Tài liệu Luận án nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ văn lang âu lạc

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ĐẶNG THỊ LAN ANH NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HÓA TRONG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VỀ THỜI KỲ VĂN LANG - ÂU LẠC Chuyên ngành: Văn học dân gian Mã số: 62.22.01.25 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS LÊ TRƢỜNG PHÁT HÀ NỘI, 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng: - Luận án Tiến sĩ này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của người hướng dẫn khoa học, chưa từng được công bố trong các công trình nghiên cứu của ai khác. - Luận án đã được tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc, cầu thị. Tác giả Luận án Đặng Thị Lan Anh KÍ HIỆU VIẾT TẮT TCN : Tr : Nxb : Trước Công nguyên trang Nhà xuất bản KHXH : Khoa học xã hội HN : Hà Nội GS : Giáo sư PGS : Phó Giáo sư Tp HCM: Thành phố Hồ Chí Minh VHTT : Văn hóa thông tin VHTTTT: Văn hóa thông tin thể thao VHNT : Văn hóa nghệ thuật ĐTKH : Đề tài khoa học ĐHQG : Đại học Quốc gia MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .................................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................................. 1 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 2 3. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................................. 3 4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................................... 4 5. Đóng góp mới của luận án .................................................................................................. 4 6. Cấu trúc của luận án ............................................................................................................ 5 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN..... 6 1.1. Tổng quan lịch sử vấn đề ................................................................................................. 6 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore ............................................................................................................. 6 1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam về nhân vật anh hùng văn hóa và truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. ........................................................ 12 1.2. Tổng quan về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ................................................................... 19 1.2.1. Thư tịch và việc xác định niên đại, cương vực lãnh thổ thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .. 19 1.2.2. Tên gọi Văn Lang - Âu Lạc ........................................................................................ 24 1.2.3. Đặc điểm văn hóa vật chất - xã hội - tinh thần thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ...............25 1.3. Tổng quan truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ................................. 32 1.3.1 Giới thuyết về truyện kể dân gian .............................................................................. 32 1.3.2. Cơ sở lịch sử - văn hóa của sự hình thành và phát triển dòng truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc............................... 39 1.3.3. Diện mạo truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ................................................................................................................. 41 1.4. Tổng quan về nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian ........................ 43 1.4.1. Quan niệm về nhân vật anh hùng văn hóa ............................................................... 44 1.4.2. Nguồn gốc và những kiến giải về mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore............................................................................................................................ 46 1.4.3. Phân loại nhân vật anh hùng văn hóa ...................................................................... 50 1.5. Tổng quan một số vấn đề lý luận .................................................................................. 51 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................................. 53 Chƣơng 2. CẤU TRÖC VÀ MOTIF VÕNG ĐỜI CỦA NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HÓA TRONG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VỀ THỜI KỲ VĂN LANG - ÂU LẠC ....................................................................................................... 54 2.1. Cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .............................................................................................. 54 2.1.1. Cổ mẫu anh hùng văn hóa trong thần thoại: Nguồn cội của cấu trúc hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc........54 2.1.2. Khảo sát cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa qua một số truyện kể dân gian tiêu biểu về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .............................................. 62 2.2. Kiến giải những motif tiêu biểu trong cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa..................................................................................................................................... 75 2.2.1. Nhóm motif liên quan đến nguồn gốc thần bí; sự sinh nở kỳ lạ và thời thơ ấu trong chu trình vòng đời của người anh hùng văn hóa (từ điểm 1 đến điểm 9)..............75 2.2.2. Nhóm motif liên quan đến hành trạng và chiến công trong chu trình vòng đời của người anh hùng văn hóa (từ điểm 10 đến điểm 17) ................................................85 2.2.3. Nhóm motif liên quan đến cái chết và sự hóa thân trong chu trình vòng đời của người anh hùng văn hóa (từ điểm 18 đến điểm 22) ................................................97 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................................. 99 Chƣơng 3. HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HÓA THỜI KỲ VĂN LANG - ÂU LẠC TRONG TÍN NGƢỠNG, LỄ HỘI, PHONG TỤC ......... 100 3.1. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong tín ngưỡng dân gian .....................................................................................................100 3.1.1. Mối quan hệ giữa tín ngưỡng dân gian với truyện kể về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .............................................................................100 3.1.2. Dấu tích anh hùng văn hóa trong một số tín ngưỡng dân gian tiêu biểu ..............103 3.2. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong lễ hội ..... 119 3.2.1. Khái quát về việc phụng thờ nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc qua khảo sát lễ hội ........................................................................................119 3.2.2. Dấu tích anh hùng văn hóa trong một số lễ hội tiêu biểu .................................121 3.3. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong phong tục tập quán .......................................................................................................134 3.3.1. Khái quát về phong tục tập quán Việt Nam.......................................................134 3.3.2. Dấu tích anh hùng văn hóa trong một số phong tục tập quán tiêu biểu .............135 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................................ 147 KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 148 DANH MỤC NHỮNG CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN ............................................................. 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 152 PHỤ LỤC PHỤ LỤC 1 ................................................................................................................ PL1 PHỤ LỤC 2 ............................................................................................................. PL12 PHỤ LỤC 3 ............................................................................................................. PL64 PHỤ LỤC 4 .............................................................................................................. PL81 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trong bối cảnh toàn cầu hóa với sự hội nhập quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ ở nước ta hiện nay, việc nhận thức về vấn đề bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trở nên đặc biệt quan trọng. Để bảo tồn văn hóa và làm sáng tỏ những giá trị văn học cổ truyền mà nhân dân lao động sáng tạo nên, việc nghiên cứu các truyện kể văn học dân gian là hết sức cần thiết. Truyện kể dân gian phản ánh những phẩm chất tâm lý mang tính chất biểu tượng của tín ngưỡng dân gian, kinh nghiệm tập thể và đóng vai trò như một sự tái khẳng định những giá trị của nhóm cộng đồng với những truyền thống đặc trưng. Truyện kể dân gian cho đến nay chưa bao giờ mất đi sức sống mãnh liệt và khả năng tái sinh không ngừng qua dòng chảy thời gian với những biến động phức tạp của lịch sử, đặc biệt là truyện kể dân gian về giai đoạn sơ sử của dân tộc. 1.2. Việc nghiên cứu truyện kể dân gian từ góc độ chuyên ngành và liên ngành với mục đích cắt nghĩa các giá trị là vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu say mê tâm huyết. Trong kho tàng truyện kể dân gian của các nền văn hóa trên thế giới, có một kiểu loại nhân vật nằm ở khu vực trung tâm của các truyện kể dân gian lâu đời nhất, đó là nhân vật anh hùng văn hóa. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa cũng rất phổ biến trong truyện kể dân gian Việt Nam, đặc biệt là truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang Âu Lạc. Đó là một hình tượng trung tâm, thể hiện rõ nhận thức của dân gian về tự nhiên và lịch sử, phản ánh khát vọng của con người trong quá trình chinh phục tự nhiên và phát triển xã hội. Truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang Âu Lạc phong phú, nhiều lớp lang tiếp tục được kể, được tin, được lưu truyền rộng rãi trong cộng đồng với sức hấp dẫn đặc biệt đang rất cần được nhìn nhận ở góc độ bản chất, các lớp trầm tích văn hóa của nó cần được soi sáng từ nhiều góc độ. Nhiều lý thuyết nghiên cứu về nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian của các nền văn hóa trên thế giới đã mang tới cách nhìn nhận đa chiều về người anh hùng. Trong các lý thuyết đó, mô hình chu trình vòng đời người anh hùng văn hóa của Otto Rank và Lord Raglan đã gợi dẫn cho chúng tôi những phương cách để tìm hiểu cấu trúc vòng đời và kiến giải những motif tiêu biểu trong cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Chúng tôi mong muốn tìm kiếm những điểm gặp gỡ giữa mô hình phổ quát về người anh hùng văn hóa trên thế 2 giới với người anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian Việt Nam, cũng như nêu bật những đặc tính riêng của mẫu hình nhân vật này bởi những đặc tính riêng biệt về quốc gia, dân tộc, lịch sử và nền tảng văn hóa. Đây là một vấn đề rất cần được nghiên cứu chuyên sâu. 1.3. Thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc chính là “thời đại anh hùng” của lịch sử Việt Nam với đầy đủ những đặc trưng của “thời đại anh hùng” theo định nghĩa của Friedrich Engels, là giai đoạn sản sinh và nuôi dưỡng những hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa điển hình trong các truyện kể dân gian. Đây là thời kỳ vận động lịch sử của thiết chế xã hội liên minh bộ lạc với sự ảnh hưởng ngày một mạnh mẽ của một bộ lạc trung tâm, sau cố kết lại trở thành cộng đồng bộ tộc, cộng đồng quốc gia với cơ cấu Nhà nước sơ khai. Hình tượng anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc có những nét riêng biệt điển hình. Đặc trưng của nhân vật cùng với vấn đề sức sống, vai trò của nhân vật trong đời sống văn hóa dân tộc rất cần được tìm hiểu trên bình diện tổng thể và toàn diện hơn. Tất cả những điều này khích lệ chúng tôi áp dụng các lý thuyết mới vào việc lựa chọn và nghiên cứu đề tài: Nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu Thông qua việc khảo sát cấu trúc vòng đời, kiến giải những motif tiêu biểu trong cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc, chúng tôi sẽ chỉ ra những điểm gặp gỡ giữa mô hình phổ quát về người anh hùng văn hóa trên thế giới với người anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian Việt Nam. Đồng thời chúng tôi cũng chỉ ra những đặc tính riêng biệt của mẫu hình nhân vật này được quy định bởi đặc tính riêng biệt của lịch sử và nền tảng văn hóa dân tộc. Tiếp tục khẳng định đặc tính riêng biệt đó, chúng tôi thực hiện việc nghiên cứu nhân vật anh hùng văn hóa trong tín ngưỡng, lễ hội, phong tục nhằm nhận diện và giải mã những dấu tích, hành trạng của nhân vật trong đời sống văn hóa dân gian. 2.2. Nhiệm vụ - Từ việc tìm hiểu cội nguồn, xác định tọa độ không gian, thời gian và bối cảnh lịch sử - văn hóa nảy sinh mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian, chúng tôi tiến hành xác định nội hàm khái niệm về nhân vật anh hùng văn hóa, từ 3 đó tiến hành phân tích và khái quát các đặc trưng căn bản của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. - Trên cơ sở những lý thuyết nghiên cứu về người anh hùng văn hóa trong thần thoại và truyền thuyết của các nền văn hóa trên thế giới, luận án tiến hành phân tích và tìm hiểu cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa. Trên cơ sở các phân tích đồng đại này, chúng tôi sẽ tiến hành nghiên cứu lịch đại bằng những kiến giải motif trong cấu trúc hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. - Từ những phân tích theo khuynh hướng tiếp cận liên ngành và khuynh hướng nghiên cứu ngữ văn về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa, chúng tôi tiến hành tìm hiểu sức sống của hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong nền văn hóa dân tộc. Từ các lý thuyết nhân học văn hóa đương đại, chúng tôi nghiên cứu mối quan hệ giữa mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang Âu Lạc trong truyện kể dân gian với đời sống tín ngưỡng, phong tục tập quán và lễ hội 3. Phạm vi nghiên cứu 3.1. Nội dung Luận án nghiên cứu cấu trúc và motif vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc dựa trên mô hình cấu trúc phổ dụng về người anh hùng truyền thống trong các nghiên cứu của Otto Rank và Lord Ragland, đồng thời luận án cũng đặt nhân vật trong môi trường văn hóa tín ngưỡng, phong tục, lễ hội để nhận diện đầy đủ hơn đặc trưng và sức sống của nhân vật. Nghiên cứu nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc, chúng tôi tập trung vào hai thể loại chủ yếu chứa đựng mẫu nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ này là thần thoại và truyền thuyết. 3.2. Phạm vi tư liệu Luận án chủ yếu căn cứ vào các văn bản truyện kể đã được ghi chép qua các thư tịch và đã được in ấn, xuất bản, tư liệu trong các sách tổng tập, tuyển tập văn học dân gian (Viện KHXH Việt Nam (2004), Tổng tập văn học dân gian người Việt, tập 4, tập 5, Nxb KHXH, HN; Viện Văn học (2001), Tuyển tập Văn học dân gian Việt Nam, tập 1 - Nxb Giáo dục). Ngoài ra, luận án còn sử dụng thêm tư liệu tại các địa phương do các học giả Hồng Diêu, Phan Đăng Nhật, Nguyễn Nghĩa Nguyên, Ninh Viết Giao, Hà Kỉnh, Đoàn Công Hoạt, Nguyễn Khắc Xương… sưu tầm, biên soạn. 4 4. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp loại hình học: Nghiên cứu về nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc, chúng tôi đã đặt nhân vật trong loại hình truyện về nhân vật anh hùng văn hóa nhằm tìm hiểu những giá trị đặc trưng. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Liên ngành không phải là sự cộng lại của các phương pháp trong các ngành khoa học, mà là sự tổng tích hợp các cách tiếp cận, các phương pháp nghiên cứu của các chuyên ngành, nhưng nhất thiết phải có một ngành nghiên cứu chủ đạo còn các ngành nghiên cứu khác đóng vai trò phụ trợ. Vì vậy để nghiên cứu vấn đề, chúng tôi tiếp cận quan điểm của nhiều chuyên ngành khác như: xã hội học, nhân học, sử học, khảo cổ học, tâm lý học… Trong đó, hai khuynh hướng tiếp cận chủ đạo được sử dụng là khuynh hướng tiếp cận nhân học văn hóa kết hợp với khuynh hướng tiếp cận ngữ văn. - Phương pháp cấu trúc: Tìm các yếu tố cơ bản và sự tổ hợp của các yếu tố để cấu thành cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Phương pháp này dùng để mô hình hóa các dạng thức cơ bản của chu trình vòng đời nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc dựa trên các đặc điểm chung của chúng sau khi xử lý nguồn tư liệu. - Phương pháp phân tích ngữ văn dân gian: Trên cơ sở tư liệu, chúng tôi phân tích, kiến giải những motif tiêu biểu trong cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. - Phương pháp nghiên cứu điền dã: Chúng tôi tìm hiểu nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong mối liên hệ với tín ngưỡng, lễ hội, phong tục. Cụ thể chúng tôi tiến hành điền dã tại các vùng lưu truyền các truyện kể ở các tỉnh Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ để nhận diện dấu tích anh hùng văn hóa trong đời sống văn hóa dân gian. 5. Đóng góp mới của luận án - Thứ nhất, trên cơ sở kế thừa những thành tựu nghiên cứu về truyện kể dân gian với những cách tiếp cận, những khuynh hướng và lý thuyết mới của giới nghiên cứu folklore thế giới về nhân vật anh hùng văn hóa, luận án tập trung làm sáng rõ vấn đề nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore nói chung, trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc nói riêng. - Thứ hai, luận án tiến hành tìm hiểu cấu trúc vòng đời của mẫu hình nhân vật 5 anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian. Đồng thời kiến giải gốc rễ, khảo sát những biến thể và biểu hiện của những motif có liên quan trong cấu trúc hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. - Thứ ba, trên cơ sở những phân tích và tổng hợp để tìm kiếm những điểm gặp gỡ giữa mô hình phổ quát về người anh hùng văn hóa trên thế giới với người anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian Việt Nam, luận án tiến hành minh giải những đặc tính riêng của mẫu hình nhân vật này ở Việt Nam bởi những điều kiện riêng biệt về lịch sử và nền tảng văn hóa nơi hình tượng này tồn tại. - Cuối cùng, luận án tiến hành nhận diện và giải mã những dấu tích, hành trạng của anh hùng văn hóa trong đời sống xã hội và đời sống văn hóa dân tộc, tìm hiểu sức sống của hình tượng anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong các hiện tượng văn hóa dân gian điển hình bao gồm lễ hội, tín ngưỡng, phong tục. - Là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung luận án được triển khai thành 3 chương Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và lý luận Chương 2. Cấu trúc và motif vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc Chương 3. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong tín ngưỡng, lễ hội, phong tục 6 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN Với mục đích xác lập nền tảng lý thuyết làm cơ sở nghiên cứu, trong chương tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận, chúng tôi tiến hành phác họa những nét cơ bản về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc, dựng lại tinh thần thời đại, nơi hình thành và phát triển truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa. Từ đó, chúng tôi tập trung tìm hiểu các khái niệm căn bản về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa. Những quan niệm căn bản về mẫu hình nhân vật này sẽ được rút ra trên cơ sở những nghiên cứu về chu trình vòng đời người anh hùng từ thần thoại và truyền thuyết trong các công trình nghiên cứu truyện kể dân gian của các học giả tiêu biểu trên thế giới. Các phương pháp nghiên cứu so sánh loại hình lịch sử, thần thoại học, cổ mẫu, type và motif, với nền tảng được xây dựng từ các học giả như Joseph Campbell, Adam Leeming, V.IA.Propp và E.M.Meletinsky, Stith Thompson, Otto Rank vàLord Raglan được chúng tôi lựa chọn sử dụng, nhằm mục đích rút ra những nội hàm đặc trưng nhất của khái niệm “anh hùng văn hóa”, truyện kể dân gian về anh hùng văn hóa và khảo sát chúng trong hệ thống truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ở Việt Nam. 1.1. Tổng quan lịch sử vấn đề Vấn đề nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang Âu Lạc từ lâu đã được các học giả trong ngành văn hóa dân gian và phê bình văn học quan tâm đề cập. Chúng tôi trình bày tổng quan các công trình nghiên cứu tập trung vào các nội dung: khuynh hướng nghiên cứu về mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore học thế giới và những quan điểm nghiên cứu có tính lịch sử về nhóm truyện kể dân gian thuộc về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc như sau: 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore Nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore từ lâu đã là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học nhân văn khác nhau. Những nghiên cứu kinh điển từ góc nhìn văn hóa học trong đó có đề cập đến vấn đề này là công trình Văn hóa nguyên thủy (Primitive Culture) của E.B.Tylor, được in năm 1871 gồm 2 tập. Công trình gây tiếng vang lớn và đưa E.B.Tylor lên vị trí những nhà sáng lập hàng đầu của ngành nhân học văn hóa. Trong chương XIII và XIV có tựa đề Huyền thoại, E.B.Tylor đề cập tới các huyền thoại tự nhiên, nguồn gốc và các quy tắc lý giải chúng; những câu chuyện về 7 người khổng lồ; các huyền thoại có quan hệ với những nhân vật truyền thuyết hay lịch sử. Với cơ sở dữ liệu phong phú, tác giả đã nhận định “Sự phát triển của truyền thuyết anh hùng từ huyền thoại tự nhiên có lẽ cũng diễn ra ở các bộ lạc hoang dã […], giống như đã diễn ra ở tổ tiên các cư dân thời cổ”. [98; tr.441] Công trình này là một trong những gợi mở quan trọng giúp cho chúng tôi nhìn nhận được sự phát triển của truyện kể dân gian về anh hùng văn hóa ở Việt Nam từ huyền thoại tự nhiên và mở rộng hơn, chúng tôi sẽ xem xét sự phát triển của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thuyết có gốc gác từ nhiên thần trong thần thoại. Tiếp nối những nghiên cứu có tính chất mở đường của E.B.Taylor, J.Frazer với công trình có tựa đề The Golden Bough (Cành vàng) đã kiến tạo nên diện mạo của khoa nghiên cứu Nhân học văn hóa thế kỷ XIX. Công trình chú trọng nghiên cứu văn hoá nhân loại thời kỳ chuyển đổi từ tín ngưỡng sang tôn giáo, từ tư duy ma thuật sang tư duy tôn giáo dưới cái nhìn khoa học, từ đó cung cấp nguồn tư liệu đa dạng về đời sống nguyên thủy, trong đó bao gồm những nghiên cứu quan trọng về một số hình tượng anh hùng văn hóa trên thế giới như Osiris, Isis, Adonis.... Đây được xem là những chỉ dẫn hữu ích giúp chúng tôi liên hệ, nhìn nhận sự tồn tại của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong hệ thống tín ngưỡng của người Việt cổ sơ. Bên cạnh những nghiên cứu theo khuynh hướng Nhân học văn hóa, chuyên khảo Thi pháp của huyền thoại của E.M. Meletinsky xuất bản vào năm 1976 được xem là tiêu biểu cho khuynh hướng nghiên cứu của các nhà folklore học Xô viết muốn đi sâu vào di sản sáng tác dân gian từ góc độ so sánh - loại hình và cấu trúc - ký hiệu. Trong chuyên khảo này, huyền thoại được nghiên cứu bắt đầu từ những hình thức cổ xưa nhất của nó, từ những câu chuyện về nguồn gốc của thế giới, về các hiện tượng của tự nhiên, về các thần và các anh hùng văn hóa. Trong phần hai của cuốn sách, E.M.Meletinsky đã dành một phần để viết về Bậc tiên tổ - Đấng sáng tạo - Anh hùng văn hóa, Huyền thoại cổ về sự sáng tạo, Truyền thuyết về những anh hùng và những nghi lễ “chuyển tiếp”. Ông nhìn nhận rằng nhân vật anh hùng sống và hành động trong thời gian huyền thoại phù hợp với các sự kiện sáng tạo khởi thủy trong huyền thoại cổ xưa và có thể gọi họ là các bậc tiên tổ - đấng sáng tạo - những anh hùng văn hóa. Ông viết: “Quan niệm về ba phạm trù này đan kết nhau, chính xác hơn là không phân chia một cách lộn xộn. Trong tổ hợp này, nguồn gốc cơ sở là bậc tiên tổ của thị 8 tộc, bộ lạc. Bậc tiên tổ của bộ lạc đôi khi có thể được coi là của chung cả loài người vì biên giới các bộ lạc trong ý thức các thành viên công xã nguyên thủy trùng với biên giới toàn nhân loại” [59; tr.232]. Một trong những khuynh hướng nghiên cứu nổi bật của thế kỷ XX quan tâm đến mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore là khuynh hướng phê bình Phân tâm học. Archetypes and the Collective Unconscious (Cổ mẫu và vô thức tập thể) là công trình đồ sộ tập hợp nhiều chuyên luận nghiên cứu quan trọng nhất của C.G.Jung về cổ mẫu. C.G.Jung (1876 - 1961) là học giả nổi tiếng với những nghiên cứu về vô thức tập thể. Theo C.G.Jung, vô thức tập thể là kí ức của loài người, là kết quả của đời sống thị tộc. Vô thức tập thể tồn tại trong tất cả mọi người, là cơ sở của tâm trạng từng cá nhân và căn cước văn hóa tộc người. Vô thức tập thể được ngưng kết thành những cổ mẫu (archétype), tức những mô hình nhận thức và những hình tượng nguyên thủy. Trong công trình Về quan hệ của tâm lý học phân tích đối với sáng tạo văn học nghệ thuật, Jung viết: “Nguyên tượng (archetype), hay cổ mẫu, hay nguyên hình - dù đó là quỷ, người hay biến cố - được lặp lại trong suốt chiều dài lịch sử ở bất kỳ đâu có trí tưởng tượng sáng tạo do hoạt động. Lần lượt chúng ta có ở đây trước hết là nguyên hình huyền thoại. Nghiên cứu tỉ mỉ các hình tượng này ta nhận thấy trong chừng mực nào đấy chúng là bản tổng kết đã được công thức hóa của khối kinh nghiệm điển hình to lớn của vô số cảm xúc cùng một kiểu” [90; tr.242]. Vì vậy, theo quan điểm của Jung, ứng với mỗi trạng thái của con người sẽ có một cổ mẫu tương ứng, chẳng hạn như cổ mẫu người mẹ, cổ mẫu cha, cổ mẫu nước, lửa, hành trình đi về thế giới địa ngục… Và đặc biệt là cổ mẫu anh hùng theo ông, là một trong những cổ mẫu lớn của nhân loại. Thêm vào đó, nhắc đến lịch sử nghiên cứu mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore không thể không kể đến những công trình nghiên cứu đặc biệt có giá trị trong một trào lưu nghiên cứu sôi động bậc nhất của thế kỷ XX có tên gọi Phê bình huyền thoại. Trường phái nghiên cứu này được khởi xướng đầu tiên từ thế kỷ XIX với các nghiên cứu của anh em nhà J. Grimm. Trong trào lưu trở về nguồn, đề cao chủ nghĩa dân tộc thông qua nghiên cứu các di sản văn hóa dân gian, công trình Germanic mythology (Huyền thoại Đức) của Jakov Grimm đã đánh dấu sự ra đời của phương pháp huyền thoại học so sánh. Với các thao tác khoa học hữu hiệu, anh em Grimm đã tiến hành phân định lớp văn hóa gốc, văn hóa bản địa đa thần giáo của Đức với lớp văn hóa Thiên Chúa giáo đến sau trong tiến trình lịch sử nhằm tìm lại những gốc tích 9 của văn hóa bản địa. Công trình này đã cung cấp những chỉ dẫn quan trọng có tính phương pháp luận trong nghiên cứu văn bản folklore, cũng như thật sự hữu ích khi ứng dụng để phân tích những dấu hiệu cổ xưa của một nền văn hóa hợp lưu từ nhiều nguồn văn hóa. Vì vậy, chúng tôi đặc biệt lưu tâm đến phương pháp “tách bóc” của Jakov Grimm để tìm các mảnh vỡ của văn hóa đa thần giáo còn “găm” trong nhóm truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ở Việt Nam. Khởi xướng từ thế kỷ XIX, thế nhưng, bước sang thế kỷ XX, khuynh hướng nghiên cứu này đã có những bước chuyển mình rõ rệt. Thay vì chỉ tập trung vào các vấn đề của văn học dân gian như trước đây, phê bình huyền thoại đã hướng vào việc giải thích toàn bộ nền văn học của loài người từ ngọn nguồn đó. Và tất nhiên, vấn đề mẫu hình nhân vật anh hùng trong văn học và văn hóa dân gian đã được các nhà nghiên cứu tập trung lý giải như là cơ sở nền tảng để hình thành nhiều vấn đề trong nền văn học hiện đại. Anatomy of Critism (Giải phẫu phê bình) của Northrop Frye xuất bản năm 1957, được xem là công trình tiêu biểu nhất và là tuyên ngôn của trường phái này. Giải phẫu phê bình gồm 4 phần Phê bình lịch sử hay Lý thuyết về mô thức, Phê bình luân lý hay Lý thuyết về biểu tượng, Phê bình cổ mẫu hay Lý thuyết về huyền thoại, Phê bình từ chương học hay Lý thuyết về thể loại. Trong công trình này, tác giả hướng việc tìm hiểu căn rễ của văn học trong các mô hình huyền thoại, hơn nữa có thể phân tích văn học bằng thuật ngữ huyền thoại và mẫu gốc. Tác giả khẳng định “Truyện thần thoại về thần thánh được tái hiện trong các truyền thuyết về những người anh hùng truyền thuyết, về những người anh hùng được truyền lại vào cốt truyện của bi và hài kịch…” [90; tr.280]. Bên cạnh đó, trong tiểu luận Những cổ mẫu của văn chương, Northrop Frye đã có những kiến giải rất có giá trị về huyền thoại và về nhân vật anh hùng trong truyện kể dân gian. Cũng trong khuynh hướng phê bình thần thoại học, ở một khía cạnh nghiên cứu khác về mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa, không thể bỏ qua những chuyên luận nghiên cứu quan trọng trong thế kỷ XX của nhà nghiên cứu thần thoại học so sánh và so sánh tôn giáo Joseph Campbell (1904 -1987). Các lý thuyết của ông được rút ra dựa trên quan sát rằng luôn có những mô hình phổ biến tồn tại dưới các yếu tố kể chuyện từ những huyền thoại vĩ đại nhất. Đặc biệt, mô hình có tính chất trung tâm và được ông nghiên cứu nhiều nhất là cuộc hành trình của anh hùng trong thần thoại. Trong chuyên khảo The Hero with a Thousand Faces (Người anh hùng có hàng nghìn gương 10 mặt), ông tiến hành khảo sát hành trình của nhân vật anh hùng gồm các chặng Ra đi, Hành trình, Trở về và chu trình mang tính vũ trụ của nhân vật anh hùng (sinh, tử), sự biến hóa của người anh hùng để từ đó xác định những kiểu nhân vật anh hùng liên văn hoá và các cổ mẫu (archetype) mang tính toàn cầu trong thần thoại các dân tộc. Trong chuyên luận có tựa đề Mythology - The voyage of the Hero (Thần thoại Hay là về chuyến phiêu lưu của người anh hùng), David Adams Leeming phân tích các hình thức của một huyền thoại đặc thù bằng việc chia tách truyện thành tám phần tương ứng với từng sự kiện quan trọng mang tính bước ngoặt diễn ra trong cuộc đời của người anh hùng. Cuộc đời người anh hùng được hình dung như một chuyến phiêu lưu: sinh ra, lớn lên, đối mặt thử thách, vượt qua thử thách và tham gia vào thế giới thần linh, chết và tái sinh giống như một chu kỳ tuần hoàn. Đây là những gợi mở rất có giá trị để chúng tôi tiến hành phân tích các sự kiện trong cuộc đời người anh hùng văn hóa. David Adams Leeming khẳng định: “Những chuyến viễn du của người anh hùng thể hiện những khát vọng của con người, khát vọng mong muốn vượt lên trên cái chết về mặt thể xác để hòa hợp với các chu kỳ tự nhiên, chu kỳ của vòng tuần hoàn ra đời, chết đi, và rồi tiếp tục tái sinh” [122; tr.12]. Một phần của cuốn sách đã minh giải rõ hành trình sau khi người anh hùng vượt qua những hiểm nguy ở thế giới của cái chết, người anh hùng hòa nhập với thế giới nơi thiên đường và được đặt vào địa vị vĩnh viễn ở trong mối quan hệ với các đấng bậc thần linh. Hướng nghiên cứu của chuyên luận này là một gợi mở đặc biệt thú vị, khi nó đề cập đến hiện tượng hội nhập của dòng thời gian tuyến tính và dòng thời gian chu kỳ trong việc tái hiện cái chết của người anh hùng. Nó hé mở cho chúng ta thấy quan niệm về bản chất thiêng của người anh hùng. Đặc biệt, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến lý thuyết về mô hình vòng đời của người anh hùng văn hóa trong folklore được đề xướng bởi Otto Rank, sau đó được phát triển và hoàn thiện bởi Lord Ragland, được gọi là Rank-Raglan mythotype (hay còn có tên gọi khác là cổ mẫu anh hùng). Otto Rank, là một nhà tâm lý học xuất sắc người Áo, một trong những môn đệ thân cận trong nhóm nghiên cứu của Sigmund Freud. Chuyên khảo đầu tiên của Rank là một đột phá trong việc áp dụng các phương pháp phân tâm học thần thoại so sánh. Bước vào thế kỷ XX, nhà tâm lý học này đã bắt đầu cố gắng để làm sáng tỏ những bí ẩn của tâm lý con người, đặc biệt là thông qua các phương tiện của thần thoại cổ điển. Đường hướng được khởi xướng ban đầu bởi Otto Rank sau đó dẫn đến những hiểu biết của Jung, Joseph Campbell và nhiều học giả khác nữa. Một trong 11 những câu hỏi gây nhiều tranh cãi nhất của thần thoại học so sánh, là sự tương giao văn hóa trong thần thoại, văn học dân gian và truyền thuyết. Ví dụ, các đại hồng thủy, cuộc tìm kiếm anh hùng và đặc biệt là câu chuyện về cấu trúc vòng đời của người anh hùng xuất hiện trên toàn thế giới. Và Otto Rank thay vì cố gắng giải thích những motif phổ biến, ông đã quay về nghiên cứu những gì ông cho là phổ quát về tâm lý. Nhà nghiên cứu này đã áp dụng các phương pháp phân tâm học với hệ thống quan niệm phát triển bởi Sigmund Freud và dung hòa với Carl Jung để phân tích những truyện kể về anh hùng văn hóa như một chỉ dẫn để hiểu được các vấn đề về vô thức trong tâm lý của con người và của cả nhân loại. Trong The myth of the birth of the hero - A Psychological Interpretation of Mythology (Huyền thoại về sự ra đời của người anh hùng - Một giải thích về tâm lý học huyền thoại) xuất bản ở Đức vào năm 1909, Otto Rank đã tiến hành giải thích, phân tích tâm lý của câu chuyện thần thoại như một phương tiện để hiểu biết về tâm lý con người. Giống như người thầy của mình là Sigmund Freud, Rank so những huyền thoại của các nhân vật như Oedipus, Moses, Sargon… và tìm kiếm những sự tương hợp trong tiểu sử của các nhân vật này. Ông đã nhìn thấy ở loại hình nhân vật anh hùng như là biểu tượng của khát vọng bị dồn nén. Trong công trình này Otto Rank đã liệt kê 12 đặc điểm giống nhau của loại hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian của nhiều nước trên thế giới. Tiếp nối các nghiên cứu có tiếng vang đặc biệt của Otto Rank, Lord Raglan, vào năm 1936, đã phát triển thành 22 điểm tương đồng trong cấu tạo vòng đời của người anh hùng trong chuyên luận The Hero: A Study in Tradition, Myth and Drama (Nhân vật anh hùng: Một nghiên cứu từ trong truyền thống, thần thoại và kịch). Lý thuyết về mô hình vòng đời người anh hùng văn hóa của hai học giả nói trên là một trong những cơ sở quan trọng giúp chúng tôi tiến hành đối chiếu những đặc tính giao thoa của người anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc với mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thống folklore trên toàn thế giới, cũng từ đó xem xét những đặc tính riêng biệt của mẫu hình nhân vật này trong trường hợp của Việt Nam. Ngoài ra, còn có thể kể đến những bài báo khoa học có giá trị liên quan đến vấn đề này. Tiêu biểu như nhà nghiên cứu Wilhelm Schmidt với các công trình Phương pháp văn hóa lịch sử của dân tộc học, Nguồn cội của sự phát triển tôn giáo hay Cặp đôi anh hùng trong thần thoại Nam Mỹ của Alfred Métraux; Hiện tượng người anh hùng văn hóa trong hệ thống thần thoại của người Polynesian của Martina Bucková… 12 Như vậy, qua một số công trình từ các trường phái phê bình và nghiên cứu tiêu biểu mà chúng tôi tiếp cận được trong quá trình tìm hiểu về nhân vật anh hùng, nhân vật anh hùng văn hóa trên thế giới, có thể nhận thấy vấn đề này đã được nhiều học giả của các khuynh hướng nghiên cứu folklore đề cập tới. Trong đó các tác giả đã chú ý đến chu trình vòng đời người anh hùng, mô hình cấu trúc phổ dụng của cổ mẫu anh hùng văn hóa. Những cấu trúc này sẽ có giá trị tham chiếu khi chúng tôi tiến hành ứng dụng để phân tích cho trường hợp anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. 1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam về nhân vật anh hùng văn hóa và truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Ở Việt Nam, việc nghiên cứu nhóm truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang Âu Lạc cũng như sự đề cập đến mẫu nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian xuất hiện khá sớm, khoảng từ thập niên 60 của thế kỷ XX. Về các công trình liên quan đến mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian tiêu biểu có chuyên luận Người anh hùng làng Dóng của tác giả Cao Huy Đỉnh xuất bản năm 1969. Chuyên luận này cung cấp một khối lượng tài liệu thư tịch và truyện kể dân gian phong phú, đồng thời tác giả cũng mô tả quá trình tổng hợp, chuyển hóa của các yếu tố thần thoại, truyền thuyết, anh hùng ca trong truyện kể về người anh hùng làng Dóng. Tác giả đã tiến hành phân tích quá trình thu hút, nhào nặn, chắt lọc thần thoại và truyền thuyết địa phương để tạo nên một biểu tượng cô đọng nhất của người anh hùng dân tộc. Phương pháp nghiên cứu cùng những kết luận của Cao Huy Đỉnh đã mở đường cho nhiều nghiên cứu truyện kể dân gian về mẫu hình nhân vật anh hùng. Năm 1971, công trình Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam được công bố. Đây là công trình đã tập hợp được một số bài viết có giá trị về truyện kể dân gian của các nhà khoa học uy tín như Tầm Vu, Bùi Văn Nguyên, Đinh Gia Khánh, Cao Huy Đỉnh… trong đó chúng tôi đặc biệt chú ý đến bài nghiên cứu Truyền thuyết anh hùng trong thời kỳ phong kiến của tác giả Kiều Thu Hoạch. Bài viết này được đánh giá là một mốc đầu tiên trong việc nghiên cứu truyền thuyết như một thể loại của văn học dân gian. Tác giả đặc biệt chú ý đến tiểu loại truyền thuyết nhân vật anh hùng chống xâm lược. Đây là những gợi dẫn quan trọng để chúng tôi tiếp tục nghiên cứu về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa. Cũng trong công trình nói trên, nhà nghiên cứu Cao Huy Đỉnh có bài nghiên cứu về Hình tượng khổng lồ và tập thể anh hùng dựng nước, giữ nước trong truyện cổ 13 dân gian Việt Nam. Những nhân vật Thần Trụ Trời, Ải Lậc Cậc được tác giả xác định là những ông khổng lồ thần thoại với công cuộc “khai thiên lập địa, gieo nở giống người, lập địa bàn cư trú” [106; tr.75]; Vua Rồng xứ Lạc, Sơn Tinh, Ông Gióng được gọi là “bộ ba khổng lồ lịch sử”. Tác giả chỉ rõ nhân vật khổng lồ thần thoại mới chỉ có cái to lớn, hào hùng của địa vực, của thiên nhiên, còn ông khổng lồ lịch sử thì bao dung cả những cuộc di cư, định cư, những cuộc chiến đấu bảo vệ bộ lạc và bộ tộc với những thành tích sáng tạo văn hóa ở mức cao hơn, những quan hệ dân tộc rộng hơn, những thế hệ tổ tiên phức tạp hơn. Năm 1974, tác giả Cao Huy Đỉnh công bố công trình Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam. Trong chương một Buổi bình minh lịch sử dân tộc với những biểu tượng thần thoại anh hùng tập thể dựng nước và giữ nước, tác giả đã có những phân tích bao quát về hình tượng Lạc Long Quân, Âu Cơ, Sơn Tinh, Thánh Gióng…và cho rằng: “Khuynh hướng anh hùng hóa, lịch sử hóa và dân tộc hóa là một đặc điểm cơ bản của thần thoại Việt xuyên qua quá trình phát triển của nó.” [17; tr.34] Bài viết của tác giả Võ Quang Nhơn Thần thoại và truyền thuyết các dân tộc ít người, một bộ phận của nền văn học Việt Nam thống nhất và đa dạng (Tạp chí Văn học số 6 năm 1977) đã đề cập tới hình tượng nhân vật sáng tạo nên những thành tựu văn hóa trong thần thoại và truyền thuyết các dân tộc ít người miền núi phía bắc. Cùng với chuyên luận Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt Nam, tác giả Võ Quang Nhơn đã có những phác họa khá rõ nét về truyện người khổng lồ, truyện về nhân vật sáng tạo văn hóa của các dân tộc ít người. Trên Tạp chí Văn học số 2 năm 1980, tác giả Trần Gia Linh công bố bài nghiên cứu Vai trò người phụ nữ khai sáng đất nước và dân tộc trong truyền thuyết dân gian. Bài viết bước đầu đề cập tới hình tượng bà khổng lồ - nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Năm 1981, tác giả Phan Đăng Nhật công bố công trình Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam, tác giả có dành một chuyên mục nghiên cứu về Thần thoại và truyền thuyết về con người và những thành tựu văn hóa nguyên thủy. Chuyên mục đề cập đến những mẫu kể về người khổng lồ. Tác giả chú ý lý giải các mẫu kể này ở góc độ văn hóa và phân tích chúng trong tổng thể hệ thống thần thoại các dân tộc thiểu số. Công trình này có nhiều gợi dẫn quan trọng cho đề tài nghiên cứu của chúng tôi. Năm 1990, các tác giả Lê Chí Quế, Võ Quang Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ viết giáo 14 trình Văn học dân gian Việt Nam có dành chương hai viết về các thể loại tự sự dân gian như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích. Đáng lưu ý là phần thần thoại các tác giả đề cập tới các nội dung: Hình dung về vũ trụ, Hình dung về loài người, Cuộc đấu tranh chinh phục tự nhiên và sáng tạo văn hóa của con người, phần truyền thuyết với các nội dung: Hệ truyền thuyết về thời kỳ dựng nước đã ẩn chìm dưới lớp thần thoại dày đặc, Những truyền thuyết về An Dương Vương - âm vang cuối cùng của bản hùng ca dựng nước và màn mở đầu của tấn bi kịch nước mất nhà tan. Đây thực sự là những gợi mở rất có giá trị giúp chúng tôi nhận diện được đặc trưng của truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Tiếp sau đó, chuyên luận có tên gọi Tứ bất tử của Vũ Ngọc Khánh và Ngô Đức Thịnh xuất bản năm 1991 đã đưa ra danh mục về “tứ bất tử” gồm: Đức Thánh Tản, Chử Đạo Tổ, Thánh Gióng, Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Nội dung cuốn sách đã góp phần “trả cho Tứ bất tử nội dung khoa học, triết lý của nó.” [43; tr.6]. Các tác giả đã cho thấy giữa vô vàn vị thần hữu danh và vô danh được biết tới thì có ba vị thượng đẳng tối linh thần là Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đạo Tổ, Thánh Gióng đều là các “anh hùng văn hóa” đã tồn tại trong tâm thức người Việt qua các thời đại. Song, nói tới “Tứ bất tử” cũng là nói tới quá trình vận động, tuyển chọn chứ không phải hiện tượng nhất thành bất biến. Năm 1998, Hoàng Tiến Tựu trong cuốn Văn học dân gian Việt Nam có viết: “Thần thoại và truyền thuyết […] hai loại truyện này khác nhau về nhiều phương diện (hoàn cảnh phát sinh, phát triển, chức năng, đề tài, đặc điểm thi pháp chủ yếu…), nhưng trong quá trình truyền miệng lâu đời của nhân dân, chúng đã thâm nhập, chuyển hóa lẫn nhau, tạo ra sự kết hợp, giao thoa mà không phải khi nào cũng dễ phân biệt.” [97; tr.35]. Tác giả khẳng định, trong thần thoại và truyền thuyết có một bộ phận mang tính chất trung gian, quá độ, các đặc điểm của thần thoại và truyền thuyết xuyên thấm vào nhau, rất khó phân biệt. Đó có thể coi là lớp thần thoại cuối cùng, vừa có thể coi là lớp truyền thuyết đầu tiên. Đây là những gợi dẫn để chúng tôi nhận diện đặc điểm của truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Năm 1999, khi xu hướng nghiên cứu Thi pháp học bắt đầu thịnh hành ở Việt Nam, nhà nghiên cứu Đỗ Bình Trị đã có chuyên luận toàn diện đề cập đến các bình diện nghệ thuật của các thể loại văn học dân gian với tựa đề Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian. Trong mục viết về thể loại truyền thuyết, phần