Tài liệu Luận văn áp dụng phương thức trực tuyến trong việc khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH PHAN VÕ KIỀU ANH ÁP DỤNG PHƯƠNG THỨC TRỰC TUYẾN TRONG VIỆC KHỞI KIỆN VÀ THỤ LÝ VỤ ÁN DÂN SỰ KHÓA LUẬN CHUYÊN NGÀNH LUẬT DÂN SỰ TP HỒ CHÍ MINH – THÁNG 7 NĂM 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH Phụ lục 2: Mẫu trang phụ bìa (Khổ 210 x 297 mm) Người thực hiện: PHAN VÕ KIỀU ANH ÁP DỤNG PHƯƠNG THỨC TRỰC TUYẾN TRONG VIỆC KHỞI KIỆN VÀ THỤ LÝ VỤ ÁN DÂN SỰ Giáo viên hướng dẫn: ThS. NGUYỄN THỊ HOÀI TRÂM TP HỒ CHÍ MINH – THÁNG 7 NĂM 2021 LỜI CAM ĐOAN Em xin cam đoan: Khóa luận tốt nghiệp này là kết quả nghiên cứu của riêng em, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của Thạc sĩ Nguyễn Thị Hoài Trâm. Khóa luận đảm bảo tính trung thực và tuân thủ các quy định về trích dẫn, chú thích tài liệu tham khảo. Em xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về lời cam đoan này./. Tác giả Phan Võ Kiều Anh BLTTDS CQTHADS EFS TANDTC TTDS VADS DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Bộ luật tố tụng dân sự Cơ quan thi hành án dân sự E-Filing System Tòa án nhân dân tối cao Tố tụng dân sự Vụ án dân sự MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ VIỆC KHỞI KIỆN VÀ THỤ LÝ VỤ ÁN DÂN SỰ BẰNG PHƯƠNG THỨC TRỰC TUYẾN ....................................................... 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa ........................................................................................... 6 1.1.1. Khái niệm ........................................................................................................................... 6 1.1.2. Đặc điểm .......................................................................................................................... 11 1.1.3. Ý nghĩa ............................................................................................................................. 12 1.2. Cơ sở của việc khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự theo phương thức trực tuyến ................. 14 1.2.1. Cơ sở lý luận .................................................................................................................... 14 1.2.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................................. 20 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự theo phương thức trực tuyến .......................................................................................................................................... 22 1.3.1. Yếu tố về con người ......................................................................................................... 22 1.3.2. Yếu tố về quy định pháp luật ........................................................................................... 23 1.3.3. Yếu tố về cơ sở hạ tầng, cơ sở công nghệ thông tin......................................................... 23 1.3.4. Vấn đề tấn công và an ninh mạng .................................................................................... 24 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................................ 26 CHƯƠNG 2. QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT HIỆN HÀNH VỀ VIỆC KHỞI KIỆN VÀ THỤ LÝ VỤ ÁN DÂN SỰ THEO PHƯƠNG THỨC TRỰC TUYẾN – BẤT CẬP, KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT .......................................................................... 27 2.1. Các lĩnh vực được nộp đơn khởi kiện trực tuyến ............................................................... 27 2.2. Cách thức nộp đơn khởi kiện trực tuyến ............................................................................ 31 2.3. Việc nộp các tài liệu, chứng cứ trực tuyến ......................................................................... 37 2.4. Việc thông báo của Tòa án bằng phương tiện điện tử ........................................................ 41 2.5. Cách nộp tạm ứng án phí trực tuyến .................................................................................. 46 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................................................ 51 KẾT LUẬN .............................................................................................................................. 52 TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................................... 53 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tại thời điểm đại dịch COVID-19 bùng nổ, nhiều thách thức đã được đặt ra đối với các quốc gia, đặc biệt trong việc cung cấp các dịch vụ công cốt lỗi, bao gồm chăm sóc sức khỏe, y tế, giáo dục và pháp luật. Nhiều quốc gia đã ban hành các lệnh phong tỏa, giãn cách xã hội hay thậm chí là cách ly xã hội nhằm đối phó với việc bùng phát nghiêm trọng của dịch bệnh, những lệnh này đã gây ra nhiều khó khăn trong các hoạt động xã hội và hệ thống tư pháp cũng không nằm ngoài sự ảnh hưởng này. Trong thời gian đầu tiến hành giãn cách, cách ly, hệ thống tư pháp của một số quốc gia lựa chọn giải pháp tìm kiếm cơ sở vật chất để đáp ứng sự giãn cách xã hội như phân bổ lại lịch làm việc của các cán bộ, nhân viên tòa án, bố trí các phòng xử án rộng rãi, ít người tham dự… Phần đông còn lại ra quyết định hoãn hoạt động xét xử để giảm thiểu tối đa số lượng các phiên tòa được tiến hành xét xử trong thời gian này1. Tuy nhiên, đây chỉ có thể là biện pháp mang tính tạm thời vì số lượng tranh chấp không vì dịch bệnh mà ngừng tăng, thậm chí con số còn có thể tăng lên đáng kể do những dự kiến trong giao dịch dân sự vì đại dịch kéo dài mà thay đổi. Số lượng vụ án tồn đọng trong khi quyền và lợi ích hợp pháp của các đương sự có khả năng bị xâm phạm, thiệt hại nhiều hơn nếu thời gian hoãn hoạt động xét xử kéo dài đã tạo áp lực lên hệ thống tư pháp của các quốc gia, buộc các tòa án phải chuyển mình tìm kiếm phương pháp mới, thoát ra khỏi cách vận hành bình thường, “truyền thống”2. Sự phát triển của truyền thông và công nghệ thông tin đã hỗ trợ các quốc gia trên thế giới trong việc vận hành hoạt động tư pháp một cách hiệu quả. Internet là cuộc cách mạng vĩ đại nhất gần đây đã mang lại một xã hội mở, tuy nhiên việc khai thác một cách tối đa những lợi ích từ cuộc cách mạng này trong lĩnh vực tố tụng, giải quyết vụ việc dân sự là còn hạn chế. Bên cạnh những tác động tiêu cực mà đại dịch COVID-19 mang lại, thì tình hình hiện nay cũng được xem như là một môi trường thúc đẩy cho những trải nghiệm mới mang tính sáng tạo, thích ứng cao hơn để phù hợp với thời cuộc và nhìn chung đây là một môi trường có thể thúc đẩy cải cách tư pháp nói chung, ngành tố tụng nói riêng theo hướng tích hợp công nghệ thông tin, sử dụng công nghệ 4.0 nhằm hỗ trợ cho việc giải quyết vụ án dân sự. Theo đó, trong bối cảnh hiện nay, các hoạt động của hệ thống tư pháp nói chung, hoạt động xét xử vụ án dân sự nói riêng của các quốc gia về cơ bản vẫn được tiếp tục duy trì trên cơ sở tiếp cận theo hướng “từ xa” bằng các công cụ hỗ trợ liên lạc trực tuyến hoặc linh hoạt kết hợp giữa “trực tuyến” và cách xét xử “truyền thống” nhằm đảm bảo giải quyết kịp thời các tranh chấp dân sự, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các đương sự một cách tối đa. Theo đó, sự hỗ trợ của công nghệ thông tin không chỉ dừng lại ở phạm vi quản lý hồ sơ mà còn xảy ra trong hoạt động 1 Courts and Tribunals Judiciary of England and Wales (2020), The remote access Family Court, (version 5), tr. 5; 2 Nguyễn Thị Hoài Trâm - Lê Thị Minh Ngọc (2020), “Áp dụng mô hình xét xử trực tuyến của Tòa án đối với các vụ án dân sự dưới tác động của COVID-19”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học: Tác động của COVID-19 đến các quan hệ pháp luật dân sự, Khoa Luật Dân sự Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh. 1 xét xử của Tòa án, ngay cả đối với các vụ án phức tạp, kéo dài. Tùy từng trường hợp cụ thể, một phiên tòa truyền thống, phiên tòa trực tuyến hoặc phiên tòa “hỗn hợp” (một hoặc một số người tham gia phiên tòa để cung cấp trực tiếp bằng chứng của họ cho hội đồng xét xử, những người còn lại tham gia phiên tòa “từ xa” thông qua các phần mềm hỗ trợ liên lạc) có thể được cân nhắc áp dụng cho phù hợp3. Tại Việt Nam, hiện nay Thủ tướng Chính phủ đã ban hành các chỉ thị nhằm hạn chế sự tập trung đông người và sự lây lan của dịch bệnh. Trong đó, hoạt động mở phiên tòa cũng bị ảnh hưởng và gây ra nhiều khó khăn trong việc tiếp cận công lý của các chủ thể (cá nhân, cơ quan, tổ chức), nếu như tình trạng như vậy cứ tiếp tục kéo dài sẽ gây bức xúc trong dư luận, mất lòng tin của quần chúng nhân dân đối với hệ thống pháp luật và ảnh hưởng đến nền kinh tế, xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức. Bên cạnh đó, Nghị quyết số 52-NQ/TW ngày 27/9/2019 của Bộ Chính trị về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng có đề cập đến vấn đề bắt đầu từng bước thực hiện mô hình “Tòa án điện tử”4. Ngoài ra, một yếu tố khác là đời sống ở Việt Nam hiện nay đang dần hòa nhập với việc có sự hỗ trợ của công nghệ như việc thanh toán các hóa đơn qua các phần mềm, học và họp trực tuyến... Trong đó, việc áp dụng các phương tiện điện tử đã góp phần đáng kể tạo nên chất lượng sống tốt hơn của cá nhân, cơ quan, tổ chức. Ở thời đại mà khoa học và công nghệ đang liên tục được đẩy mạnh phát triển thì một quốc gia đang phát triển như Việt Nam lại càng cần thúc đẩy đất nước mình nhiều hơn để tạo nên nhiều giá trị tích cực cho đời sống ở Việt Nam. Từ các yếu tố nêu trên, Việt Nam cũng đã sẵn sàng cho công cuộc mang khoa học và công nghệ vào hoạt động xét xử, bên cạnh việc hòa nhập với xu thế, ngoài ra là để tạo nên nhiều sự thuận lợi cho các chủ thể trong việc tiếp cận công lý. Tuy nhiên, việc phát triển mô hình xét xử trực tuyến là một việc làm cấp bách nhưng cũng cần có thời gian chuẩn bị cẩn thận. Vậy, nhằm góp phần hoàn thiện một phần quy định về xét xử trực tuyến, tác giả đã chọn đề tài “Áp dụng phương thức trực tuyến trong việc khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự”. 2. Tình hình nghiên cứu Trong khoa học pháp lý từ trước đến nay ở Việt Nam, chế định về khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự (VADS) theo phương thức trực tuyến là một công trình mang tính mới cao. Tuy nhiên vẫn có một số bài viết của các tác giả bình luận, phân tích, nghiên cứu về khởi kiện và thụ lý VADS như: Bài viết “Khởi kiện vụ án dân sự tại tòa án – một số lựa chọn hiệu quả” của tác giả Nguyễn Chế Linh (được đăng trên tạp chí Luật sư Việt Nam, số 6, 2017) đánh giá, nhận xét về tính hiệu quả của quy định pháp luật trong các vấn đề như phương thức khởi kiện, quy định về tạm ứng án phí, các biện pháp khẩn cấp tạm thời… từ đó đưa ra những lựa chọn mang tính hiệu quả trong các khía cạnh trên. Nguyễn Thị Hoài Trâm - Lê Thị Minh Ngọc (2020), tlđd (2); Lê Đức Anh (2020), “Mô hình “Xét xử trực tuyến thay xét xử tập trung””, https://tapchitoaan.vn/baiviet/nghien-cuu/mo-hinh-xet-xu-truc-tuyen-thay-xet-xu-tap-trung?fbclid=IwAR0Bb5FbEnuuAEjhPjdGAusq 5w XclyCTjAxr u7ialb2VbyR_s_sH qgtGBw, truy cập ngày 12/4/2021. 3 4 2 Bài viết “Khởi kiện vụ án dân sự theo quy định của BLTTDS 2015” của tác gả Bùi Thị Huyền (được đăng trên tạp chí Kiểm sát, số 12, 2017) phân tích về khái niệm của khởi kiện vụ án dân sự theo nghĩa rộng và hẹp, xác định chủ thể có quyền khởi kiện. Song song đó đề cập đến những điểm mới của BLTTDS 2015 về khởi kiện VADS (theo nghĩa rộng), những vướng mắt, bất cập từ đó đưa ra cơ sở để hoàn thiện pháp luật. Bài viết “Một số ý kiến về thụ lý VADS” của tác giả Đoàn Đức Lương (được đăng trên tạp chí Kiểm sát, số 17, 2005) tập trung phân tích khái niệm của thụ lý VADS, nội dung, yêu cầu cơ bản của việc kiểm sát và vai trò của Kiểm sát viên đối với giai đoạn thụ lý vụ án dân sự trong tố tụng dân sự. Bài viết “Áp dụng mô hình xét xử trực tuyến của Tòa án đối với các vụ án dân sự dưới tác động của COVID-19” của tác giả Nguyễn Thị Hoài Trâm và Lê Thị Minh Ngọc (2020) trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học: Tác động của COVID-19 đến các quan hệ pháp luật dân sự, do Khoa Luật Dân sự Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức vào ngày 11/11/2020 tại Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh. Bài viết đã nêu những tác động của COVID-19 đến các hoạt động của Tòa án, cùng với đó là thực trạng áp dụng phương thức xét xử trực tuyến của một số nước trên thế giới nhằm thích ứng với bối cảnh COVID-19 cũng như những kiến nghị hoàn thiện. Tuy nhiên, vì là bài viết tham gia hội thảo nên chưa đưa ra những giải pháp chi tiết về việc áp dụng phương thức xét xử trực tuyến tại Việt Nam khi Tòa án giải quyết các vụ án dân sự theo thủ tục tố tụng dân sự. Bên cạnh đó, một số luận văn, khóa luận tiêu biểu cũng đã nghiên cứu về vấn đề khởi kiện và thụ lý VADS như: Khóa luận tốt nghiệp “Quyền khởi kiện VADS theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam” của tác giả Lê Thị Minh Ngọc (Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, 2019) chỉ tập trung nghiên cứu các vấn đề cơ bản về quyền khởi kiện như khái niệm, ý nghĩa của quyền này và đặc biệt nghiên cứu chuyên sâu vào các quy định của pháp luật tố tụng dân sự hiện hành về việc xác định chủ thể có quyền khởi kiện VADS, điều kiện khởi kiện VADS, phạm vi khởi kiện VADS và chỉ ra phương hướng để hoàn thiện pháp luật về quyền khởi kiện VADS. Khóa luận tốt nghiệp “Khởi kiện và thụ lý VADS” của tác giả Nguyễn Chí Thắng (Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, 2010) với nội dung nghiên cứu tập trung vào các vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng chế định khởi kiện và thụ lý VADS tại Tòa án cấp sơ thẩm. Từ đó, tìm hiểu, phân tích, đánh giá nội dung của quy định pháp luật trong việc khởi kiện và thụ lý VADS. Đồng thời, đưa ra kiến nghị góp phần củng cố và hoàn thiện quy định pháp luật về quyền khởi kiện và thụ lý VADS trong tố tụng dân sự. Luận văn thạc sĩ “Hoàn thiện chế định khởi kiện và thụ lý VADS trong pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thu Hiền (Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2012) nghiên cứu về thủ tục khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự (BLTTDS) Việt Nam hiện hành, cụ thể là tập trung phân tích đặc thù của việc khởi kiện VADS. Đồng thời so sánh, phân tích toàn 3 diện và chuyên sâu giữa quy định của pháp luật tố tụng dân sự về khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự trước thời điểm BLTTDS hiện hành được ban hành. Luận văn thạc sĩ “Quyền tự do khởi kiện vụ án dân sự theo pháp luật Việt Nam” của tác giả Đàm Thị Hoa (Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2016) làm rõ những vấn đề lý luận cũng như thực tiễn của quy định pháp luật Việt Nam hiện hành về quyền tự do khởi kiện VADS, đồng thời làm nghiên cứu phạm vi quyền tự do khởi kiện của chủ thể khởi kiện, trách nhiệm cơ quan nhà nước trong việc bảo đảm quyền tự do khởi kiện của chủ thể. Từ đó đưa ra những điểm còn thiếu sót hoặc chưa hợp lý sẽ đề xuất một số giải pháp nhầm hoàn thiện pháp luật Việt Nam về quyền tự do khởi kiện VADS. Luận án tiến sĩ “Khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự, những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Nguyễn Thị Hương (Đại học Luật Hà Nội, 2019) tập trung nghiên cứu về khởi kiện và thụ lý VADS, chỉ luận giải về khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của khởi kiện và thụ lý VADS; chủ thể có quyền khởi kiện; phạm vi khởi kiện; đơn khởi kiện và phương thức gửi đơn khởi kiện; các căn cứ trả lại đơn khởi kiện; khiếu nại, kiến nghị và giải quyết khiếu nại; kiến nghị về việc trả lại đơn khởi kiện, trình tự, thủ tục thụ lý vụ án. Từ tình hình nghiên cứu đã được nêu, chúng ta có thể thấy rằng đề tài “Áp dụng phương thức trực tuyến trong việc khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự” là đề tài mang tính mới hoàn toàn. Bởi các công trình nêu trên chỉ tập trung phân tích từ pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật Việt Nam đối với việc khởi kiện và thụ lý VADS theo cơ chế mà các chủ thể phải trực tiếp đến Tòa án để làm các thủ tục cần thiết chứ chưa đề cập đến cơ chế trực tuyến và cũng như phân tích, học hỏi từ kinh nghiệm của các quốc gia khác trên thế giới về lĩnh vực này. Vậy nên việc nghiên cứu đề tài này có thể mang lại những yếu tố mới và góp phần hoàn thiện pháp luật nước ta. 3. Mục tiêu nghiên cứu - Làm rõ khái niệm của thuật ngữ “trực tuyến” trong vấn đề áp dụng phương thức trực tuyến cho việc khởi kiện và thụ lý VADS tại Việt Nam. Bên cạnh đó, đưa ra và phân tích cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn của việc áp dụng phương thức trực tuyến cho hoạt động khởi kiện và thụ lý VADS tại Việt Nam, đồng thời nêu lên những yếu tố có thể ảnh hưởng đến việc hoàn thiện cơ chế này; - Làm rõ các điểm hạn chế, bất cập trong những quy định của pháp luật tố tụng dân sự (TTDS) Việt Nam hiện hành về khởi kiện và thụ lý VADS theo phương thức trực tuyến, đồng thời chỉ ra nguyên nhân của những hạn chế này; - Đánh giá, phân tích cách vận hành cơ chế trực tuyến trong hoạt động khởi kiện và thụ lý VADS ở các quốc gia khác trên thế giới, đồng thời so sánh với điều kiện của Việt Nam; - Từ các yếu tố trên, mục tiêu cụ thể của đề tài là đưa ra những giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện hơn nữa các quy định của pháp luật đối với việc áp dụng phương thức trực tuyến trong khởi kiện và thụ lý VADS. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4 Đối tượng nghiên cứu: quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam và quy định của pháp luật nước ngoài về thủ tục khởi kiện và thụ lý VADS. Trên cơ sở đánh giá quy định của pháp luật nước ngoài và pháp luật Việt Nam về nội dung, đề tài làm rõ một số điểm bất cập và học hỏi những giá trị kinh nghiệm có thể tham khảo và vận dụng tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu: khóa luận sẽ tập trung nghiên cứu thủ tục khởi kiện và thụ lý VADS theo phương thức trực tuyến, cụ thể trong phần khởi kiện VADS trực tuyến của đề tài, tác giả sẽ tập trung nghiên cứu về cách thức nộp đơn khởi kiện trực tuyến, các lĩnh vực được nộp đơn khởi kiện trực tuyến và việc nộp kèm các tài liệu, chứng cứ điện tử khi nộp đơn khởi kiện trực tuyến. Bên cạnh đó, trong phần thụ lý VADS trực tuyến, tác giả tập trung bàn luận về việc Tòa án thông báo một số thông tin liên quan đơn khởi kiện trực tuyến (như thông báo về thụ lý vụ án) và cách nộp tạm ứng án phí. 5. Phương pháp nghiên cứu Cách tiếp cận đề tài: để có thể phân tích và đưa ra các giá trị tham khảo thích hợp thì tác giả đã tham khảo các tài liệu có liên quan đến khởi kiện và thụ lý VADS theo cơ chế xét xử trực tuyến không chỉ ở Việt Nam mà còn các quốc gia khác trên thế giới; ngoài ra, việc phân tích pháp luật nước ngoài và pháp luật Việt Nam về cơ chế này cũng góp phần quan trọng trong việc đưa ra các giải pháp thích hợp cho Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu: - Đối với Chương 1, tác giả sử dụng phương pháp phân tích, suy luận, lý luận kết hợp với thực tiễn để làm rõ khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của việc khởi kiện và thụ lý VADS theo phương thức trực tuyến. Đồng thời đưa ra cơ sở lý luận (phân tích nội hàm bên trong của các quy định pháp luật), cơ sở thực tiễn và các yếu tố ảnh hưởng đến quy định pháp luật về khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự theo phương thức trực tuyến. - Đối với Chương 2, tác giả sử dụng phương pháp so sánh, phân tích, lý luận kết hợp với thực tiễn nhằm làm rõ về cách thức mà các quốc gia trên thế giới đã quy định và vận dụng pháp luật vào thực tiễn. Bên cạnh đó, việc sử dụng phương pháp tổng hợp giúp tác giả tổng hợp những quy định của pháp luật, quan điểm của các nhà nghiên cứu, tổng hợp bất cập, hạn chế đang tồn tại trong quy định pháp luật và thực tiễn. 6. Cơ cấu đề tài Đề tài gồm hai chương: Chương 1: Một số vấn đề chung về việc khởi kiện và thụ lý VADS bằng phương thức trực tuyến Chương 2: Quy định pháp luật hiện hành về việc khởi kiện và thụ lý VADS theo phương thức trực tuyến – bất cập, kiến nghị hoàn thiện pháp luật 5 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ VIỆC KHỞI KIỆN VÀ THỤ LÝ VỤ ÁN DÂN SỰ BẰNG PHƯƠNG THỨC TRỰC TUYẾN 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa 1.1.1. Khái niệm Nhằm làm rõ nội dung của đề tài, chúng ta cần phải tìm hiểu về các khái niệm như “khởi kiện”, “thụ lý”, “VADS” và “trực tuyến” từ đó rút ra khái niệm về “khởi kiện VADS trực tuyến” và “thụ lý VADS trực tuyến”. Hiện nay, khái niệm của ba cụm từ “khởi kiện VADS”, “thụ lý VADS” và “VADS” đã được nhiều công trình nghiên cứu khác nhau công bố dưới dạng các bài báo cáo khoa học, luận văn cử nhân, thạc sĩ và đề tài nghiên cứu khoa học. Với đề tài “Áp dụng phương thức trực tuyến trong việc khởi kiện và thụ lý VADS” thì ba thuật ngữ nêu trên cũng sẽ có những điểm tương đồng so với các thuật ngữ đã được nghiên cứu trong các công trình trước đó. Ngoài ra, thuật ngữ “trực tuyến” là một khái niệm tương đối mới. Vậy nên để có thể rút ra một khái niệm hoàn chỉnh, phù hợp với mục đích và phạm vi nghiên cứu của đề tài thì chúng ta cần nghiên cứu, tiếp cận ở những góc độ khác nhau, kết hợp với so sánh, đối chiếu từ nhiều khía cạnh khác nhau để hoàn thiện hơn khái niệm đang nghiên cứu. Thứ nhất, chúng ta làm rõ thuật ngữ “VADS”. Theo quy định của pháp luật TTDS, Tòa án tiếp nhận giải quyết các vụ việc dân sự theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự. Theo đó, vụ việc dân sự phát sinh tại Tòa án nhân dân trong trường hợp cơ quan, tổ chức, cá nhân gửi đơn tới Tòa án có thẩm quyền đề nghị Tòa án giải quyết các vấn đề tranh chấp phát sinh từ các quan hệ dân sự, hôn nhân, gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động và được Tòa án thụ lý theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự5. Vụ việc dân sự gồm VADS và việc dân sự. Trong đề tài này, chúng ta chỉ phân tích và làm rõ khái niệm về VADS, đây là một khái niệm không mới và được sử dụng rộng rãi trong lĩnh vực TTDS. Theo giáo trình đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, VADS phát sinh tại Tòa án nhân dân trong trường hợp cá nhân, cơ quan, tổ chức khởi kiện yêu cầu giải quyết các tranh chấp về dân sự, hôn nhân, gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động6. Ngoài ra, theo tác giả Nguyễn Chí Thắng thì “vụ án dân sự xảy ra giữa các bên đương sự có những mâu thuẫn bất hòa, tranh chấp về quyền và nghĩa vụ dân sự mà bản thân họ không thể tự giải quyết được nên phải kiện yêu cầu Tòa án giải quyết. Loại vụ án này có nguyên đơn và bị đơn”7. Ngoài ra, theo tác giả Đàm Thị Hoa: “VADS là các tranh chấp giữa các cá nhân, cơ quan, tổ chức về quyền và nghĩa vụ phát sinh từ quan hệ pháp luật dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động được Tòa án thụ lý giải quyết theo quy định của pháp luật TTDS”.8 Bên cạnh đó, tại Điều 1 BLTTDS 2015 Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2020), Giáo trình Luật Tố tụng dân sự Việt Nam, Nguyễn Thị Hoài Phương (chủ biên), Nxb. Hồng Đức – Hội Luật gia Việt Nam, tr. 18; 6 Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2020), tlđd (5), tr. 18, 19; 7 Nguyễn Chí Thắng (2010), Khởi kiện và thụ lý VADS, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 1; 8 Đàm Thị Hoa (2016), Quyền tự do khởi kiện vụ án dân sự theo pháp luật Việt Nam, Luận văn thạc sĩ Luật học, Đại học quốc gia Hà Nội, tr. 10. 5 6 có quy định rằng các tranh chấp về dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động sẽ được gọi chung là vụ án dân sự. Theo đó, tác giả cũng đồng ý với quan điểm của tác giả Đàm Thị Hoa về khái niệm của VADS và nhận thấy phù hợp với nội dung nghiên cứu của đề tài này. Từ đó, chúng ta có thể rút ra khái niệm như sau về VADS là “các tranh chấp về dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động mà theo quy định thì cá nhân, cơ quan, tổ chức tự mình hoặc thông qua người đại diện hợp pháp khởi kiện vụ án tại Tòa án có thẩm quyền để yêu cầu bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình hoặc người khác”9. Thứ hai, việc làm rõ thuật ngữ “khởi kiện VADS” góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu đề tài này. Có thể thấy thuật ngữ này không mới và đã được nhiều tác giả nghiên cứu, đánh giá và đưa ra các khái niệm phù hợp. Dưới góc độ của ngôn ngữ học, chúng ta có khái niệm cơ bản và đơn giản cho “khởi kiện” là “bắt đầu đưa vụ kiện (về dân sự, kinh tế, hành chính) ra Tòa án”10. Khái niệm này được rút ra từ việc phân tích hai từ là “khởi” và “kiện”, theo đó “khởi là bắt đầu (làm một công việc gì đó)”11 và “kiện” là đưa ra những yêu cầu đề nghị xét xử để phân giải đúng sai, bảo vệ quyền lợi cho mình”12, ngoài ra còn có thể hiểu “kiện là đệ đơn lên Tòa án yêu cầu xét xử việc người khác đã làm thiệt hại cho mình” 13. Từ đó có thể rút ra khái niệm như sau: khởi kiện là việc bắt đầu nộp đơn yêu cầu tòa án xét xử người đã làm thiệt hại đến mình hay nói cách khác là yêu cầu tòa án bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình nếu bị xâm phạm. Dưới góc độ pháp lý, để khái niệm “khởi kiện VADS” phù hợp với đề tài mình đang nghiên cứu, các tác giả đã định nghĩa “khởi kiện VADS” như sau: “Khởi kiện được hiểu là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức hoặc các chủ thể khác theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự nộp đơn yêu cầu Tòa án có thẩm quyền bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác” 14; “Theo nghĩa hẹp thì khởi kiện VADS là việc nguyên đơn (hoặc người đại diện của họ) nộp đơn yêu cầu tòa án bảo vệ quyền lợi của mình”15; và trong Thuật ngữ pháp lý của Nguyễn Mạnh Hùng hiểu “khởi kiện, thuật ngữ dùng trong tố tụng dân sự, là việc đương sự nộp đơn yêu cầu Tòa án bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của mình bị vi phạm” 16. Theo PGS.TS Hà Thị Mai Hiên trong cuốn chuyên khảo “Trình tự thủ tục giải quyết các vụ việc dân sự, kinh doanh thương mại, lao động, hôn nhân và gia đình” định nghĩa “Khởi kiện VADS là quyền yêu cầu Tòa án có thẩm quyền giải quyết một vụ “Phân biệt việc dân sự và VADS theo quy định của pháp luật dân sự”, https://fblaw.vn/phan-biet-viec-dansu-va-vu-an-dan-su-theo-quy-dinh-cua-phap-luatdansu/#:~:text=%E2%80%93%20V%E1%BB%A5%20%C 3%A1n%20d%C3%A2n%20s%E1%BB%B1%20l%C3%A0,%C3%ADch%20h%E1%BB%A3p%20ph%C3 %A1p%20c%E1%BB%A7a%20m%C3%ACnh, truy cập ngày 19/4/2021; 10 Nguyễn Chí Thắng (2010), tlđd (7), tr. 1; 11 Nguyễn Chí Thắng (2010), tlđd (7), tr. 1; 12 Nguyễn Chí Thắng (2010), tlđd (7), tr. 1; 13 Nguyễn Lân (2004), Từ điển từ và ngữ Việt – Nam, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 986; 14 Nguyễn Chí Thắng (2010), tlđd (7), tr. 1; 15 Bùi Thị Huyền (2017), “Khởi kiện VADS theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015”, Tạp chí Kiểm sát, số 12, tr. 31; 16 Nguyễn Mạnh Hùng, Thuật ngữ pháp lý, Nxb. Chính trị quốc gia, tr. 237. 9 7 án dân sự do cá nhân, cơ quan, tổ chức hoặc các chủ thể khác theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự thực hiện nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác”. Theo Giáo trình Luật tố tụng dân sự Việt Nam do PGS.TS Phan Hữu Thư và TS. Lê Thu Hà đồng chủ biên thì “Khởi kiện vụ án dân sự là quyền tố tụng của cá nhân, pháp nhân, các tổ chức xã hội hoặc các chủ thể khác theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự yêu cầu Tòa án bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của mình, của Nhà nước, tập thể hay của người khác đang bị tranh chấp hoặc vi phạm”17. Dưới góc nhìn khởi kiện là một hoạt động tố tụng, tác giả Nguyễn Thu Hiền trong luận văn “Hoàn thiện chế định khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự trong pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam”; Giáo trình Luật TTDS Việt Nam, trường Đại học Luật Hà Nội do tác giả Nguyễn Công Bình chủ biên; Giáo trình Luật TTDS Việt Nam, Khoa Luật Đại học Quốc Gia Hà Nội do tác giả Bùi Thị Thanh Hằng chủ biên đều đưa ra khái niệm: “Khởi kiện vụ án dân sự là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức hoặc các chủ thể khác theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự nộp đơn yêu cầu Tòa án có thẩm quyền bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác, bảo vệ lợi ích công cộng và lợi ích Nhà nước”18. Cũng tiếp cận dưới góc nhìn này nhưng “tác giả Bùi Thị Quế Anh trong luận văn “Khởi kiện vụ án dân sự và thực tiễn thực hiện tại tỉnh Điện Biên” lại không sử dụng cụm từ “nộp đơn” mà chỉ định nghĩa: “Khởi kiện vụ án dân sự là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức hoặc các chủ thể khác theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự yêu cầu Tòa án có thẩm quyền bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác, bảo vệ lợi ích công cộng và lợi ích Nhà nước”19. Ngoài ra, theo tác giả Đàm Thị Hoa thì “bản chất của quyền khởi kiện vụ án dân sự là quyền yêu cầu Toà án bảo vệ quyền lợi khi quyền lợi này bị tranh chấp hay vi phạm”20. Thêm vào đó, dù BLTTDS 2015 chưa quy định rõ về khái niệm “khởi kiện VADS”, tuy nhiên thông qua quy định về quyền khởi kiện tại Điều 186 BLTTDS 201521 chúng ra có thể rút ra những điểm tương đồng từ các khái niệm trên như sau: thứ nhất, có tồn tại chủ thể bị xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp; thứ hai, chủ thể đó hoặc chủ thể khác (ví dụ: người đại diện) nộp đơn yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp bị xâm phạm của mình hoặc của người khác. Về cơ bản, khái niệm “khởi kiện VADS” được nghiên cứu trong đề tài này sẽ giống đối với khái niệm về “khởi kiện VADS” đã được các đề tài khác nghiên cứu. Vì dù các cơ quan, cá nhân, tổ chức nộp đơn khởi kiện “trực tuyến”22 hay trực tiếp23 tại Tòa án thì chỉ là khác Nguyễn Thị Hương (2019), Khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự - những vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận án tiến sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, tr. 9; 18 Nguyễn Thị Hương (2019), tlđd (17), tr. 10; 19 Nguyễn Thị Hương (2019), tlđd (17), tr. 10; 20 Đàm Thị Hoa (2016), Quyền tự do khởi kiện vụ án dân sự theo pháp luật Việt Nam, Luận văn thạc sĩ Luật học, Đại học quốc gia Hà Nội, tr. 9; 21 Điều 186 về quyền khởi kiện vụ án BLTTDS 2015: “Cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền tự mình hoặc thông qua người đại diện hợp pháp khởi kiện vụ án (sau đây gọi chung là người khởi kiện) tại Tòa án có thẩm quyền để yêu cầu bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình”; 22 Giải thích tại tr. 10, 11 của đề tài. 17 8 nhau về cách thức nộp đơn còn về bản chất thì việc nộp đơn kiện cho Tòa án và Tòa án nhận đơn đó là “việc mở đầu hoạt động tố tụng dân sự đối với một vụ án, đồng thời là sự kiện pháp lý làm phát sinh trách nhiệm xem xét, giải quyết tranh chấp dân sự của Tòa án”24. Ngoài ra, tham khảo về quy định pháp luật của Nga trong việc quy định về quyền khởi kiện VADS tại Điều 3 BLTTDS 2003 của nước Nga như sau: “1. Công dân, tổ chức có quyền, tự do và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm có quyền khởi kiện vụ án dân sự tại Tòa án; 2. Trong những trường hợp do Bộ luật này và luật liên bang quy định, một người có thể nhân danh mình khởi kiện vụ án dân sự yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền, tự do và lợi ích hợp pháp của người khác, tập hợp người không xác định hoặc lợi ích của Liên Bang Nga chủ thể Liên Bang Nga, các tổ chức tự quản địa phương…”25. Quy định này có phần giống với cách định nghĩa của các tác giả tại Việt Nam về vấn đề khởi kiện VADS. Như vậy, từ những phân tích nêu trên, có thể kết luận rằng: Khởi kiện VADS là việc cơ quan, cá nhân, tổ chức theo quy định của pháp luật TTDS yêu cầu Tòa án có thẩm quyền bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác. Thứ ba, chúng ta tìm hiểu về khái niệm của thuật ngữ “thụ lý VADS”. Hoạt động thụ lý VADS được xem “là hoạt động đầu tiên của Tòa án trong quá trình giải quyết VADS làm phát sinh quan hệ pháp luật tố tụng dân sự giữa cơ quan tiến hành tố tụng với người tham gia tố tụng”26. Theo Từ điển tiếng Việt: “Thụ lý là tiếp nhận giải quyết vụ kiện” 27. Ngoài ra trong giáo trình Luật tố tụng dân sự của trường Đại học Luật Hà Nội năm 2015 đưa ra khái niệm “thụ lý vụ án là việc Tòa án nhận đơn khởi kiện của người khởi kiện và vào sổ thụ lý vụ án dân sự để giải quyết” 28. Bên cạnh đó, theo tác giả Đặng Tất Tùng định nghĩa “thụ lý VADS là một hoạt động tố tụng dân sự do Tòa án tiến hành trên cơ sở yêu cầu khởi kiện của người có quyền khởi kiện và vào sổ thụ lý VADS khi có đủ điều kiện do pháp luật quy định”29. Hiện nay, tại Điều 195 BLTTDS 201530 có quy định về thụ lý VADS nhưng đó không phải quy phạm định nghĩa do đó hiện nay chưa có nhận thức thống nhất về định nghĩa của thuật ngữ này. Khi nhìn từ góc độ của ngôn ngữ học, “thụ lý” là Người khởi kiện tự mình đến Tòa án nộp đơn và làm các thủ tục liên quan hoặc nộp qua đường bưu điện, hay còn gọi là cách khởi kiện truyền thống; 24 Nguyễn Mạnh Hùng, tlđd (16), tr. 237; 25 Nguyễn Chí Thắng (2010), tlđd (7), tr. 14; 26 Võ Thị Phượng (2017), “Thực tiễn áp dụng pháp luật trong việc không thụ lý VADS”, Tạp chí Kiểm sát, số 11, tr. 42; 27 Viện ngôn ngữ học (2006), Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng và Trung tâm từ điển học, tr. 961; 28 Đinh Thị Thu Hương (2017), Thụ lý vụ án dân sự theo trình tự sơ thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ Luật học, Đại học quốc gia Hà Nội, tr. 24, 25; 29 Đặng Tất Tùng (2015), Thực tiễn áp dụng tại các tòa án trên địa bàn thành phố Hà Nội, Luận văn thạc sĩ Luật học, Đại học quốc gia Hà Nội, tr. 14; 30 Điều 195 BLTTDS 2015 về thụ lý vụ án: “Sau khi nhận đơn khởi kiện và tài liệu, chứng cứ kèm theo, nếu xét thấy vụ án thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án thì Thẩm phán phải thông báo ngay cho người khởi kiện biết để họ đến Tòa án làm thủ tục nộp tiền tạm ứng án phí trong trường hợp họ phải nộp tiền tạm ứng án phí”. 23 9 việc “cơ quan có thẩm quyền tiếp nhận giải quyết vụ kiện” 31 hay nói cách khác là việc “Tòa án tiếp nhận vụ án để xét xử”32. Còn về mặt pháp lý, có quan điểm cho rằng “thụ lý VADS là một hoạt động tố tụng dân sự, trong đó Tòa án xem xét, chấp nhận đơn khởi kiện của chủ thể có quyền khởi kiện và vào sổ thụ lý vụ án để giải quyết vụ án theo thủ tục tố tụng dân sự”33. Bên cạnh đó, tại Nga cũng có quy định khi đơn khởi kiện đáp ứng được đầy đủ các quy định theo luật định thì đơn sẽ được thụ lý tại Điều 133 BLTTDS của nước Nga: “Trong thời hạn 5 ngày kể từ ngày nhận đơn khởi kiện, thẩm phán có nghĩa vụ xem xét, giải quyết việc thụ lý đơn khởi kiện”34. “Có thể thấy rằng có nhiều điểm khá giống về quy định pháp luật trong khởi kiện và thụ lý VADS giữa Nga và Việt Nam, điều này có thể giải thích qua việc pháp luật Việt Nam và pháp luật Nga đều có nguồn gốc xuất phát từ hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa, nền pháp luật thành văn. Ở khía cạnh khác, sau chiến tranh, khi Việt Nam bắt đầu xây dựng lại đất nước nói chung và hệ thống pháp luật nói riêng đã học hỏi và tiếp thu từ cách lập pháp và tư pháp của nước Nga vì pháp luật tố tụng giữa hai quốc gia này có thể sẽ tồn tại nhiều điểm tương đồng nhau”35. Từ các quan điểm nêu trên và quy định của pháp luật về thụ lý VADS trong BLTTDS (Điều 195) có thể hiểu rằng: thụ lý VADS là việc sau khi Tòa án xem xét đơn khởi kiện hợp lệ, thuộc thẩm quyền của mình và người khởi kiện đã nộp biên lai thu tiền tạm ứng án phí cho Tòa án (trừ trường hợp được miễn và không phải nộp) thì Tòa án chấp nhận đơn yêu cầu của người khởi kiện để xem xét giải quyết một vụ việc nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, pháp nhân, tổ chức, cơ quan. Cuối cùng, việc làm rõ định nghĩa của thuật ngữ “trực tuyến” góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu đề tài. Đây là một thuật ngữ mới vậy nên hiện nay chưa nhận thức thống nhất. Theo khoản 4 Điều 3 Nghị định 43/2011NĐ-CP ngày 13 tháng 6 năm 2011 của Chính phủ về việc cung cấp thông tin và dịch vụ công trực tuyến trên trang thông tin điện tử hoặc cổng thông tin điện tử của cơ quan nhà nước thì dịch vụ công trực tuyến được định nghĩa như sau: “Dịch vụ công trực tuyến là dịch vụ hành chính công và các dịch vụ khác của nhà nước được cung cấp cho các tổ chức, cá nhân trên môi trường mạng”. Từ định nghĩa vừa nêu, chúng ta có thể hiểu trực tuyến là một môi trường mạng, trên cơ sở của môi trường mạng này chúng ta sẽ có thể tiến hành nhiều hoạt động khác. Ngoài ra, cũng có thể hiểu môi trường mạng này là công cụ trung gian khi con người kết nối thiết bị điện tử của họ vào môi trường mạng đó, họ có thể tiến hành một số hoạt động nhất định. Ví dụ, khi dịch bệnh COVID-19 bùng nổ, nhằm hạn chế sự tập trung của người dân và giảm sự lây lan của dịch bệnh, giáo dục Việt Nam áp dụng hình thức học trực tuyến thông qua phần mềm zoom, google meeting… để giảng dạy và học tập. Việc này có nghĩa Viện Ngôn Ngữ Học (2006), Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng, Trung tâm từ điển học, tr. 961; Nguyễn Lân, tlđd (13), tr. 1764; 33 Phan Xuân Tuy (2005), “Bàn về kiểm sát việc thụ lý VADS theo quy định của Bộ luật tố tụng dân sự”, Tạp chí Kiểm sát, số 17, tr. 15; 34 Nguyễn Chí Thắng (2010), tlđd (7), tr. 15; 35 Nguyễn Chí Thắng (2010), tlđd (7), tr. 15. 31 32 10 là học sinh cần có một thiết bị điện tử (máy tính, điện thoại) đã được kết nối với môi trường mạng để có thể đăng nhập và sử dụng phần mềm nêu trên. Điều này cũng tương tự như việc hiện nay pháp luật cho phép người khởi kiện có thể sử dụng thiết bị điện tử để kết nối với mạng, sau đó truy cập vào trang điện tử của Tòa án để tiến hành khởi kiện (nộp đơn, tài liệu, chứng cứ chứng minh liên quan)36. Từ việc phân tích các thuật ngữ nêu trên, chúng ta có thể khái quát rằng: “Khởi kiện VADS trực tuyến” là việc người khởi kiện thông qua sử dụng thiết bị điện tử đã kết nối mạng để truy cập vào trang điện tử của Tòa án để tiến hành gửi đơn khởi kiện và các tài liệu, chứng cứ chứng minh họ đang có để yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. “Thụ lý VADS trực tuyến” là Tòa án chấp nhận đơn khởi kiện, xem xét, giải quyết vụ án (sau khi người khởi kiện đáp ứng các điều kiện theo quy định pháp luật) và thông báo với người khởi kiện qua trang điện tử của Tòa án hoặc các phương tiện điện tử khác. 1.1.2. Đặc điểm Từ khái niệm nêu trên, chúng ta có thể thấy việc khởi kiện và thụ lý VADS trực tuyến có những đặc điểm sau: Thứ nhất, việc khởi kiện và thụ lý VADS trực tuyến sẽ dẫn đến những hệ quả pháp lý tương tự như khi khởi kiện và thụ lý VADS trực tiếp. Cụ thể là sau khi khởi kiện VADS trực tuyến, quan hệ pháp luật tố tụng dân sự phát sinh, đây là bước khởi động cho quá trình tố tụng dân sự diễn ra. Việc Tòa án nhận được đơn khởi kiện và tài liệu, chứng cứ chứng minh là cơ sở để Tòa án xem xét và tiến hành các thủ tục tố tụng tiếp theo. Như đã trình bày, bên cạnh việc người khởi kiện phải tự mình đến Tòa án nộp đơn khởi kiện và các tài liệu, chứng cứ chứng minh hoặc nộp qua đường bưu điện thì hiện nay pháp luật đã cho phép các chủ thể được quyền nộp trực tuyến và phải tuân thủ theo quy định để việc khởi kiện trực tuyến hợp pháp. Như vậy, khi người khởi kiện nộp đơn trực tuyến thì Tòa án cần đặt mình trong trạng thái tạo điều kiện để các chủ thể tiếp cận công lý như cách khởi kiện truyền thống và xem xét, giải quyết đơn đó theo quy định pháp luật để đảm bảo sự công bằng và quyền lợi của người khởi kiện. Đối với vấn đề thụ lý VADS trực tuyến, việc này cũng được xem là một thủ tục tố tụng như việc thụ lý VADS thông thường và là công việc đầu tiên của Tòa án trong quá trình tố tụng, bởi nếu không có việc thụ lý này thì cũng sẽ không có các bước tiếp theo của quá trình tố tụng như chuẩn bị xét xử vụ án. Đồng thời, khi Tòa án tiến hành thụ lý VADS trực tuyến thì trách nhiệm giải quyết VADS trong thời gian luật định để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp cho đương sự cũng được thiết lập. Thứ hai, vì hoạt động khởi kiện và thụ lý VADS được tiến hành trực tuyến nên cả người khởi kiện và Tòa án đều cần chuẩn bị cho riêng mình thiết bị điện tử kết nối với mạng, thông qua phương tiện này các chủ thể có thể khởi kiện và Tòa án có Điều 190 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 về gửi đơn khởi kiện đến Tòa án: “1. Người khởi kiện gửi đơn khởi kiện kèm theo tài liệu, chứng cứ mà mình hiện có đến Tòa án có thẩm quyền giải quyết vụ án bằng các phương thức sau đây: c) Gửi trực tuyến bằng hình thức điện tử qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án (nếu có)”. 36 11 thể tiến hành thụ lý vụ án đó. Trong công cuộc cải cách tư pháp, quy định pháp luật cũng có sự thay đổi để phù hợp với xu thế. “Hiện nay, các ngành, các cơ quan, trong đó có ngành Tòa án thì từ trung ương đến địa phương, hầu hết các đơn vị đều phát triển cổng thông tin điện tử, đăng tải rộng rãi các thông tin pháp lý trên trang web của ngành mình, địa phương mình”37. Từ đó cho thấy, về phía Tòa án, họ đã chuẩn bị cho mình một công cụ, “Cổng thông tin điện tử của Tòa án”38, để có thể tiến hành các thủ tục tố tụng kịp thời, hỗ trợ tối đa cho các chủ thể trong việc bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp. Còn về phía cá nhân, cơ quan, tổ chức, dù họ có ở tầng lớp nào hay ở nơi rất xa trụ sở Tòa án hay có lý do khác mà không thể tự mình đến Tòa án để gửi đơn thì họ chỉ cần tìm cho mình một thiết bị điện tử có kết nối mạng và truy cập vào Cổng thông tin điện tử Tòa án để khởi kiện khi có tranh chấp xảy ra. Ở thời điểm hiện tại, việc chuẩn bị được một thiết bị điện tử (như máy tính, điện thoại) để kết nối với mạng là không quá khó khăn, vậy nên cá nhân, cơ quan, tổ chức có thể linh động chọn thời gian và cách thức khởi kiện phù hợp với điều kiện của mình. 1.1.3. Ý nghĩa Trước đây việc khởi kiện ra Tòa án để bảo vệ quyền lợi cho mình không phải là sự lựa chọn hàng đầu ở Việt Nam, do tâm lý e ngại khi đối diện với cơ quan nhà nước và sự hiểu biết hạn chế về quy định pháp luật. Tuy nhiên, ngày nay xã hội Việt Nam ngày càng phát triển, các chủ thể, đặc biệt đối với các cá nhân được tiếp cận quy định pháp luật nhiều hơn và trình độ chuyên môn của cơ quan xét xử cũng được nâng cao nên việc lựa chọn Tòa án là nơi giải quyết tranh chấp, bảo vệ quyền lợi bị xâm phạm đã phổ biến. Thêm vào đó, sự phát triển của thời đại công nghệ, cá nhân, cơ quan, tổ chức ưa chuộng việc thao tác qua các thiết bị điện tử nhằm tiết kiệm thời gian, tiền bạc và công sức và nhằm tạo ra sự thuận lợi hơn trong việc tiếp cận công lý, mô hình xét xử trực tuyến, trong đó có giai đoạn khởi kiện và thụ lý vụ án trực tuyến, khi được đưa vào hoạt động trên thực tế sẽ khuyến khích, hỗ trợ cho các chủ thể trong việc tiếp cận với cơ quan nhà nước và giải quyết tranh chấp bảo vệ quyền, lợi ích cho mình. Như vậy, đối với người khởi kiện, họ không cần quan ngại về khoảng cách địa lý, thời gian hay thủ tục rườm rà để nộp đơn khởi kiện và các tài liệu khác liên quan nữa mà khi có tranh chấp xảy ra họ đều có thể chủ động hơn khi khởi kiện trực tuyến. Đối với người bị kiện, ở vị trí của một người bị người khác kiện, họ sẽ cảm thấy rắc rối và không muốn hợp tác với Tòa án. Ví dụ, theo quy định của pháp luật, sau khi Tòa án thụ lý đơn khởi kiện của nguyên đơn và thông báo cho người bị kiện thì bị đơn phải nộp văn bản ý kiến về yêu cầu của nguyên đơn39. Về cơ bản, nếu họ tự mình đến Tòa án nộp thì tốn thời gian, công sức còn nếu họ nộp qua đường bưu điện thì thủ tục có thể phức tạp và thời gian để Tòa án nhận được văn bản ý kiến đó sẽ lâu hơn. Vậy nên, khi bị đơn lựa chọn đăng ký tài khoản gửi và nhận dữ liệu điện tử của Tòa án thì họ sẽ tiết kiệm được thời gian và chi phí. Bởi họ chỉ cần soạn thảo văn bản điện tử và gửi lên Cổng thông tin điện tử Loan Bảo (2017), “Gửi đơn kiện qua Internet: Cải cách tư pháp bắt nhịp kịp thời với yêu cầu thời đại”, https://kiemsat.vn/gui-don-kien-qua-internet-cai-cach-tu-phap-bat-nhip-kip-thoi-voi-yeu-cau-thoi-dai45591.htm l, truy cập ngày 22/4/2021; 38 Loan Bảo (2017), tlđd (37), truy cập ngày 22/4/2021; 39 Khoản 1 Điều 199 BLTTDS 2015. 37 12 thông qua tài khoản mà họ được cấp. Theo đó có thể góp phần tạo điều kiện và bảo vệ quyền lợi của người bị kiện. Bởi dù là người bị kiện thì họ vẫn là một công dân Việt Nam và cần được nhà nước bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Đối với hoạt động tố tụng dân sự, việc khởi kiện VADS trực tuyến góp phần giúp quá trình thụ lý diễn ra nhanh hơn. Khi nộp đơn khởi kiện trực tuyến, người khởi kiện phải làm đơn khởi kiện trên hệ thống của Tòa án và hệ thống sẽ nhắc nhở chỉnh sửa các lỗi cơ bản ban đầu cho người khởi kiện, như vậy thì đơn khởi kiện sẽ hoàn thiện hơn và ít sai sót. Sau khi Tòa án nhận được đơn khởi kiện trên hệ thống của mình thì Tòa án sẽ xem xét việc sửa đổi, bổ sung đơn. Trong trường hợp cần sửa đổi, bổ sung thì Tòa án chỉ cần thông báo với người khởi kiện thông qua hệ thống hoặc phương tiện điện tử khác và người khởi kiện có thể đăng nhập lại trên hệ thống để tiến hành sửa đổi, bổ sung mà không cần phải soạn thảo lại đơn để sửa chữa lỗi, bổ sung thông tin sau đó in thành văn bản giấy và đi đến Tòa án để nộp như cách khởi kiện truyền thống. Từ đó có thể thấy cách khởi kiện trực tuyến sẽ tiết kiệm thời gian hơn cho người khởi kiện trong việc sửa đổi, bổ sung đơn như yêu cầu của Tòa án, từ đó Tòa án có thể tiến hành thụ lý vụ án nhanh hơn. Trên thực tế, đương sự luôn có mong muốn vụ án của mình được thụ lý nhanh để Tòa án có thể giải quyết vụ án nhanh nhất và bảo vệ quyền lợi của mình. Như vậy, việc khởi kiện trực tuyến cũng góp phần giúp Tòa án thụ lý vụ án nhanh hơn. Ngoài ra, mỗi Tòa án cần xem xét thụ lý và giải quyết nhiều VADS nên nếu việc thụ lý diễn ra nhanh hơn thì Tòa án có thể tiến hành các giai đoạn tiếp theo của quá trình giải quyết vụ án, từ đó đảm bảo thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Bên cạnh đó, về vấn đề liên hệ với đương sự thì khi tiến hành khởi kiện và thụ lý vụ án trực tuyến, đương sự sẽ được cấp tài khoản để đăng nhập vào Cổng thông tin của Tòa án. Khi Tòa án muốn liên lạc thì Tòa án chỉ cần gửi thông báo qua tài khoản đó và hệ thống sẽ ghi nhận lại dữ liệu. Từ đó, đương sự không thể viện cớ là chưa nhận được thông báo nên không biết về thông tin đó và không thể làm theo. Việc này cũng khắc phục được bất cập về thời gian vận chuyển thư lâu và thất lạc thư khi Tòa án gửi thông báo qua đường bưu điện. Như vậy sẽ đảm bảo được hoạt động tố tụng của Tòa án được diễn ra tốt hơn, cụ thể hệ thống quản lý trực tuyến sẽ giúp Tòa án thực hiện các quy trình, thủ tục mang tính chất lặp đi lặp lại một cách chính xác hơn, nhanh hơn và chi phí thấp hơn so với khi làm thủ công. Nếu như trước đây, việc đăng ký một vụ án phải mất vài ngày với sự tham gia của nhiều cán bộ Tòa án thì khi hệ thống này được áp dụng, việc đăng ký như vậy chỉ mất vài phút và do một cán bộ đảm nhiệm40. Hơn thế nữa, “việc nộp đơn bằng văn bản có nhiều hạn chế như việc lưu trữ văn bản chiếm quá nhiều diện tích, việc tìm kiếm văn bản gặp nhiều khó khăn và phụ thuộc rất nhiều vào các cán bộ văn thư lưu trữ. Việc di chuyển các tài liệu từ nơi này qua nơi khác cũng dẫn đến việc mất mát hoặc thất lạc Ngô Minh Tín (2020), “Mô hình Tòa án trực tuyến tại Trung Quốc – kinh nghiệm cho Việt Nam”, https://tapchitoaan.vn/bai-viet/phap-luat-the-gioi/mo-hinh-toa-an-truc-tuyen-tai-trung-quoc-kinh-nghiemcho-vie t-nam, truy cập ngày 27/4/2021. 40 13 tài liệu. Ngoài ra, nếu hồ sơ không được lưu giữ cẩn thận cũng có thể xảy ra khả năng hồ sơ bị hư hỏng”41. Vậy nên, “với việc áp dụng hệ thống nộp đơn qua mạng, tất cả các tài liệu sẽ được nộp bằng bản mềm và được nhập vào hệ thống máy chủ của Tòa án mà không cần phải in ra. Những tài liệu này sẽ được quản lý trên máy tính và sẽ được đánh mã số để phục vụ cho việc tìm kiếm” 42. Như vậy việc khởi kiện và thụ lý VADS trực tuyến còn hỗ trợ cho công việc của các cán bộ tại Tòa án. 1.2. Cơ sở của việc khởi kiện và thụ lý vụ án dân sự theo phương thức trực tuyến 1.2.1. Cơ sở lý luận Trong công cuộc cải cách tư pháp, Việt Nam đã dần bắt kịp với xu hướng của thế giới khi quy định cá nhân, cơ quan, tổ chức được quyền khởi kiện trực tuyến hay nói cách khác là gửi đơn khởi kiện và các tài liệu, chứng cứ kèm theo bằng phương thức trực tuyến thông qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án, ngoài ra các chủ thể có thể đăng ký để gửi và nhận các thông điệp dữ liệu điện tử43 của Tòa án qua Cổng thông tin này. Tại Việt Nam, vấn đề giao dịch điện tử trong hoạt động của các cơ quan nhà nước đã được quy định tại Luật giao dịch điện tử năm 2005, tuy nhiên việc quy định còn quá chung chung và mơ hồ nên không được các cơ quan chú ý áp dụng. Sau này, quy định về hình thức gửi đơn khởi kiện trực tuyến bằng phương thức điện tử thông qua Cổng thông tin được bổ sung trực tiếp và lần đầu tiên trong BLTTDS 2015. Vào năm 2016, Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao ban hành Nghị quyết 04/2016/NQ-HĐTP ngày 30 tháng 12 năm 2016 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn thi hành việc gửi, nhận đơn khởi kiện, tài liệu, chứng cứ và cấp, thay đổi, thông báo văn bản tố tụng bằng phương tiện điện tử (Nghị quyết 04/2016/NQ-HĐTP) cùng với một văn bản điện tử hướng dẫn về vấn đề nêu trên trên trang Cổng thông tin điện tử của Tòa án, điều này cho thấy Việt Nam dần có sự chuẩn bị và quan tâm nhiều hơn về vấn đề này khi ban hành các cơ sở pháp lý phù hợp để các cá nhân, cơ quan, tổ chức và các cơ quan tư pháp có thể làm theo. Sau đây, chúng ta sẽ tìm hiểu về những cơ sở lý luận của vấn đề khởi kiện và thụ lý VADS theo phương thức trực tuyến: Thứ nhất, các lĩnh vực dân sự hiện nay pháp luật cho phép các chủ thể được quyền lựa chọn hình thức khởi kiện trực tuyến. Theo quy định tại điểm c khoản 1 Điều 190 BLTTDS 2015, người khởi kiện quyền gửi trực tuyến đơn khởi kiện kèm theo các tài liệu, chứng cứ mà mình hiện có cho Tòa án theo phương thức điện tử thông qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án. Vậy nên có thể thấy hiện tại pháp luật Việt Nam không giới hạn bất kỳ lĩnh vực dân sự theo nghĩa rộng nào miễn đó là các vụ án thuộc thẩm quyền của Tòa án theo quy định của BLTTDS thì cá nhân, cơ quan, tổ chức có quyền lựa chọn khởi kiện trực tuyến. Từ góc nhìn này có thể thấy quy định này là đảm bảo sự lựa chọn và tôn trọng quyền khởi kiện của các chủ thể, Ngô Minh Tín (2020), tlđd (40), truy cập ngày 27/4/2021; Ngô Minh Tín (2020), tlđd (40), truy cập ngày 27/4/2021; 43 Khoản 2 Điều 3 Nghị quyết 04/2016/NQ-HĐTP: “2. Thông điệp dữ liệu điện tử trong tố tụng dân sự, tố tụng hành chính (sau đây gọi là thông điệp dữ liệu điện tử) là dữ liệu điện tử được tạo ra, gửi đi, nhận và lưu trữ bằng phương tiện điện tử từ đơn khởi kiện, tài liệu, chứng cứ, văn bản tố tụng đã được ban hành theo quy định của pháp luật”. 41 42 14 họ có thể lựa chọn hình thức khởi kiện để đảm bảo sự thuận lợi cho mình đồng thời cũng có thể yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của họ. Tuy nhiên, ở khía cạnh khác, Việt Nam chưa có sự chuẩn bị, đầu tư nhiều cho Tòa án điện tử nói chung và việc khởi kiện trực nói riêng nên nếu thực tế các cá nhân, cơ quan, tổ chức đều lựa chọn hình thức khởi kiện trực tuyến mới này thì sẽ khó khăn trong việc xử lý đơn trực tuyến và có thể dẫn đến tồn động vụ án và trì hoãn hoạt động tư pháp của Tòa án. Vấn đề này sẽ được phân tích rõ hơn ở Chương 2 của đề tài. Thứ hai, về các điều kiện để có thể khởi kiện bằng phương thức trực tuyến qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án. Một trong những hình thức gửi đơn khởi kiện được quy định hiện nay là gửi trực tuyến bằng hình thức điện tử thông qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án44. Dù đã được ghi nhận từ năm 2015 nhưng trải qua hơn 5 năm hình thức này vẫn không phổ biến đối với các cá nhân, cơ quan, tổ chức và cả Tòa án. Về nguyên tắc, việc gửi, nhận đơn khởi kiện và các tài liệu, chứng cứ, việc cấp, tống đạt, thông báo về các văn bản bằng phương tiện điện tử trong lĩnh vực tố tụng dân sự phải tuân theo quy định của BLTTDS 2015. Theo đó, những người có nhu cầu sử dụng các giao dịch điện tử nêu trên với Tòa án (như người khởi kiện, người tham gia tố tụng) phải đáp ứng một số điều kiện như có địa chỉ thư điện tử (e-mail), có chữ ký điện tử được chứng thực bởi cơ quan có thẩm quyền, đã đăng ký thành công giao dịch điện tử với Tòa án trên Cổng thông tin điện tử và một số điều kiện khác theo quy định của pháp luật về giao dịch điện tử và hướng dẫn của Nghị quyết 04/2016/NQ-HĐTP45. Về cơ bản, có 02 lý do mà người khởi kiện và người tham gia tố tụng phải cung cấp địa chỉ thư điện tử của họ cho Tòa án. Thứ nhất là Tòa án có thể thông báo giao dịch điện tử thành công thông qua Cổng thông tin điện tử khi người khởi kiện và người tham gia tố tụng gửi đơn khởi kiện, các tài liệu chứng cứ, văn bản điện tử liên quan cho Tòa án. Thứ hai là bên cạnh việc Tòa án phải cấp, tống đạt, thông báo về vụ án và các văn bản tố tụng trên Cổng thông tin điện tử thì Tòa án cũng phải cấp, tống đạt, thông báo các văn bản tố tụng và thông tin liên quan đến vụ án cho người khởi kiện. Vậy nên việc người khởi kiện cung cấp chính xác địa chỉ thư điện tử sẽ hỗ trợ cho hoạt động này của Tòa án. Từ đó có thể nâng cao trách nhiệm ở phía người khởi kiện và người tham gia tố tụng vì họ không thể đưa ra các lý do để cho rằng mình không nhận được thông báo nào từ Tòa án và đẩy mọi trách nhiệm cho Tòa án. Ngoài ra, theo quy định tại khoản 1 Điều 22 Nghị quyết 04/2016/NQHĐTP, sau khi nhận được thông điệp dữ liệu điện tử do Tòa án cấp, tống đạt, thông báo thì người khởi kiện và người tham gia tố tụng có trách nhiệm gửi thông báo đến Tòa án qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án về việc đã nhận được thông điệp dữ liệu điện tử. Điều này là nhằm hỗ trợ cho hoạt động tư pháp của Tòa án nói riêng và đảm bảo hiệu quả của hệ thống trực tuyến nói chung, bởi để vận hành tốt cơ chế trực tuyến và hạn chế sai sót trong khâu kỹ thuật và sự thuận lợi trong quá trình làm Điều 190 về gửi đơn khởi kiện đến Tòa án BLTTDS 2015: “1. Người khởi kiện gửi đơn khởi kiện kèm theo tài liệu, chứng cứ mà mình hiện có đến Tòa án có thẩm quyền giải quyết vụ án bằng các phương thức sau đây: c) Gửi trực tuyến bằng hình thức điện tử qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án (nếu có); 45 Khoản 1 Điều 5 Nghị quyết 04/2016/NQ-HĐTP. 44 15