với ngành văn hóa và đặc biệt là giáo dục. Chính vì vậy từ năm học 2011 - 2012, Sở văn hóa thể thao và du lịch Bắc Ninh phối hợp với Sở giáo dục đào tạo đưa dân ca Quan họ vào giảng dạy cho học sinh từ mầm non đến trung học phổ thông. Đến nay tuy đã có những kết quả nhất định nhưng chưa đạt hiệu quả cao và đồng bộ, chưa có sự nhận thức đúng đắn về văn hóa Quan họ qua những làn điệu của quê hương. Việc giáo dục văn hóa Quan họ qua những bài hát dân ca trong trường học nội dung còn nghèo nàn, chưa thể hiện được hết những nét ứng xử thật khéo léo, tế nhị, kín đáo và mang đầy ý nghĩa của văn hóa Quan họ. Tài liệu để giảng dạy mới chỉ dừng lại ở một số câu truyện như: hình ảnh lá trầu, cây tre, cây đa, cây gạo… trong bài hát, hay kể truyện về những nghệ nhân Quan họ. Tỉnh Bắc Ninh cũng đã đưa ra một số giải pháp để duy trì và phát huy giá trị truyền thống của văn hóa Quan họ như: có chế độ đãi ngộ với các nghệ nhân Quan họ; mở các lớp học hát dân ca ở từng cơ sở huyện, xã, người học hát được hỗ trợ kinh phí học tập; khuyến khích việc phát triển các câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa tới từng xã, phường, khu phố, làng quê, nhưng chưa đem lại hiệu quả thiết thực như mong muốn. Thực tiễn cho thấy nhiệm vụ bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa Quan họ phải được thực hiện bằng nhiều con đường như chính quyền và cộng 6 đồng Bắc Ninh đã và đang triển khai. Trong đó, con đường cơ bản, lâu dài và hứa hẹn hiệu quả nhất chính là giáo dục dựa vào cộng đồng. Quan họ có ý nghĩa lớn không phải ở chỗ nhờ các nghệ sĩ chuyên nghiệp biểu diễn mà lại ở chỗ nó trở thành nét văn hóa dân gian, thấm đượm trong tâm hồn mỗi người dân. Chuyên nghiệp hóa Quan họ có khi còn làm mất đi giá trị đích thực của nó nếu không giữ gìn nó bền vững trong cộng đồng. Giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng chính là quá trình tương tác hai mặt: giáo dục phổ biến, định hướng sự phát triển Quan họ trong cộng đồng và cộng đồng nuôi dưỡng giá trị văn hóa đó, làm cái nôi cho giáo dục phát triển. Hiện tại chưa có công trình nghiên cứu lí luận nào về giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng. Việc triển khai tổ chức các hoạt động giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng còn gặp nhiều khó khăn về cách thức tổ chức và hoạt động. Cho nên việc nghiên cứu lí luận giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng là một việc làm cấp thiết. Trong bối cảnh như vậy, đề tài “Giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng cho học sinh tiểu học ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh” được lựa chọn để thực hiện nghiên cứu luận văn thạc sĩ Giáo dục và phát triển cộng đồng. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất các biện pháp giáo dục văn hóa Quan họ cho học sinh trường tiểu học dựa vào cộng đồng trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh nhằm góp phần giáo dục toàn diện trong nhà trường và giữ gìn, phát huy giá trị văn hóa dân gian trong cộng đồng địa phương. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Các hoạt động giáo dục trong nhà trường có liên quan và kết hợp với các hoạt động của cộng đồng cấp xã, phường. 3.2. Đối tượng nghiên cứu 7 Hoạt động giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng trong nhà trường tiểu học với sự tham gia của các lực lượng xã hội. 4. Giả thuyết khoa học Nªu các biện pháp giáo dục văn hóa Quan họ cho học sinh tiểu học dựa vào cộng đồng tập trung vào nhận thức của học sinh về văn hóa Quan họ, khai thác được ảnh hưởng của truyền thống văn hóa từ cộng đồng để giúp các em có nhiều cơ hội trải nghiệm, chia sẻ và thực hành giá trị văn hóa đó tại địa phương thì chúng sẽ tác động tích cực đến kết quả giáo dục văn hóa Quan họ và giáo dục toàn diện cho học sinh. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Xác định cơ sở lí luận của việc giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng cho học sinh tiểu học. 5.2. Khảo sát thực trạng giáo dục văn hóa Quan họ cho học sinh tại một số trường tiểu học thuộc huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. 5.3. Đề xuất một số biện pháp giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng cho học sinh tiểu học. 5.4. Đánh giá kết quả nghiên cứu bằng thực nghiệm và phương pháp chuyên gia. 6. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu - Đề tài giới hạn các biện pháp giáo dục ở cấp trường, mang tính sư phạm và quản lí chuyên môn. - Nội dung văn hóa Quan họ gồm có năm mặt : Dân ca Quan họ, tục kết bạn Quan họ, văn hóa hành vi Quan họ, lễ hội Quan họ và tín ngưỡng Quan họ, các mặt hoà hợp và chi phối lẫn nhau trong đó Dân ca quan họ là mặt hoạt động trọng tâm, là phương tiện để người quan họ thực hiện các nhu cầu văn hoá tinh thần, nên việc nghiên cứu giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng cho học sinh tiểu học chủ yếu vẫn là Dân ca Quan họ. 8 - Qui mô khảo sát thực trạng được giới hạn ở 5 trường tiểu học thuộc huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. - Thực nghiệm sư phạm được giới hạn ở 01 trường tiểu học cùng với phạm vi hoạt động cộng đồng tại xã nơi trường đóng. - Thành phần chuyên gia đánh giá kết quả nghiên cứu bao gồm: các nhà giáo, các nhân vật hoạt động văn hóa quần chúng, cán bộ Đoàn TNCSHCM, Tổng phụ trách Đội TNTPHCM, cán bộ chính quyền và các đoàn thể địa phương, ban giám hiệu các trường tiểu học được khảo sát. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Các cách tiếp cận - Tiếp cận học tập trải nghiệm. - Tiếp cận quản lí giáo dục dựa vào cộng đồng. - Tiếp cận lịch sử-văn hóa. 7.2. Phương pháp nghiên cứu 7.2.1. Các phương pháp nghiên cứu lí luận - Phương pháp tổng quan lí luận để xây dựng tư liệu khoa học. - Phương pháp phân tích lí luận để xem xét các khía cạnh khác nhau của tư liệu và của vấn đề nghiên cứu. - Phương pháp khái quát hóa lí luận để xác định khung lí thuyết và định hướng phương pháp luận của đề tài. 7.2.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra: để khảo sát thực trạng giáo dục văn hóa Quan họ tại một số trường tiểu học qua các kĩ thuật như bảng hỏi, phỏng vấn, quan sát, phân tích sản phẩm hoạt động, phân tích hồ sơ dạy học và hồ sơ quản lí… - Phương pháp nghiên cứu trường hợp: chọn và phân tích kết quả giáo dục ở một số học sinh về nhận thức và thái độ văn hóa Quan họ. 9 - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: để đánh giá tác động của các biện pháp giáo dục đến kết quả cải thiện nhận thức và thái độ của học sinh về văn hóa Quan họ. 7.2.3. Các phương pháp khác - Phương pháp xử lí số liệu bằng thống kê toán học. - Phương pháp chuyên gia: để lấy ý kiến đánh giá bổ sung các biện pháp giáo dục văn hóa Quan họ. 10 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC GIÁO DỤC VĂN HOÁ QUAN HỌ DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG CHO HỌC SINH TIỂU HỌC. 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu về tiếp cận dựa vào cộng đồng. Bảo tồn các giá trị văn hóa dân tộc, văn hóa địa phương là một trong những nhiệm vụ quan trọng của trường phổ thông nói chung và nhà trường tiểu học, và việc giáo dục cho các em học sinh tiểu học nói riêng. Thông qua hoạt động đó giúp thế hệ trẻ hình thành và phát triển niềm tự hào, tự tôn của dân tộc, yêu nước, thương nòi, có ý thức đấu tranh, xây dựng và bảo vệ quê hương, đất nước. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5 BCHTW khóa VIII, các văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X, XI nhiều lần đề cập đến việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa và việc giáo dục bồi dưỡng con người Việt Nam về trí tuệ, đạo đức, tâm hồn, tình cảm, lối sống, có nhân cách, có bản lĩnh vững vàng ngang tầm sự nghiệp đổi mới đất nước, xây dựng nền giáo dục mới, tạo điều kiện cho các cá nhân phát triển tối đa tiềm năng của mình. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng từng chỉ rõ, di sản văn hóa truyền thống có những giá trị cơ bản, độc đáo, đặc sắc. Người luôn nhắc nhở phải phát huy vốn quý báu của dân tộc, trong kế thừa di sản phải có thái độ nghiên cứu, chọn lọc nghiêm túc. Giáo dục không chỉ dạy kiến thức khoa học, kiến thức văn hóa mà còn xây dựng đức, trí, thể, mỹ một cách toàn diện. Người căn dặn “người địa phương nào trước hết phải biết hát dân ca của địa phương mình, đó là điều thuận lợi hơn người ở địa phương khác” [2]. Như vậy việc đưa dân ca Việt Nam nói chung và giáo dục văn hóa Quan họ thông qua DCQHBN nói riêng vào trường học là một việc làm cần thiết góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa nhằm giáo dục con người một cách toàn diện, bồi dưỡng tâm hồn, nhân cách, khả năng cảm thụ âm nhạc, tình yêu quê hương đất nước. Bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam có “cốt lõi” và được kết tinh trong di sản văn hóa, gồm những giá trị bền vững, những tinh hoa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam được vun đắp lên qua lịch sử hàng nghìn năm đấu tranh dựng nước và giữ nước. Đó là lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc, tinh 11 thần đoàn kết, ý thức cộng đồng, gắn kết cá nhân - gia đình - làng xã - tổ quốc; lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý; đức tính cần cù, sáng tạo trong lao động, tinh tế trong ứng xử, tính giản dị trong lối sống. Các di sản văn hóa chỉ phát huy tác dụng khi được xâm nhập vào con người, chính vì vậy Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết: Văn hóa của Việt Nam là điều đáng tự hào, phải làm cho văn hóa thấm sâu vào tâm lý quốc dân. Từ nhận thức di sản văn hóa là nguồn lực đặc biệt tác động vào sự phát triển kinh tế - xã hội, trong những năm qua đặc biệt là từ khi tiến hành công cuộc đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước ta đã quan tâm đến việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa - gắn kết với việc xây dựng môi trường sinh thái nhân văn và đời sống văn hóa cộng đồng. Trên thế giới, việc nghiên cứu đưa dân ca, âm nhạc vào giảng dạy ở các trường phổ thông ở nhiều quốc gia đã được thực hiện theo một chiến lược, kế hoạch thống nhất. Nhật Bản, Hàn Quốc, Inđônêxia, Nga đã triển khai thành công việc dạy dân ca kết hợp với các trò chơi dân gian địa phương trong trường phổ thông. Ở Việt Nam đã có một số tài liệu hướng dẫn chung về giảng dạy âm nhạc và phương pháp dạy âm nhạc của Nguyễn Minh Toàn, Nguyễn Hoàng Thông, phương pháp dạy học âm nhạc của Hoàng Long, Hoàng Lân; một số tài liệu của Bộ GD&ĐT… Nhưng chưa có tài liệu nào hướng dẫn chi tiết và cách giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng cho học sinh tiểu học thông qua những bài hát DCQHBN. Nhiều nhà giáo dục đã đề nghị đưa giáo dục nghệ thuật vào trường phổ thông, cho đến những năm 90 của thế kỷ trước và nhất là từ khi thực hiện đổi mới chương trình và sách giáo khoa năm 2002, các môn Âm nhạc và Mỹ thuật) mới chính thức có chỗ đứng trong chương trình giáo dục phổ thông (ở bậc Tiểu học và THCS). Tuy nhiên việc giảng dạy ở một số địa phương còn mang tính hình thức, chưa được quan tâm đúng mức. Trong chương trình dạy âm nhạc ở TH, các nhà sư phạm đã đưa dân ca vào sách giáo khoa nhưng mức độ còn khá 12 khiêm tốn, trong 5 năm ở cấp tiểu học các em được học 12 bài dân ca, chủ yếu là những bài đặt lời mới. 1.1.2. Nghiên cứu về giáo dục văn hóa Quan họ. Sự hình thành, phát triển và truyền thống của “Văn hoá Quan họ” Kinh Bắc là một trong những vùng văn hóa lâu đời và phát triển nhất của người Việt ở vùng đất phía Bắc Thăng Long, sông Hồng (chủ yếu là đất Bắc Ninh, Bắc Giang ngày nay). Đây là một trong những trung tâm của nền văn minh Việt cổ. Cũng trên mảnh đất này, những giá trị tinh thần, tư tưởng được phản ánh qua các huyền thoại về Kinh Dương Vương, Lạc Long Quân, Âu Cơ, Thánh Gióng, An Dương Vương... Cùng với huyền thoại truyền thuyết là các di tích tiêu biểu như lăng mộ Kinh Dương Vương, các đền thờ Lạc Long Quân, Âu Cơ, đền thờ Phù Đổng Thiên Vương ở Thuận Thành, Từ Sơn, Tiên Du...Thành cổ Luy Lâu ở xã Thanh Khương (Dâu) với các di tích dinh thự, phố chợ, đền đài, chùa tháp nguy nga còn lại của trung tâm chính trị, kinh tế thương mại, trung tâm Phật giáo và Nho giáo của nước ta trong thiên niên kỷ đầu công nguyên. Bắc Ninh nổi tiếng với các làng nghề như làng tranh Đông Hồ, làng gốm Phù Lãng, gỗ mỹ nghệ Đồng Kỵ, rèn sắt Đa Hội, đúc đồng Đại Bái, dệt Hồi Quan; Các di tích lịch sử, như: đền Đô, chùa Phúc Nghiêm Tự (chùa Tổ), Chùa Bút Tháp , Chùa Dâu đền Phụ Quốc, đình làng Đình Bảng... Địa danh Kinh Bắc đã được nói đến từ lâu với cái tên: Bắc Giang Lộ hay Kinh Bắc Lộ, Bắc Giang thừa tuyên hay Kinh Bắc thừa tuyên, Kinh Bắc trấn và cái tên Bắc Ninh (ước muốn yên bình cho một vùng đất quan trọng phía Bắc Tổ quốc nằm xa kinh thành Huế) do vua Minh Mạng đổi tên năm 1822. Vùng đất có độ tuổi hàng nghìn năm này là nơi giao lưu của các luồng văn hóa lớn được du nhập từ Trung Hoa, Ấn Độ...; là đất hoàng tộc phát tích của nhà Lý với tám đời vua, trong đó có vị vua kiệt xuất Lý Thái Tổ với công lao khai sinh ra Quốc hiệu Đại Việt và Thủ đô Thăng Long; là đất nổi tiếng về khoa cử có nhiều người đạt danh hiệu trạng nguyên nhất Việt Nam (14/49 người), trong đó Lê 13 Văn Thịnh là vị Trạng nguyên đầu tiên khai khoa đời Lý - người trí thức mở đường khoa cử… Vì lẽ đó, văn hóa Kinh Bắc mang nhiều nét “cung đình”, là một vùng văn hóa ít bị đứt gãy về mặt thời gian nên các yếu tố văn hóa dân gian còn lưu lại đến ngày nay ít nhiều đều được thừa hưởng nét văn hóa truyền thống. Đây chính là sự minh chứng hùng hồn cho sự phong phú đa dạng và tiêu biểu hơn bất cứ địa phương nào trên mảnh đất Việt ngàn năm văn hiến “Bắc Ninh là cái nôi phát sinh của người Việt và văn hóa Việt” . Kinh Bắc còn là nơi khơi nguồn văn hóa Quan họ. Nói đến Quan họ là nói đến nền văn hoá tổng thể hợp thành từ nhiều yếu tố văn hóa hóa nghệ thuật dân gian trong một quá trình lịch sử lâu dài, có nhiều tầng, nhiều lớp trong một chỉnh thể văn hóa; gắn bó với văn hóa, văn minh làng xã, thu hút và biểu hiện những ước mơ; tập hợp và hành động chung cho những nguyện vọng, những khao khát của con người xứ Bắc từ nhiều đời đối với quyền sống, quyền hưởng hạnh phúc của con người trên bình diện văn hóa - xã hội. Nền văn hóa Quan họ là do các lối chơi quan họ của cộng đồng xây dựng nên, luôn luôn được cộng đồng sàng lọc trong dòng chảy lịch sử. Việc khôi phục và bảo tồn những tinh hoa nhất, bản sắc độc đáo, đậm đà nhất trong nền văn hóa quan họ là phải khôi phục và bảo tồn kho tàng bài bản của quan họ, cách hát và kỹ thuật hát quan họ (quan họ cổ) và cuối cùng là lối chơi quan họ. Làng Viêm Xá (làng Diềm), huyện Yên Phong thuộc về thành phố Bắc Ninh, có đền thờ vua Bà. Truyền rằng, Vua Bà chính là người đã sáng tác ra các làn điệu dân ca quan họ đầy tình tứ và quyến rũ. Nét đặc trưng, độc đáo nhất của làng Diềm chính là “nghề chơi” quan họ với nghệ thuật và phong cách hát quan họ vừa cổ xưa, vừa độc đáo, vừa phong phú, điêu luyện. Trong số 49 làng Quan họ, làng Diềm còn duy trì được đội quan họ đông tới hàng trăm người, đủ các thế hệ liền anh liền chị. Từng bọn Quan họ, mỗi nhóm liền anh, liền chị khi gặp gỡ có thể cất giọng hát tuỳ theo nhu cầu, tâm trạng cảm xúc. Việc truyền dạy hát quan họ được quan tâm ngay trong gia đình, không phụ thuộc, hay chờ đợi việc tổ chức lớp học. 14 Chính “cái nôi” văn hóa này là nơi sản sinh ra văn hóa Quan họ với những làn điệu dân ca quan họ trữ tình, đằm thắm; hình thức tổ chức sinh hoạt văn hóa mang tính chất dân gian, nhưng lại nghiêm ngặt, khắt khe đòi hỏi người chơi am tường tiêu chuẩn, tuân theo lề luật. Điều này đã cắt nghĩa cho nhu cầu "chơi quan họ" vốn chỉ tồn tại nguyên nghĩa tại 49 làng Quan họ gốc - những làng thuộc các vùng quê được gọi là địa linh nhân kiệt. Văn hóa Quan họ là một di sản văn hóa quý giá không của riêng vùng Kinh Bắc biểu hiện những quan niệm đẹp đẽ, trong sáng, chất phác của người dân lao động sống trên mảnh đất Kinh Bắc xưa và nay. Tất cả hợp lại mảnh đất tốt để dân ca quan họ, hay nói rộng hơn là những sinh hoạt văn hóa Quan họ ra đời và phát triển. Giáo dục văn hoá Quan họ. Với quá trình hình thành và phát triển lâu đời của VHQH qua nhiều thế hệ cha ông truyền dạy cho nhau từ thế hệ này qua thế hệ khác, tiếp thu phát triển nhưng không bị mai một những nét tinh hoa của văn hoá truyền thống cha ông. Trước kia khi mà công cuộc công nghiệp hoá hiện đại hoá vẫn chưa phát triển, thì việc sinh hoạt VHQH được diễn ra với đầy đủ những nét đặc trưng của các làng Quan họ cổ dưới dạng tổng thể hoàn chỉnh của các mặt: Dân ca Quan họ, tục kết bạn Quan họ, văn hoá hành vi Quan họ, lễ hội và tín ngưỡng Quan họ các mặt hoà hợp và chi phối lẫn nhau trong đó dân ca quan họ là mặt hoạt động trọng tâm, là phương tiện để người Quan họ thực hiện các nhu cầu văn hoá tinh thần. Ứng xử, giao tiếp văn hoá quan họ được xem như là chất xúc tác, biểu hiện tình người, niềm đam mê, hào hứng và cuốn hút trong sinh hoạt văn hoá quan họ. Giáo dục văn hoá Quan họ đặc biệt là việc truyền dạy Dân ca Quan họ ở tỉnh Bắc Ninh đã và đang diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau. Trung tâm văn hoá Quan họ tỉnh Bắc ninh phối hợp với nhiều cơ quan ban nghành chức năng khác nhau mở các lớp học hát Quan họ tới từng cơ sở, nhưng để huy động được mọi người tập trung học tập thì thực sự gặp cũng khá nhiều khó khăn trong việc tổ chức lớp, vì số người bố trí theo học và tham dự còn khiêm tốn do 15 đặc thù công việc của xã hội với sự bon chen của kinh tế thị trường ai cũng có những phần trách nhiệm với công việc xã hội….phải lo toan với những mưu sinh hàng ngày. Việc giáo dục văn hóa Quan họ cho học sinh tiểu học dựa vào cộng đồng trên cơ sở định hướng thông qua giáo dục nhà trường sẽ góp phần then chốt trong việc hình thành nhân cách của học sinh và giữ gìn bồi dưỡng hiệu quả nhất trong việc bảo tồn giá trị văn hóa phi vật thể Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã được UNESCO công nhận cần bảo tồn và phát huy. 1.2. Giáo dục dựa vào cộng đồng 1.2.1. Khái niệm. Giáo dục là một quá trình tác động có kế hoạch, có nội dung và phương pháp phù hợp với đối tượng giáo dục nhằm thúc đẩy sự thay đổi của đối tượng về kiến thức, kỹ năng và thái độ, Giáo dục cộng đồng là hình thức giáo dục phi chính quy có sự tham gia nhằm trang bị cho các thành viên cộng đồng kiến thức, kỹ năng và thái độ phù hợp để họ phát triển, nâng cao đời sống cá nhân và góp phần vào sự phát triển cộng đồng. Giáo dục cộng đồng là một thành phần cơ bản và quan trọng nhất của phát triển cộng đồng Giáo dục cộng đồng là một cách thức can thiệp của xã hội nhằm hướng tới sự phát triển công bằng và bền vững. Giáo dục dựa vào cộng đồng là hình thức học tập lấy cộng đồng làm định hướng giáo dục họ theo mục đích chung của cộng đồng Giáo dục dựa vào cộng đồng là hình thức học tập suốt đời cho cộng đồng và của cộng đồng, do cộng đồng lựa chọn, hoạch định và triển khai. Phải dựa trên lợi ích, sự tham gia của cộng đồng. 1.2.2. Nguyên tắc của giáo dục dựa vào cộng đồng. ▪ Tạo môi trường, thể chế cơ bản: luật lệ, quy ước, hỗ trợ của nhà nước. Có các chính sách ưu đãi, ưu tiên cho một số đối tượng đặc biệt 16 ▪ Củng cố các tổ chức cộng đồng ▪ Tăng cường năng lực cá nhân ▪ Khuyến khích sáng tạo bằng các biện pháp mềm dẻo ▪ Phải bồi dưỡng và hỗ trợ các cộng đồng để họ có đủ các điều kiện tự đứng ra thực hiện công việc trước kia do Nhà nước làm, nay phải giao cho các cộng đồng nông thôn thực hiện. ▪ Tạo hành động tập thể của cộng đồng và kiểm tra các can thiệp, lấy các tổ chức cộng đồng làm động lực phát triển 1.2.3. Các hình thức tổ chức giáo dục dựa vào cộng đồng. Giáo dục dựa vào cộng đồng chủ yếu là hoạt hoạt động xuất phát từ cộng đồng vì lợi ích của cộng đồng và cộng đồng làm chủ mọi hoạt động trên cơ sở nắm bắt được nội dung mục tiêu của hoạt động giáo dục. Trên cơ sở nội dung của việc giáo dục thì việc đưa ra các hình thức giáo dục hết sức quan trọng. Các hình thức trong giáo dục dựa vào cộng đồng phải thực sự linh hoạt đa dạng phong phú về nội dung và cách thức tổ chức nhằm thúc đẩy việc tiếp cận của cộng đồng với kiến thức nội dung cần giáo dục sao cho dễ nhớ, dễ hiểu, dễ thực hiện. Hình thức tổ chức giáo dục dựa vào cộng đồng hiệu qua nhất là thông qua các hoạt động trải nghiệm sáng tạo được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau như hoạt động câu lạc bộ, tổ chức trò chơi, diễn đàn, sân khấu tương tác, tham quan dã ngoại, các hội thi, các hoạt động giao lưu, hoạt động nhân đạo, hoạt động tình nguyện, hoạt động cộng đồng, sinh hoạt tập thể, lao động công ích, sân khấu hóa như: Kịch, thơ, hát, múa rối, tiểu phẩm, kịch tham gia…, thể dục thể thao, tổ chức các ngày hội… Mỗi hình thức hoạt động trên đều tiềm tàng những khả năng giáo dục nhất định. Nhờ các hình thức tổ chức đa dạng, phong phú mà việc giáo dục học sinh được thực hiện một cách tự nhiên, sinh động, nhẹ nhàng, hấp dẫn, không gò bó và khô cứng, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý cũng như nhu cầu, nguyện vọng của học sinh. Trong quá trình thiết kế, tổ chức thực hiện và đánh giá hoạt động trải nghiệm sáng tạo, cả giáo viên lẫn học sinh đều có cơ hội thể hiện sự sáng 17 tạo, chủ động, linh hoạt của mình, làm tăng thêm tính hấp dẫn, độc đáo của các hình thức tổ chức hoạt động. Dựa trên khảo sát thực tiễn của các hình thức tổ chức hoạt động trong các nhà trường, và những hoạt động thực tế có thể phân loại các hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong việc giáo dục văn hoá Quan họ dựa vào cộng đồng cho học sinh tiểu học thành các nhóm sau: Hình thức có tính khám phá: Thực địa, thực tế; Tham quan; Trò chơi về hoạt động sinh hoạt văn hoá Quan họ. Hình thức có tính tham gia lâu dài: Các câu lạc bộ, hoạt động theo các dự án và nghiên cứu khoa học. Hình thức có tính thể nghiệm/ tương tác: Tham dự các diễn đàn; Giao lưu; Hội thảo/xemina; Sân khấu hóa, thong qua các hoạt động ngoại khoá về Dân ca Quan họ Hình thức có tính cống hiến: được thực hành hoạt động văn hoá Quan họ qua các sự kiện, các hoạt động xã hội/ tình nguyện. Từ thực tế với những hành động thiết thực, được triển khai và hướng dẫn tỉ mỉ mọi người làm theo học theo trên cơ sở rút kinh nghiệm của người thực hiện trước. Trên cơ sở đó chúng ta đi sâu tìm hiểu hình thức Câu lạc bộ, vì đây là hình thức giáo dục mà trong xã hội không chỉ trong nước mà ngoài nước áp dụng đạt hiệu quả khá cao, nhất lại là trong việc giáo dục văn hoá Quan họ dựa vào cộng đồng. Hình thức câu lạc bộ : Đây là một hình thức đơn giản thời gian hoạt động linh hoạt tuỳ theo sự bố trí sắp xếp tập trung vào những thời gian thích hợp, hình thức câu lạc bộ dựa trên 4 giá trị cốt lõi : - Làm Chủ Bản Thân : Tạo ra một môi trường tích cực, năng động và an toàn để giúp các thành viên vui vẻ hơn, sáng tạo hơn, tự tin hơn và phát huy tối đa được tiềm năng của mình. 18 - Làm Chủ Cuộc Sống : Các hoạt động tích cực và có ý nghĩa sẽ giúp thành viên giữ lửa thông qua các hoạt động họp nhóm, chia sẻ,… để cùng nhau theo dõi tiến độ, nhắc nhở, động viên nhau vượt qua những khó khăn thử thách để hoàn thành các mục tiêu của mình. - Làm Chủ Kiến Thức : Câu Lạc Bộ phải là môi trường để giao lưu, chia sẻ với nhau những phương pháp học tập & các kỹ năng mềm thiết yếu để bạn học tập tốt hơn và tự tin hơn trong cuộc sống. Bên cạnh đó, đây là môi trường rất tốt để bạn rèn luyện khả năng lãnh đạo thông qua việc tham gia điều hành Câu Lạc Bộ. - Làm Chủ Các Mối Quan Hệ : Thành viên Câu Lạc Bộ sẽ có cơ hội giao tiếp và làm việc nhóm với nhau thông qua rất nhiều hoạt động. Bên cạnh đó, đây còn là nơi giao lưu, học hỏi và kết thân giữa mọi người trong cộng đồng, qua đó có thể rèn luyện các kỹ năng thiết thực trong việc duy trì những mối quan hệ của mình. Ngoài ra, tất cả thành viên Câu lạc bộ sẽ luôn mang trong mình các giá trị chính yếu sau: Yêu thương có giá trị ; Phản hồi chân thật ; Cống hiến Ngoài ra các hình thức giáo dục khác cũng đóng vai trò hết sức quan trọng và là chất xúc tác cho hình thức Câu lạc bộ đạt hiệu quả tối ưu của mình. 1.3. Giáo dục văn hóa Quan họ dựa vào cộng đồng ở trường tiểu học 1.3.1. Một số khái niệm. 1.3.1.1. Văn hóa Quan họ. Quan họ là một hiện tượng sinh hoạt văn hóa đặc biệt, với một không gian rộng lớn bao gồm sự hợp thành của 5 mặt hoạt động : Dân ca Quan họ, tục kết bạn Quan họ, văn hóa hành vi Quan họ, lễ hội Quan họ và tín ngưỡng Quan họ. Qua quá trình tồn tại và phát triển tự thân, các mặt này hòa hợp thành một chỉnh thể thống nhất : Văn hóa Quan họ. Việc xác định đúng vai trò của từng mặt hoạt động và mối quan hệ hữu cơ giữa các thành tố cấu thành không gian Văn hóa Quan họ do đó có vai trò 19