Tài liệu Luận văn ảnh hưởng của nhân sinh quan phật giáo đến đời sống tinh thần người dân tỉnh sơn la hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI -------- HÀ VĂN CẢNH ẢNH HƯỞNG CỦA NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO ĐẾN ĐỜI SỐNG TINH THẦN NGƯỜI DÂN TỈNH SƠN LA HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI -------- HÀ VĂN CẢNH ẢNH HƯỞNG CỦA NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO ĐẾN ĐỜI SỐNG TINH THẦN NGƯỜI DÂN TỈNH SƠN LA HIỆN NAY Chuyên ngành : Triết học Mã số : 60.22.03.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. PHẠM THỊ QUỲNH HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Phạm Thị Quỳnh. Các tài liệu tham khảo được sử dụng trong Luận văn là trung thực, các thông tin trích dẫn trong Luận văn đều có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, tháng 5 năm 2017 Tác giả luận văn Hà Văn Cảnh LỜI CẢM ƠN Em xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến TS. Phạm Thị Quỳnh - Người thầy đã tận tâm, nhiệt tình chỉ bảo, hướng dẫn em trong suốt trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Đồng thời, em gửi lời cảm ơn đến Ban chủ nhiệm khoa Triết học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Cảm ơn gia đình, cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp đã luôn giúp đỡ, động viên, khích lệ tôi trong suốt thời gian qua để tôi có thể hoàn thành tốt luận văn. Hà Nội, tháng 5 năm 2017 Tác giả luận văn Hà Văn Cảnh MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài.................................................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài............................................. 2 3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................. 4 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ....................................................... 5 5. Giả thuyết khoa học ............................................................................... 5 6. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................. 5 7. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ................................................................. 5 8. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 5 9. Kết cấu của luận văn .............................................................................. 6 10. Những luận điểm cơ bản và đóng góp mới của luận văn .................... 6 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO VÀ QUÁ TRÌNH DU NHẬP, PHÁT TRIỂN PHẬT GIÁO Ở SƠN LA ................ 7 1.1. Khái quát về Nhân sinh quan Phật giáo ................................................ 7 1.1.1. Nhân sinh quan và nhân sinh quan Phật giáo .................................. 7 1.1.2. Nội dung nhân sinh quan trong Phật giáo ..................................... 11 1.2. Quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo ở tỉnh Sơn La .......... 24 1.2.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, văn hóa, xã hội và tín ngưỡng tôn giáo của tỉnh Sơn La .................................................................... 24 1.2.2. Quá trình du nhập và phát triển và hoạt động của Phật giáo ở tỉnh Sơn La .................................................................................. 35 Tiểu kết chương 1............................................................................................ 46 Chương 2: ẢNH HƯỞNG NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO ĐẾN ĐỜI SỐNG TINH THẦN CỦA NGƯỜI DÂN TỈNH SƠN LA HIỆN NAY THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP ....................................................... 47 2.1. Thực trạng ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đối với đời sống tinh thần người dân tỉnh Sơn La................................................. 47 2.1.1. Phật giáo với đạo đức .................................................................... 47 2.1.2. Phật giáo với lối sống .................................................................... 63 2.1.3. Ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến giá trị văn hóa, nghệ thuật thẩm mỹ ....................................................................... 72 2.2. Những biến đổi của quá trình ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến đời sống tinh thần của người dân Sơn La hiện nay .............. 75 2.2.1. Xu hướng tích cực ......................................................................... 75 2.2.2. Xu hướng tiêu cực ......................................................................... 78 2.3. Một số giải pháp nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của Phật giáo đối với đời sống văn hóa tinh thần nhân dân Sơn La ..................................................................................................... 79 2.3.1. Đối với cơ quan chính quyền địa phương ..................................... 79 2.3.2. Đối với Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tỉnh Sơn La ..... 80 2.3.3. Đối với người dân tỉnh Sơn La ...................................................... 81 Tiểu kết chương 2............................................................................................ 82 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 83 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................. 85 PHỤ LỤC.......................................................................................................... 91 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Phật giáo du nhập vào Việt Nam cách đây khoảng 2000 năm. Trải qua nhiều thời kỳ biến động thịnh suy, thăng trầm của lịch sử, Phật giáo đã ảnh hưởng sâu đậm đến đến đời sống tinh thần của người Việt. Sơn La là một tỉnh nằm phía Tây Bắc của nước Việt Nam, trước năm 1960 gần như cư dân đều là người dân tộc thiểu số. Nhưng từ các chủ trương đi xây dựng và phát triển các vùng kinh tế mới của Đảng, khoảng những năm cuối của thập niên 50 của thế kỷ XX đồng bào người Kinh Việt mới lên định cư ở khu vực này; theo đó mà Đạo Phật được hồi sinh ở Sơn La từ những năm 1960, 1970, 1980... Trong khoảng một thập niên trở lại đây Phật giáo Sơn La đang có những thay đổi để "thích nghi" điều kiện phát triển mới của xã hội. Xu hướng thế tục hóa ngày càng rõ nét ảnh hưởng nhất định tới đời sống của nhân dân. Những tư tưởng trong Đạo Phật mang tính nhân văn sâu sắc, có nhiều điều phù hợp với công cuộc xây dựng cuộc sống văn hóa mới, đã có tác dụng tích cực đối với đời sống xã hội. Mặt khác, trong lịch sử đấu tranh giai cấp, tôn giáo luôn được các giai cấp sử dụng như một vũ khí hữu hiệu nhất để cai trị xã hội và tập hợp lực lượng. Phật giáo đang trở thành vấn đề rất nhạy cảm, luôn bị các thế lực thù địch phản động lợi dụng, chống phá sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội của nhân dân ta, trong đó nổi bật nhất vẫn là lĩnh vực tư tưởng văn hóa, một trong những mục tiêu trọng điểm của chúng. Việc đi sâu nghiên cứu, đánh giá những giá trị và hạn chế của Phật giáo và tác động, ảnh hưởng của nó đến đời sống tinh thần của người dân, nhất là vùng có đặc thù quốc phòng an ninh là một trong những vấn đề cần được làm sáng tỏ. Từ thực tế tình hình trên, chúng tôi chọn đề tài: “Ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến đời sống tinh thần người dân tỉnh Sơn La hiện nay”, để làm luận văn tốt nghiệp. 2 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nghiên cứu ảnh hưởng của Phật giáo đối với con người Việt Nam nói chung và trên từng khía cạnh của đời sống văn hóa tinh thần nói riêng đã có nhiều công trình nghiên cứu. 2.1. Nghiên cứu về lịch sử Phật giáo và Phật học Có nhiều công trình, trong đó tiêu biểu có các công trình của các tác giả như: Nguyễn Lang (1992) trong cuốn Việt Nam Phật giáo sử luận đã đề cập đến các giai đoạn du nhập của Phật giáo vào Việt Nam, vai trò của các thiền sư trong công cuộc dựng nước và giữ nước của các triều đại phong kiến Việt Nam. Cuốn Lịch sử Phật giáo Việt Nam (1998) đã bàn về lịch sử du nhập và quá trình phát triển của Phật giáo từ thời kỳ đầu mới du nhập đến thế kỷ XX, bàn về các tông phái Phật giáo và đã phân tích vai trò của Phật giáo đối với lĩnh vực tư tưởng chính trị trong suốt chiều dài lịch sử Việt Nam. Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Triết học (1986) trong Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam đã đề cập đến tính chất của Phật giáo Việt Nam, các tông phái của Phật giáo ở Việt Nam, vai trò của Phật giáo trong nền văn hóa dân tộc và ảnh hưởng của Phật giáo đối với lịch sử tư tưởng Việt Nam. Nguyễn Phan Quang (1996) với công trình Có một nền đạo lý ở Việt Nam giúp cho người đọc thấy được sự hòa nhập của đạo đức Phật giáo trong đạo lý dân gian Việt Nam. Bên cạnh đó vẫn còn rất nhiều công trình khác nghiên cứu về Phật học và lịch sử của Phật giáo, tuy nhiên trong phạm vi luận văn này chúng tôi chỉ nêu ra một vài công trình: Nguyễn Hiền Đức (1995): Lịch sử Phật giáo đàng trong; Đức Phật và Phật pháp của tác giả Narada Thera do Phạm Kim Khánh dịch, Học viện Phật giáo Việt Nam [55]; Trần Văn Giáp (1932): "Phật giáo ở Việt Nam từ khởi nguyên đến thế kỷ XIII", Tạp chí Trường Viễn Đông Bác 3 Cổ thuộc Pháp, tập 32 [28]; Nguyễn Thị Huệ (2015): Đạo làm người trong triết lí Nhân sinh quan của Phật giáo [34]; Vũ Ngọc Khánh (1986): Phật giáo và văn hóa dân gian Việt Nam - Mấy vấn đề Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam, Viện triết học, Hà Nội [36]; Nguyễn Tương Lai (1999): Phật giáo Việt Nam trong sự nghiệp đổi mới và phát triển, [39]; Quế Lai (1991): “Sự tiếp nhận các quy phạm đạo đức của Phật giáo ở Việt Nam và Thái Lan”, Nội san nghiên cứu Phật học [40]; Thích Mật Thể: Việt Nam Phật giáo sử lược, Phật học viện Trung phần [65]; Nguyễn Đăng Thục (1974): Phật giáo Việt Nam [73]; Nguyễn Tài Thư (1988): Lịch sử Phật giáo Việt Nam... Nhìn chung, các công trình nghiên cứu đã đề cập đến các vấn đề liên quan đến lịch sử, về Đức Phật, quá trình đi tìm chân lý giải thoát và những nội dung cơ bản trong giáo lý của Đạo Phật. Sự biến đổi của Phật giáo ở Việt Nam trong giai đoạn mới và những vấn đề đặt ra. 2.2. Các công trình nghiên cứu về các giá trị, vai trò tác động của Phật Giáo Tác giả Trần Văn Giàu với một loạt các công trình như: Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam, Đạo đức Phật giáo trong thời hiện đại và Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ giữa thế kỷ XIX đến cách mạng tháng Tám” (3 tập) [29]. Các công trình trên tác giả đã đề cập đến những giá trị đạo đức Phật giáo, đề cập đến những đóng góp của Phật giáo trong lịch sử tư tưởng Việt Nam. Nguyễn Tài Thư chủ biên (1997): Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và tôn giáo đối với con người Việt Nam hiện nay, Các tác giả đã đề cập đến vai trò của Phật giáo trên một số lĩnh vực như: ảnh hưởng của Phật giáo đối với hệ tư tưởng, đối với sự hình thành nhân cách con người Việt Nam hiện nay. Nguyễn Thị Bảy (1997) với công trình Văn hóa Phật giáo và lối sống của người Việt ở Hà Nội và châu thổ Bắc Bộ đã bàn về văn hóa và lối sống Phật giáo và ảnh hưởng của nó đối với đời sống xã hội. 4 Nguyễn Đăng Duy (1999) trong Phật giáo và văn hóa Việt Nam, đã đề cập đến vai trò của Phật giáo trong đời sống chính trị, văn hóa, đạo đức của dân tộc Việt Nam [24]. Ngoài ra, ở Việt Nam còn có một số luận án như: Luận án Tiến sĩ Triết học của Lê Hữu Tuấn với đề tài: Ảnh hưởng của những tư tưởng triết học Phật giáo trong đời sống văn hóa tinh thần của dân tộc Việt Nam (Hà Nội 1999) [78]. Luận án Tiến sĩ Triết học của Tạ Chí Hồng với đề tài: Ảnh hưởng của đạo đức Phật giáo trong đời sống đạo đức của xã hội Việt Nam hiện nay (Hà Nội 2004) [33]. Luận án Tiến sĩ Triết học của Hoàng Thị Lan với đề tài Ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo đối với đạo đức của con người Việt Nam hiện nay (Hà Nội 2004) [41]. Luận án Tiến sĩ Triết học của Lê Văn Lợi với đề tài Ảnh hưởng của văn hóa tôn giáo trong đời sống tinh thần của xã hội Việt Nam hiện nay (Hà Nội 2008) [44]. Hoàng Minh Đô (2014) "Ảnh hưởng của Phật giáo Việt Nam trong phát huy các giá trị văn hóa và đạo đức dân tộc", Tạp chí Triết học (2) [22]; Vũ Thị Cẩm Giang (2013), Văn hóa Phật giáo và ảnh hưởng của nó đối với đời sống tinh thần của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ hiện nay [25]; Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đều khẳng định, qua hàng ngàn năm tồn tại và phát triển ở Việt Nam, Phật giáo đã có ảnh hưởng sâu đậm trong đời sống văn hóa tinh thần đối với con người Việt Nam. Các công trình nghiên cứu đó đã đề cập đến Phật giáo trên nhiều góc độ lịch sử, tư tưởng, văn hóa khác nhau, mang tính tổng quát trên phạm vi cả nước, hay từng khu vực. Riêng vấn đề "Ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến đời sống tinh thần người dân tỉnh Sơn La hiện nay" cho đến nay vẫn chưa có một công trình nghiên cứu nào đề cập đến một cách cụ thể, có hệ thống. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích chủ yếu của luận văn là nhận diện Phật giáo tỉnh Sơn La và phân tích ảnh hưởng của Nhân sinh quan Phật giáo đối với đời sống tinh thần người dân tỉnh Sơn La, trên cơ sở đó đề ra một số giải pháp nhằm phát huy 5 mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của Phật giáo, góp phần xây dựng đời sống người dân tỉnh Sơn La ngày càng phong phú, lành mạnh theo định hướng xã hội chủ nghĩa. 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu Nhân sinh quan Phật giáo 4.2. Đối tượng nghiên cứu Ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến đời sống tinh thần người dân Sơn La hiện nay 5. Giả thuyết khoa học - Câu hỏi nghiên cứu: Nhân sinh quan Phật giáo ảnh hưởng đến đời sống tinh thần người dân Sơn La hiện nay như thế nào? - Giả thuyết khoa học: Nhân sinh quan Phật giáo ảnh hưởng ngày càng lớn đến đời sống tinh thần người dân Sơn La hiện nay trên các lĩnh vực: đạo đức, lối sống, giá trị văn hóa, nghệ thuật, thẩm mỹ… 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Khái quát nhân sinh quan Phật giáo và quá trình Phật giáo du nhập vào Sơn La. - Phân tích thực trạng ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến đời sống tinh thần người dân tỉnh Sơn La. - Đề xuất một số giải pháp mang tính định hướng nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của Phật giáo ở tỉnh Sơn La hiện nay. 7. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu làm sáng tỏ ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến đời sống tinh thần của người dân tỉnh Sơn La hiện nay. 8. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận chung của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, luận văn sử dụng các phương pháp: lôgic - lịch sử, phương pháp phân tích - tổng hợp, điều tra xã hội học... 6 9. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn kết cấu thành 2 chương, 5 tiết. 10. Những luận điểm cơ bản và đóng góp mới của luận văn 10.1. Những luận điểm cơ bản Nhân sinh quan Phật giáo đang có sức ảnh hưởng khá tích cực đến đời sống tinh thần của người dân tỉnh Sơn La. Phát hiện ra những ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo sẽ góp phần định hướng tư tưởng cho người dân Sơn La trong sự nghiệp xây dựng và phát triển kinh tế, xã hội của tỉnh. 10.2. Đóng góp mới của luận văn Về mặt lý luận: Luận văn khái quát được Nhân sinh quan Phật giáo, quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo vào tỉnh Sơn La, nêu được ảnh hưởng của Phật giáo đến đời sống tinh thần người dân tỉnh Sơn La. Góp phần xây dựng những luận cứ khoa học nhằm củng cố và hoàn thiện quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước ta về tôn giáo và công tác tôn giáo trong tình hình hiện nay. Về mặt thực tiễn: Đưa ra được một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy những mặt tích cực, khắc phục những mặt hạn chế của Phật giáo trong việc xây dựng đời sống người dân tỉnh Sơn La, góp phần xây dựng đời sống văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc ở tỉnh Sơn La trong giai đoạn hiện nay. 7 Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO VÀ QUÁ TRÌNH DU NHẬP, PHÁT TRIỂN PHẬT GIÁO Ở SƠN LA 1.1. Khái quát về Nhân sinh quan Phật giáo 1.1.1. Nhân sinh quan và nhân sinh quan Phật giáo * Nhân sinh quan Có nhiều cách nhìn nhận về nhân sinh quan theo những góc nhìn khác nhau. Theo nghĩa hẹp “Nhân” là người, “Sinh” là sống, “Quan” là quan điểm, quan niệm, nhìn nhận. Vậy nhân sinh quan gồm những quan niệm về cuộc sống của con người đề cập đến lẽ sống của con người là gì ?. Mục đích, ý nghĩa, giá trị của cuộc sống con người ra sao và sống như thế nào cho xứng đáng. Con người ở trong thế giới như thế nào, vai trò và vị trí của con người đối với thế giới ra sao? Theo một số tài liệu Triết học có mặt tại Việt Nam vào những năm 2000-2012 đã đưa ra những khái niệm cơ bản về tư tưởng nhân sinh quan dựa trên những tài liệu nghiên cứu về Triết học qua nhiều thời kỳ khác nhau trong lịch sử Triết học, cụ thể như sau: “Thế giới quan là những quan điểm, quan niệm của con người về thế giới xung quanh, về bản thân và về cuộc sống của con người, về vị trí của con người trong thế giới đó. Thế giới quan bao hàm nhân sinh quan, tức là toàn bộ những quan niệm về cuộc sống của con người” [27, tr.11]. “Những vấn đề triết học về con người là một nội dung lớn trong lịch sử triết học nhân loại. Đó là những vấn đề: Con người là gì? Bản tính, bản chất con người? Mối quan hệ giữa con người và thế giới? Con người có thế làm gì để giải phóng mình, đạt tới tự do?...Đây cũng chính là nội dung cơ bản của nhân sinh quan - một nội dung cấu thành thế giới trong triết học” [26, tr. 201]. 8 Với mỗi trường phái Triết học khác nhau họ nhìn nhận nhân sinh quan ở các góc độ, hệ tư tưởng khác nhau như Phật giáo, Nho giáo…Tư tưởng nhân sinh quan chính là hệ thống các tri thức, lý luận, các khái niệm, nghiên cứu, nhìn nhận của mỗi trường phái Triết học về vấn đề nhân sinh quan hay là những vấn đề về con người vị trí, vai trò của con người trong thế giới. Làm thế nào để đưa con người vượt qua những đau khổ, khó khăn đến những cảnh giới của sự giải phóng, tự do, tự tại…Con người với thế giới hiện thực làm thế nào để có thể dung hòa bản thân, điều chỉnh hành vi, các mối quan hệ để có một cuộc sống tốt đẹp nhất. * Nhân sinh quan Phật giáo Phật giáo xuất hiện ở Ấn Độ và người sáng lập ra Phật giáo là Hoàng tử Tất Đạt Đa, con vua Tịnh Phạn trị nước Catỳlavệ (thuộc miền Nam nước Nêpan ngày nay). Ông sinh năm 623 mất năm 543 trước dương lịch ở Ấn Độ. Sau khi tu hành đắc đạo có danh hiệu Thích Ca Mâu Ni. Tương truyền, Hoàng tử Tất Đạt Đa từ khi mới sinh ra đã được vua cha hết đỗi yêu thương, chiều chuộng, được sống trong nhung lụa, được chăm sóc, giáo dục rất đầy đủ, toàn diện, Hoàng tử đã trở thành người văn võ song toàn. Khi lên tuổi 16 Hoàng tử kết duyên và sinh hạ được một người con trai tên là La Hầu La. Cuộc sống giàu sang đã tạo ông một lối sống ngăn cách với xã hội bên ngoài. Vua cha không muốn cho Hoàng tử phải chứng kiến quy luật của cuộc sống là sinh - lão - bệnh - tử. Mặc dù vậy, sau những lần dạo chơi ở cổng thành Hoàng tử đã chứng kiến nỗi khổ của con người về sinh - lão - bệnh - tử; thấy được cuộc sống cơ cực của người dân trong xã hội Ấn Độ cổ đại lúc bấy giờ, vốn có sự phân chia đẳng cấp nghiệt ngã. Hoàng tử lại là người có tấm lòng từ bi, bác ái vô hạn, sống gần gũi với con người, đầy tình người và trí tuệ. Thấu hiểu đời sống khổ cực và sự bất lực của con người trong xã hội đương thời, Phật đi đến kết luận "đời là bể khổ" và tâm niệm mong muốn đi 9 tìm con đường giải thoát cho chúng sinh. Năm 19 tuổi Phật có ý định từ bỏ cuộc sống giàu sang để đi tìm đạo lý cứu đời trở thành một ẩn tu. Năm 29 tuổi, nhân lúc vua cha, vợ con đang ngủ say, Tất Đạt Đa rời bỏ Hoàng cung ra đi trở thành người tu tập thiền định và bắt đầu cuộc sống khổ hạnh. Qua một thời gian học đạo, Phật nhận thấy, cuộc sống giàu sang về vật chất, thỏa mãn dục vọng và cả cuộc sống tu hành khổ hạnh ép xác đều là con đường sai lầm. Người cho rằng chỉ có con đường trung đạo mới là con đường đúng đắn. Người từng bảo: Ta tu khổ hạnh mà như thế này, mà không thấy rõ đạo thì cái tu của ta vẫn chưa phải. Ta nên theo con đường giữa, cứ ăn uống như thường, không say mê việc đời nào vẫn không khắc khổ hại thân rồi mới thành đạo được. Qua nhiều lần tu tập trải qua cuộc chiến đấu kỳ diệu, phi thường kéo dài suốt 6 năm đằng đẵng, không có một sự hỗ trợ từ bên ngoài, không một sự hướng dẫn từ lực lượng siêu phàm, một mình cô độc, sau 49 ngày ngồi thiền định dưới gốc cây bồ đề, với những suy tư sâu thẳm, Người đã giác ngộ được chân lý. Tất Đạt Đa đã lý giải được nguồn gốc nỗi khổ của con người, cũng như phương pháp giải thoát diệt khổ. Là một tôn giáo, Phật giáo ra đời nhằm xoa dịu nỗi khổ xóa bỏ những tín ngưỡng lỗi thời và những quan điểm triết học thịnh hành của xã hội Ấn Độ cổ trong xã hội có sự phân chia đẳng cấp khắc nghiệt. Dù phải đối phó nhiều trở ngại trong suốt cuộc đời hoằng hóa, nhưng Đức Phật cũng giữ một phong thái an nhiên tự tại. Sau khi Đức Phật nhập Niết bàn, các đệ tử đã tập hợp, phát triển tư tưởng của người để xây dựng một học thuyết tôn giáo hoàn chỉnh (kinh, luật và luận tạng). Về sau Phật giáo chia thành Tiểu thừa và Đại thừa với nhiều tông phái khác nhau, du nhập và phát triển ra nhiều nước trên thế giới. Tiểu thừa chỉ chủ trương giữ y nguyên theo đúng lời dạy của Phật ở trong các kinh nhất thiết không được thay đổi còn Đại thừa chủ trương chỉ cần theo đúng cái tinh thần trong lời Phật dạy mà tiến hóa. 10 Học thuyết của Phật bao gồm "tam tạng": kinh tạng, luật tạng và luận tạng. Giáo lý Phật giáo bao gồm hệ thống quan niệm về nhận thức luận, thế giới quan và nhân sinh quan có kết cấu chặt chẽ. Mỗi yếu tố chứa đựng những nội dung với chức năng riêng là tiền đề và hệ quả của nhau. Nhân sinh quan Phật giáo được bắt nguồn từ thế giới quan. Tuy nhiên, mục đích chủ yếu của Phật giáo là thoát khổ, là giải phóng con người, mang giá trị nhân sinh sâu sắc. Thích Ca Mâu Ni đã nhìn thấy rõ sự đau khổ ở đời sống con người mà sáng lập ra Phật giáo để tìm đường giải thoát chúng sinh khỏi nỗi khổ đau. Khác với triết học phương Tây thường thiên nghiên cứu về thế giới tìm hiểu thế giới tự nhiên xây dựng nên các học thuyết mang tính hướng ngoại, thì triết học phương Đông nghiêng về việc nghiên cứu, tìm hiểu những vấn đề chính trị, xã hội, đạo đức, tôn giáo, đặc biệt là vấn đề con người hơn là việc tìm hiểu giới tự nhiên. Triết học phương Đông nghiên cứu thế giới để làm sáng tỏ con người, vạch ra nguyên tắc ứng xử, giải quyết các mối quan hệ giữa người với người, chú ý đến đời sống tâm linh mà ít quan tâm đến mặt sinh vật của con người. Cũng như nhiều trào lưu tư tưởng triết học phương Đông, Phật giáo đề cao và nhấn mạnh vấn đề nhân sinh. Điều này góp phần vào việc lý giải vì sao mặt vũ trụ quan của thế giới quan của Phật giáo, nhất là Phật giáo nguyên thủy, hơi mờ nhạt, trong khi nội dung nhân sinh quan lại khá rõ ràng và mang tính nổi trội. Mục đích của Đạo Phật là khai sáng con người ra khỏi sự vô minh, thiếu hiểu biết từ đó tìm con đường giải thoát khỏi bể khổ. Do đó, Phật giáo hầu như không đề cập và không có chủ trương giải quyết những vấn đề có tính chất siêu hình, như chính lời của Đức Phật thuyết giảng: "Có người kia bị bắn sâu vào mình mũi tên thuốc có tẩm thuốc độc. Bạn bè, thân quyến chạy đi tìm lương y để cứu chữa và trong lúc bịnh nhơn nói: Tôi sẽ không cho ai rút mũi tên này ra trước khi được giải thích tận tường về nguồn gốc của mũi tên, 11 người nào bắn tôi, bản chất của mũi tên là thế nào.v.v... người ấy sẽ chết trước khi được nghe Đức Thế Tôn giải thích" [55, tr.360]. Theo đó Phật cho rằng sự ngu dốt chính là căn nguyên dẫn đến cái chết không lý do. Con người này sẽ chết đi mà không biết điều đó chúng là vô ích không dẫn ta đến giải thoát. Việc cấp bách là cứu khổ giống như việc lấy mũi tên thuốc độc ra khỏi thân thể con người. Như vậy, có thể nói đối tượng nghiên cứu chủ yếu của Phật giáo là con người, là giá trị nhân sinh. Trong xã hội chiếm hữu nô lệ ở Ấn Độ, với sự thống trị của tư tưởng duy tâm của Đạo Bà la môn và chế độ phân biệt đẳng cấp khắt khe, Phật giáo ra đời là tiếng nói trong làn sóng phủ nhận uy thế của kinh Vêđa và đạo Bà la môn, tố cáo chế độ xã hội bất công, đòi tự do tư tưởng và sự bình đẳng xã hội, xóa bỏ nỗi khổ trong đời sống của người dân Ấn Độ. Khi Đức Phật tuyên bố: Không có đẳng cấp trong dòng máu cùng đỏ, không có đẳng cấp trong giọt nước mắt cùng mặn, con người sinh ra không phải đã mang sẵn trong bào thai dây chuyền ở cổ hay dấu tin ca (dấu hiệu quý phái của dòng Bà la môn) trên trán, thì đấy là sự đồng cảm trước thân phận và tinh thần phản kháng của quần chúng nhân dân trước chế độ xã hội đương thời. Qua đó thể hiện mặt tích cực của nhân sinh quan Phật giáo trong lĩnh vực sinh hoạt xã hội. Như vậy, Phật giáo là một học thuyết về chính trị - xã hội, nó hướng vào giải quyết vấn đề con người là gì, quy luật cuộc đời của con người và tìm ra con đường thay đổi hiện thực đời sống xã hội của con người. 1.1.2. Nội dung nhân sinh quan trong Phật giáo Triết học Phật giáo đã đặt ra và giải quyết nhiều vấn đề của tư duy triết học. Đó là những vấn đề thuộc bản thể luận nhận thức luận và nhân sinh quan triết học. Nghiên cứu chi tiết, cho thấy các phái Phật giáo có những quan niệm khác nhau về nhân sinh. Phật giáo Tiểu thừa coi trọng xuất gia khổ hạnh, chủ 12 trương ngã không pháp hữu, đề cao sự giải thoát chính mình với mục đích cuối cùng là chứng đắc La Hán. Phật giáo Tiểu thừa là tịnh độ và xuất thế gian, nhấn mạnh cuộc đời là bể khổ mà nguyên nhân là do Thập nhị nhân duyên... Còn Phật giáo Đại thừa không quá đề cao xuất gia khổ hạnh, chủ trương ngã pháp đều không, tự giác ngộ và giác ngộ người khác, mục đích tu tập trở thành Phật. Giới luật của Đại thừa cũng có nhiều biến đổi khác với giới luật của Tiểu thừa ở sự tôn nghiêm cũng như nội dung. Nếu giới luật của Tiểu thừa tập trung vào việc đạt quả phúc cho mình, thì giới luật của Đại thừa lại thường hướng đến lợi ích cho người khác... Phật giáo Đại thừa về sau phát triển và lại chia thành nhiều bộ phái khác nhau, xuất phát từ Ấn Độ và truyền bá ra các nước xung quanh, triết lý Phật giáo nói chung và nhân sinh quan Phật giáo nói riêng đã biến đổi, phát triển ngày càng đa dạng phong phú để thích nghi với truyền thống của mỗi quốc gia, dân tộc trong những thời kỳ lịch sử nhất định. Nhân sinh quan Phật giáo được thể hiện tập trung với những vấn đề căn bản về con người và cuốc sống con người. * Về con người Phật giáo tập trung ở học thuyết cấu tạo con người, học thuyết về sự xuất hiện và tái sinh trong vòng luôn hồi chuyển kiếp dưới tác động của quy luật nhân quả: "Chúng ta sinh ra từ cái bào thai hành động. Chính hành động hay nghiệp của ta trong quá khứ là cái bào thai nuôi dưỡng ta tạo điều kiện để tái sanh. Cha mẹ cấu hợp nền tảng vật chất. Như vậy trước khi chúng sanh có chúng sanh. Trước một chúng sanh trong kiếp hiện tại phải có một chúng sanh trong kiếp quá khứ" [55, tr.360-361]. Theo Phật con người được cấu tạo từ những yếu tố thể hiện trong thuyết Danh sắc và thuyết Lục đại. Thứ nhất, Thuyết Danh sắc: Con người được cấu tạo từ hai yếu tố vật chất và tinh thần. Thứ hai, Thuyết Lục đại: Con người được cấu tạo từ sáu yếu tố: 13 Địa : Nghĩa là đất, xương thịt. Thủy : Nước, máu, chất lỏng. Hỏa : Lửa, nhiệt, khí. Phong : Gió, hô hấp Không : Các lỗ trống trong cơ thể Thức : Ý thức tinh thần. Trong sáu yếu tố này thì năm yếu tố đầu thuộc về vật chất, chỉ có yếu tố cuối cùng thuộc về tinh thần. Thứ ba, Thuyết Ngũ uẩn: Xem con người được cấu tạo từ năm yếu tố. Sắc : Vật chất bao gồm địa, thủy, hỏa, phong. Thụ : Tình cảm, cảm giác con người. Tưởng : Tưởng tượng, tri giác, ký ức. Hành : Ý thức, những yếu tố khiến tâm hoạt động. Thức : Ý thức theo nghĩa rộng gồm cả thụ, tưởng, hành. Trong các thuyết về cấu tạo con người của Phật giáo, thì thuyết Ngũ uẩn là phổ biến hơn cả. Con người được tạo thành từ Ngũ uẩn cho nên không có chủ thể thường hằng, tự tại mà vô ngã, vô thường. Con người là sản vật, tự nhiên không có hình thái cố định của tính vật chất nhưng vì đã ăn vật chất trên thế giới nên dần hình thành khối vật chất có sự phân biệt tính cách, màu da. Có bốn loại thực: Đoạn thực : Thức ăn là động, thực vật, thức ăn vật chất, là cơm ăn nước uống hàng ngày. Xúc thực : Thức ăn là những cảm xúc, cảm giác. Tư thực : Thức ăn là sự suy tư, nghĩ ngợi. Thức thực : Thức ăn là tinh thần, là thức ăn ở cõi vô sắc, sống bằng tinh thần thanh cao. 14 Đạo Phật quan niệm: Mọi sự vật đều luôn vận động biến đổi, không có cái gì là thường hằng, bất biến. Theo Phật giáo, có hai loại vô thường. Đó là sát na vô thường và tương tục vô thường. Trong đó, sát na vô thường chỉ sự biến hóa trong khoảng thời gian cực ngắn. Còn tương tục vô thường chỉ trong một chu kỳ nối tiếp nhau đều có sinh - trụ - dị - diệt (đối với sinh vật), hay thành trụ - hoại - không (đối với sự vật), đối với con người là sinh - lão - bệnh - tử. Phật giáo cho rằng, mọi sự vật hiện tượng là giả danh không có thực, con người chỉ là giả hợp của Ngũ uẩn tùy duyên giả hợp mà thành. Đủ nhân duyên hợp lại thì gọi là sống, hết nhân duyên tan ra gọi là chết. Sống, chết là giả hợp tan của Ngũ uẩn. Do mê lầm, mà vô thường con người tưởng là thường, vô ngã mà tưởng có ngã. Thân xác con người là nguồn gốc của mọi khổ đau. Mọi đau khổ như đói, khát, sinh, lão, bệnh, tử, nóng, giận, dâm dục... đều có gốc từ con người mà ra. Theo Phật giáo, kết thúc của cái này là điều kiện để sinh mới sắp tới. Phật giáo giải thích sự chết của con người bằng thuyết luân hồi nghiệp báo… Khi con người hình thành thì mọi suy nghĩ, hành động được ghi lại ở một nơi là Alaya, cứ thế tích tụ thành Karma - Luật vô hình đặc trưng của người. Khi con người chết luật vô hình quay lại gặp điều kiện thuận lợi tạo thành sinh linh mới chịu quả ở kiếp trước và nhân ở kiếp sau cứ thế luân hồi. Phật giáo quan niệm, con người gieo nhân nào hưởng quả ấy, ở hiền gặp lành, gieo gió gặt bão. Tuy nhiên kết quả báo của nghiệp không mang tính cố định, bất biến, mà chịu sự chi phối tác động ảnh hưởng từ các yếu tố duyên hay khuynh hướng nỗ lực tạo tác của con người. Nói cách khác con người hoàn toàn có khả năng tác động đến kết quả của nghiệp. Chẳng hạn như một người trước đây từng là kẻ vướng nhiều sai lầm nếu do nỗ lực làm các việc thiện và thanh lọc tâm ý, anh ta hoàn toàn có khả năng tránh được hậu quả của nghiệp.