BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ
Chuù yù: Baûng tham khaûo thuaät ngöõ naøy khoâng nhaèm
thay theá caùc muïc töø trong töø ñieån. YÙ nghóa ñöôïc
trình baøy ôû ñaây giôùi haïn trong phaïm vi ñöôïc
hieåu hoaëc caàn hieåu theâm coù lieân quan ñeán vaên
caûnh cuï theå ñaõ xuaát hieän trong boä kinh naøy. Tuy
vaäy, chuùng toâi vaãn coá gaéng daãn chuù caùc nguoàn
tö lieäu ñaõ tham khaûo ôû nhöõng nôi coù theå ñöôïc,
ñeå quyù ñoäc giaû tieän tham khaûo theâm neáu caàn.
A-ba-ñaø-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Avadāna, moät trong Möôøi hai boä
kinh (Thaäp nhò boä kinh), dòch nghóa laø ‘thí duï’, laø nhöõng kinh Phaät
duøng caùc thí duï ñeå laøm roõ yù nghóa giaùo phaùp. Xem theâm Möôøi
hai boä kinh.
A-ca-ni-traù: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Akaniṣṭha, dòch nghóa laø Saéc cöùu
caùnh thieân, cuõng goïi laø Höõu ñænh thieân, laø coõi trôøi höõu hình cao
nhaát trong Tam giôùi. Coõi trôøi naøy cuõng goïi laø Phi töôûng phi phi
töôûng xöù (Naiva-saṃjñānāsaṃjñā-yatana) vì nhöõng ngöôøi tu
thieàn ñaït ñeán möùc ñònh Phi töôûng phi phi töôûng thì thaàn thöùc coù
theå ñeán ñöôïc caûnh giôùi naøy. Chö thieân cö truù ôû coõi trôøi naøy coù
taâm thöùc khoâng phaûi töôûng cuõng chaúng phaûi khoâng töôûng.
A-chi-la-baø-ñeà: xem A-lî-la-baït-ñeà.
A-daät-ña: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Ajita, dòch nghóa laø ‘voâ naêng thaéng’,
töùc laø Boà Taùt Di-laëc. Xem Boà Taùt Di-laëc.
A-di-la-baø-ñeå: xem A-lî-la-baït-ñeà.
A-di-la-baït-ñeà: xem A-lî-la-baït-ñeà.
a-giaø-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ agada, cuõng ñoïc laø a-kieät-ñaø, dòch
nghóa laø voâ beänh, baát töû döôïc hay phoå khöû, moät loaïi thaàn döôïc coù
theå phoøng ngöøa vaø chöõa khoûi nhieàu thöù beänh taät, giaûi tröø ñöôïc
caùc loaïi thuoác ñoäc.
229
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
A-haøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Āgama, laø teân goïi chung caùc kinh ñieån
thuoäc heä Nguyeân thuûy, cuõng goïi laø heä kinh ñieån Tieåu thöøa, dòch
nghóa laø phaùp quy (muoân phaùp ñeàu theo veà), cuõng dòch laø voâ tyû
phaùp (phaùp khoâng gì saùnh baèng). Caû thaûy coù boán boä A-haøm laø:
1. Tröôøng A-haøm, 2. Trung A-haøm, 3. Taïp A-haøm, 4. Taêng nhaát
A-haøm.
a-kieät-ñaø: xem a-giaø-ñaø.
A-kyø-ña Sí-xaù Khaâm-baø-la, phieân aâm töø teân Phaïn ngöõ laø Ajita-keśakambara, laø moät trong saùu vò thaày ngoaïi ñaïo thôøi ñöùc Phaät. Ngaøi
Huyeàn Trang dòch nghóa teân oâng naøy laø “Voâ Thaéng Phaùt Haït”.
A-la-haùn: xem Boán quaû thaùnh.
A-la-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ārāḍa-kālāma, cuõng ñoïc laø A-lam,
A-lam-ca-lam hay Ca-la-ma, Haùn dòch nghóa laø Töï ñaûn hay Giaûi
ñaõi, laø vò tieân nhaân maø thaùi töû Taát-ñaït-ña tìm ñeán tham hoïc tröôùc
tieân. Thaùi töû Taát-ñaït-ña ñaõ ôû laïi choã vò naøy nhieàu thaùng, sau ñoù
khoâng haøi loøng vôùi giaùo phaùp do oâng truyeàn daïy neân môùi töø giaõ
tìm ñeán choã oâng Uaát-ñaø-giaø. Sau khi thaønh Phaät, ngaøi coù yù muoán
hoùa ñoä caùc vò naøy tröôùc heát, nhöng khi aáy thì caùc oâng ñeàu ñaõ
qua ñôøi.
A-lam: xem A-la-la.
A-lam-ca-lam: xem A-la-la.
a-lan-nhaõ: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Araya, cuõng ñoïc laø a-luyeän-nhaõ,
dòch nghóa laø khoâng nhaøn, nhaøn cö, chæ nhöõng nôi troáng vaéng
nhö moà maõ, ñoàng hoang, röøng vaéng, nuùi cao... laø nôi nhöõng baäc
xuaát gia tu haønh quyeát chí ñi ñeán ñeå taäp trung tu taäp thieàn ñònh
tòch tónh, traùnh xa moïi söï tranh chaáp. Ngoaøi caùch duøng a-lan-nhaõ
xöù ñeå chæ nhöõng nôi nhö theá, trong kinh luaän coøn duøng a-lan-nhaõ
phaùp vaø a-lan-nhaõ haïnh ñeå chæ phaùp tu vaø coâng haïnh cuûa nhöõng
vò naøy.
A-lôïi-baït-ñeà: teân moät con soâng, caùc kinh saùch khaùc goïi ñaây laø soâng
Ni-lieân hay Ni-lieân-thieàn, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Nairañjana,
cuõng ñoïc laø Ni-lieân-thieàn-na. Ñöùc Phaät sau khi töø boû phaùp tu khoå
haïnh ñaõ xuoáng taém ôû soâng naøy. Kinh Quaù khöù hieän taïi nhaân quaû
(過去現在因果經), quyeån 3 vaø quyeån 4 keå raèng khi ngaøi xuoáng
230
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
soâng taém röûa xong thì do thaân theå quaù suy nhöôïc neân khoâng theå
leân ñöôïc, lieàn coù chö thieân xuaát hieän naâng ñôõ ngaøi leân, sau ñoù
ngaøi môùi thoï nhaän baùt söõa cuùng döôøng cuûa coâ Nan-ñaø-ba-la (難
陀波羅).
a-luyeän-nhaõ: xem a-lan-nhaõ
A-lî-la-baït-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ajirāvati, cuõng ñoïc laø EÂ-lannhaõ, A-di-la-baït-ñeà, A-thò-ña-phaït-ñeå, A-di-la-baø-ñeå, A-chi-la-baøñeà, Thi-laït-noa-phaït-ñeå, dòch nghóa laø “voâ thaéng”, “höõu kim”, laø
teân moät con soâng ôû AÁn Ñoä, gaàn thaønh Caâu-thi-na, gaàn bôø soâng
coù moïc raát nhieàu caây sa-la. Trong caùc baûn dòch cuûa ngaøi Phaùp
Hieån goïi soâng naøy laø soâng Hy-lieân, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø
Hiraṇyavatī.
a-ma-laëc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø āmra, cuõng ñoïc laø a-maït-la (阿末
羅), am-la, yeåm-ma-la, laø teân moät loaïi traùi caây gioáng nhö traùi hoà
ñaøo, vò chua vaø ngoït, coù theå duøng laøm thuoác.
a-maät-lyù-ña: xem cam loä.
A-na-baø-ñaïp-ña: teân suoái vaø teân moät hoà lôùn thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán
trong nhieàu kinh luaän, naèm treân ñænh nuùi Hy-maõ-laïp. A-na-baøñaïp-ña ñöôïc phieân aâm töø tieáng Phaïn laø Anavatapta, cuõng ñoïc laø
A-naäu-ñaït, dòch nghóa laø Voâ nhieät hay Voâ naõo nhieät.
A-na-baân-ñeå (阿那邠坻), phieân aâm töø Phaïn ngöõ Anātapindika, teân
moät tinh xaù lôùn thôøi ñöùc Phaät, thöôøng goïi laø tinh xaù Kyø Vieân,
cuõng goïi laø Kyø thoï Caáp Coâ Ñoäc vieân, moät trong caùc truù xöù lôùn cuûa
chö taêng vaøo thôøi ñöùc Phaät, teân Phaïn ngöõ ñaày ñuû laø Jetavanaanāthapiṇḍasyārāma. Xem Tinh xaù Kyø-hoaøn.
A-na-haøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Anāgāmin, quaû vò thöù ba trong
Boán thaùnh quaû Tieåu thöøa, chæ coøn döôùi döôùi quaû A-la-haùn. A-nahaøm dòch nghóa laø Baát hoaøn hoaëc Baát lai, vì ngöôøi chöùng ñaéc quaû
vò naøy khoâng coøn taùi sinh trong Duïc giôùi, sau khi xaû thaân naøy lieàn
thoï thaân ôû Saéc giôùi hoaëc Voâ saéc giôùi roài nhaäp Nieát-baøn. Ngöôøi
chöùng ñaéc quaû vò A-na-haøm tuøy theo traïng thaùi seõ nhaäp Nieát-baøn
maø phaân ra naêm haïng, goïi chung laø Nguõ chuûng Baát hoaøn (五種不
還), goàm coù: Trung baùt (中般- antara-pariṇirvāyin), Sanh baùt (生
般 - up-apādya-pa), Höõu haønh baùt (有行般 - sabhisaṃskāra-pa),
231
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
Voâ haønh baùt (無行般 - anabhisaṃskāra-pa) vaø Thöôïng löu baùt
(上流般 - ūrd-hvasrota-pa). Xem Boán quaû thaùnh.
A-na-luaät (阿那律), phieân aâm töø Phaïn ngöõ Aniruddha, nguyeân baûn
Haùn vaên duøng A-neâ-laâu-ñaäu (阿泥樓豆) hoaëc Laâu-ñaäu, cuõng ñeàu
chính laø vò naøy. Ngoaøi ra coøn coù raát nhieàu caùch phieân aâm khaùc
nhö A-ni-laâu-ñaø, A-neâ-luaät-ñaø, A-neâ-laâu-ñaø, A-noâ-luaät-ñaø, A-naluaät-ñeà... Danh xöng naøy ñöôïc dòch nghóa laø Voâ Dieät, Nhö YÙ, Voâ
Tham, Voâ Chöôùng, Thieän YÙ... Ñaây laø moät trong möôøi vò ñaïi ñeä töû
cuûa Phaät (Thaäp ñaïi ñeä töû), ñöôïc Phaät ngôïi khen laø Thieân nhaõn
ñeä nhaát. OÂng cuõng laø moät trong caùc vöông töû xuaát gia cuøng luùc
vôùi ngaøi A-nan.
A-na-luaät-ñeà: xem A-na-luaät.
A-naäu-ña-la tam-mieäu tam-boà-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Anuttarāsaṃyak-saṃbodhi, Haùn dòch laø Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh
giaùc (無上正等正覺), chæ quaû vò Phaät.
A-naäu-ñaït: xem A-na-baø-ñaïp-ña.
A-neâ-laâu-ñaø: xem A-na-luaät.
A-neâ-laâu-ñaäu: xem A-na-luaät.
A-neâ-luaät-ñaø: xem A-na-luaät.
A-nhaõ Kieàu-traàn-nhö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Ājñāta Kauṇḍinya.
Kieàu-traàn-nhö laø hoï cuûa vò naøy, neân theo ñaây maø xeùt thì teân Anhaõ laø do ñöùc Phaät ñaët cho sau khi vò naøy hieåu ñaïo. Chöõ A-nhaõ
ñöôïc dòch sang chöõ Haùn laø giaûi, dó tri hay lieãu boån teá, ñeàu coù
nghóa laø “ñaõ thaáu roõ, ñaõ hieåu bieát”.
A-ni-laâu-ñaø: xem A-na-luaät.
A-noâ-luaät-ñaø: xem A-na-luaät.
A-phuø-ñaø-ñaït-ma: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Adbhūta-dharma, dòch
nghóa laø ‘vò taèng höõu’, chöa töøng coù.
A-thò-ña-phaït-ñeå: xem A-lî-la-baït-ñeà.
A-tì-ñaøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Abhidharma, töùc Luaän taïng, moät
trong Tam taïng kinh ñieån, cuõng ñoïc laø A-tì-ñaït-ma.
A-tì-ñaït-ma: xem A-tì-ñaøm.
a-tu-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø asura, moät trong taùm boä chuùng,
cuõng noùi taét laø tu-la, dòch nghóa laø phi thieân (khoâng phaûi chö
232
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
thieân), vì loaøi naøy tuy coù thaàn löïc, coù cung ñieän, song hình theå
khoâng ñöôïc ñoan chaùnh nhö chö thieân ôû caùc coõi trôøi. Trong
loaøi a-tu-la, ñaøn oâng mang hình töôùng xaáu, hay noùng giaän, hieáu
chieán nhöng ñaøn baø laïi raát ñeïp. A-tu-la laø moät caûnh giôùi trong
saùu neûo luaân hoài (luïc ñaïo).
A-tyø ñòa nguïc: xem ñòa nguïc A-tyø.
A-tyø: xem ñòa nguïc A-tyø.
aùc giaùc: tö töôûng xaáu aùc. Xem ba loaïi tö töôûng xaáu aùc.
AÙc khaåu Xa-naëc: xem Xa-naëc.
AÙc taùnh Xa-naëc: xem Xa-naëc.
AÙi ngöõ nhieáp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp.
an-ñaø: xem an-xaø-na.
an-ñaø-hoäi: xem ba taám phaùp y.
an-xaø-ñaø: xem an-xaø-na.
an-xaø-na: teân moät loaïi thuoác trò beänh veà maét raát thaàn hieäu, phieân aâm
töø Phaïn ngöõ laø añjana, cuõng ñoïc laø an-xaø-ñaø hay an-ñaø.
anh nhi: treû thô, ñöùa treû sinh ra coøn hoàn nhieân chöa bieát gì.
ao naêm suoái (nguõ tuyeàn trì): töùc laø moät caùi ao do 5 khe suoái cuøng chaûy
vaøo taïo thaønh.
aûo aûnh luùc trôøi naéng noùng: ngöôøi ñi trong sa maïc hay treân ñöôøng lôùn
vaøo luùc naéng noùng, do khoâng khí noùng boác leân maø nhìn thaáy töø
xa lung linh huyeàn aûo hieän ra ñuû thöù aûo aûnh, coù khi cuõng tuøy söï
töôûng töôïng cuûa mình, nhö thaáy coù nöôùc (ñang khaùt nöôùc), coù
ngöôøi ñi laïi, coù nhaø cöûa, caây coái... ñeàu laø nhöõng aûo aûnh khoâng
thaät.
aùo baù naïp: xem naïp y.
aùo khaâm-baø-la: loaïi aùo ngoaïi ñaïo thöôøng maëc, deät baèng loâng thuù xen
laãn vôùi sôïi tô. (Theo Tueä Laâm aâm nghóa, quyeån 25.)
aùo nhuoäm maøu: chæ aùo caø-sa cuûa caùc vò tyø-kheo ñöôïc nhuoäm maøu naâu
hoaëc maøu vaøng ñeå xoùa ñi caùc maøu khaùc tröôùc khi maëc, cuõng
goïi laø hoaïi saéc y (aùo ñaõ laøm cho maát maøu). Muïc ñích cuûa vieäc
nhuoäm maøu laø laøm cho taám aùo trôû thaønh xaáu xí, maát ñi veû ñeïp
maø ngöôøi theá tuïc öa thích ngaém nhìn. Ngaøy nay ngöôøi ta thöôøng
233
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
choïn caùc loaïi vaûi coù maøu naâu hay vaøng thaät ñeïp ñeå may aùo, nhö
vaäy laø khoâng coøn giöõ ñöôïc ñuùng theo muïc ñích ban ñaàu cuûa söï
hoaïi saéc.
aám, nhaäp, giôùi: Ba yeáu toá hieän höõu taïo thaønh moïi chuùng sinh. AÁm laø
naêm aám (hay naêm uaån), nhaäp laø möôøi hai nhaäp, giôùi laø möôøi taùm
giôùi. Naêm aám goàm coù: saéc aám, thoï aám, töôûng aám, haønh aám vaø
thöùc aám. Möôøi hai nhaäp laø möôøi hai moái quan heä tieáp xuùc giöõa
caên vaø traàn. Khi saùu caên goàm nhaõn caên, nhó caên, tæ caên, thieät caên,
thaân caên vaø yù caên thieäp nhaäp vôùi saùu traàn goàm hình saéc, aâm
thanh, muøi höông, vò neám, söï xuùc chaïm vaø caùc phaùp (ñoái töôïng
cuûa yù) thì taïo thaønh saùu nhaäp laø nhaõn nhaäp, nhó nhaäp, tæ nhaäp,
thieät nhaäp, thaân nhaäp vaø yù nhaäp, goïi chung laø noäi luïc nhaäp (saùu
nhaäp beân trong). Khi saùu traàn beân ngoaøi thieäp nhaäp vôùi saùu caên
beân trong thì taïo thaønh saùu nhaäp laø saéc nhaäp, thanh nhaäp, höông
nhaäp, vò nhaäp, xuùc nhaäp vaø phaùp nhaäp, goïi chung laø ngoaïi luïc
nhaäp (saùu nhaäp beân ngoaøi). Möôøi taùm giôùi töùc möôøi taùm choã sinh
khôûi voïng nieäm, bao goàm saùu caên ôû trong (luïc caên noäi giôùi), saùu
traàn ôû ngoaøi (luïc traàn ngoaïi giôùi) vaø saùu thöùc ôû khoaûng giöõa (luïc
thöùc trung giôùi). Saùu thöùc goàm nhaõn thöùc, nhó thöùc, tæ thöùc, thieät
thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc. Trong Phaät hoïc caàn coù söï phaân bieät
giöõa yù caên (laø moät trong saùu caên) vaø yù thöùc (laø moät trong saùu
thöùc) vôùi taâm hay taâm thöùc noùi chung, ñöôïc duøng ñeå chæ naêng
löïc tinh thaàn coù khaû naêng kieåm soaùt caû yù thöùc vaø taát caû caùc thöùc
khaùc. Vì theá, söï tu taäp phaûi döïa treân neàn taûng cuûa taâm thöùc chöù
khoâng phaûi yù thöùc.
Ba caûnh döõ: xem Ba ñöôøng aùc.
Ba caûnh giôùi (hieän höõu): töùc Tam giôùi, cuõng goïi laø Tam höõu hay Ba
coõi, goàm Duïc giôùi, Saéc giôùi, Voâ saéc giôùi. Chuùng sanh do nghieäp
löïc neân xoay vaàn thoï thaân khoâng ra ngoaøi ba caûnh giôùi naøy. Vì
theá, ngöôøi öa thích khoâng chaùn lìa ba caûnh giôùi naøy thì khoâng theå
tu taäp ñaït ñeán giaûi thoaùt.
Ba chaùnh nieäm xöù: xem Ba choã nieäm.
Ba choã nieäm (Tam nieäm xöù) hay Ba chaùnh nieäm xöù (Tam chaùnh nieäm
xöù): cuõng goïi laø Tam nieäm truï, Ba quaùn xöù, töùc ba choã an truï cuûa
chö Phaät, duøng taâm bình ñaúng quaùn saùt chuùng sanh. 1. Khi Phaät
234
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
thuyeát phaùp, quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, roát raùo khoâng heà coù
söï thoái giaûm, neân tuy chuùng sanh khoâng coù söï chuù taâm nghe
phaùp, Phaät cuõng khoâng sanh loøng lo buoàn, töùc laø ñeä nhaát nieäm
xöù; 2. Quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, roát raùo khoâng coù choã ñaït
ñeán, neân tuy chuùng sanh heát loøng nghe phaùp, Phaät cuõng khoâng
sinh taâm vui möøng, töùc laø ñeä nhò nieäm xöù; 3. Quaùn xeùt phaùp giôùi
bình ñaúng, sanh töû hay Nieát-baøn roát cuøng ñeàu khoâng coù choã ñaït
ñeán, neân thöôøng haønh taâm xaû, laøm lôïi ích cho heát thaûy chuùng
sanh nhöng khoâng khôûi taâm thaáy coù chuùng sanh naøo ñöôïc lôïi ích
caû, töùc laø ñeä tam nieäm xöù.
Ba coõi: xem Ba caûnh giôùi.
ba-daät-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pātayantika, Haùn dòch nghóa laø
ñoïa, nghóa laø rôi vaøo choã xaáu aùc. Noùi chung, trong giôùi luaät coù
chín möôi phaùp ba-daät-ñeà, khaùc vôùi ba möôi phaùp ni-taùt-kyø badaät-ñeà laø khoâng coù lieân quan ñeán taøi vaät ñeå phaûi xaû boû, neân chæ
caàn chí thaønh saùm hoái tröôùc chuùng taêng. Neáu chuùng taêng nhaän
cho söï saùm hoái ñoù thì ngöôøi phaïm toäi ba-daät-ñeà chæ caàn töï xeùt laïi
taâm mình, quyeát loøng hoái caûi laø ñöôïc.
ba-ñaàu-ma: xem boán loaïi hoa sen.
Ba ñoäc: xem Ba muõi teân ñoäc.
Ba ñôøi (Tam theá): töùc ñôøi quaù khöù, ñôøi hieän taïi vaø ñôøi vò lai (hay töông
lai). Khaùi nieäm ba ñôøi cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ chung doøng thôøi
gian töø voâ thuûy ñeán voâ chung.
Ba ñöôøng aùc (Tam aùc ñaïo), cuõng goïi laø Tam ñoà, Tam aùc thuù, Ba neûo
döõ, Ba ñöôøng döõ, Ba neûo aùc, Ba caûnh döõ. Chuùng sanh do taïo
nghieäp aùc neân phaûi thoï sanh vaøo moät trong ba caûnh giôùi naøy,
ñoù laø: 1. Ñòa nguïc (Hoûa ñoà): caûnh giôùi bò löûa thieâu ñoát moät caùch
maõnh lieät. 2. Suùc sanh (Huyeát ñoà): caûnh giôùi suùc sanh, thöôøng
bò ngöôøi gieát haïi ñeå aên thòt, hoaëc töï aên thòt laãn nhau. 3. Ngaï quyû
(Ñao ñoà): caûnh giôùi quyû ñoùi, thöôøng xuyeân ñoùi khaùt maø coøn bò
böùc baùch, xua ñuoåi hoaëc haønh haï baèng nhöõng khí cuï nhö ñao,
kieám, tröôïng...
Ba ñöôøng döõ: xem Ba ñöôøng aùc.
Ba keát (Tam keát), hoaëc Ba keát phöôïc (Tam keát phöôïc), laø ba moái troùi
buoäc ñoái vôùi taát caû nhöõng keû phaøm phu chöa ñaït ñöôïc söï giaûi
235
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
thoaùt, bao goàm: 1. Kieán keát, hay Thaân kieán: troùi buoäc bôûi caùi
thaân, baûn ngaõ, chaáp coù mình döïa treân thaân theå (ngaõ kieán); 2.
Giôùi thuû keát hay Giôùi caám thuû kieán: troùi buoäc do giöõ theo taø giôùi,
hoaëc quaù coá chaáp vaøo giôùi luaät; 3. Nghi keát, hay Nghi kieán: troùi
buoäc do nghi ngôø Chaùnh phaùp, chaân lyù.
Ba keát phöôïc: xem Ba keát.
ba-la-di: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pārājika, Haùn dòch laø khí, töùc laø döùt
boû, cuõng dòch laø cöïc aùc. Ñaây laø loaïi toäi naëng neà nhaát neân cuõng
thöôøng goïi laø boán toäi nghieâm troïng (töù troïng caám), hoaëc boán giôùi
caám naëng. Vò tyø-kheo neáu phaïm vaøo moät trong caùc toäi naøy phaûi
bò truïc xuaát, khoâng coøn ñöôïc soáng chung trong chuùng taêng (baát
coäng truï). Coù boán toäi ba-la-di (töù ba-la-di) laø: 1. Ñaïi daâm giôùi; 2.
Ñaïi ñaïo giôùi; 3. Ñaïi saùt giôùi; 4. Ñaïi voïng ngöõ giôùi. Ñoái vôùi ñaïi saùt
giôùi ñöôïc phaân bieät laø toäi gieát ngöôøi, coøn neáu voâ tình laøm cheát
caùc loaøi vaät nhoû chaúng haïn thì khoâng goïi laø ñaïi saùt giôùi, chæ xem
laø phaïm vaøo saùt giôùi, thuoäc veà giôùi thöù 61 trong 90 giôùi ba-daätñeà. Ñoái vôùi toäi ñaïi voïng ngöõ ñöôïc phaân bieät laø toäi noùi doái vôùi
ngöôøi khaùc raèng mình chöùng thaùnh quaû; noùi doái veà caùc noäi dung
khaùc xeáp vaøo toäi voïng ngöõ, khoâng phaûi ñaïi voïng ngöõ, thuoäc veà
giôùi thöù nhaát trong 90 giôùi ba-daät-ñeà.
ba-la-ñeà ñeà-xaù-ni phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pratideśanīya, thöôøng goïi
taét laø ñeà-xaù-ni, Haùn dòch laø Ñoái tha thuyeát höôùng bæ hoái, nghóa laø
ngöôøi phaïm toäi phaûi höôùng veà ngöôøi khaùc caàu saùm hoái.
Ba-la-ñeà-moäc-xoa: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø prātimokṣa, Haùn dòch
laø Bieät giaûi thoaùt (別解脫), cuõng goïi laø Tuøy thuaän giaûi thoaùt (隨
順解脫), töùc laø phaàn giôùi luaät caên baûn maø Phaät ñaõ cheá ñònh cho
chuùng taêng, tyø-kheo vaø tyø-kheo ni ñeàu phaûi tuaân theo.
ba-la-maät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pāramitā, cuõng ñoïc laø Ba-la-maätña, Haùn dòch nghóa laø ñaùo bæ ngaïn, nghóa laø “ñeán bôø beân kia”. Ñaây
laø saùu haïnh lôùn cuûa haøng Boà Taùt, bao goàm: Boá thí, Trì giôùi, Nhaãn
nhuïc, Tinh taán, Thieàn ñònh vaø Trí hueä, goïi chung laø Saùu ba-la-maät
(Luïc ba-la-maät). Xem bôø beân kia.
ba-la-maät-ña: xem ba-la-maät.
Ba-la-naïi: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vāraṇasi, laø ñòa danh thuoäc mieàn
236
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
Trung AÁn Ñoä coå, thuoäc löu vöïc soâng Haèng, nôi ñaây coù khu vöôøn
Loäc Uyeån maø ñöùc Phaät thuyeát phaùp laàn ñaàu tieân.
ba-la-taéc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø prāsaka, moät troø chôi ñaëc bieät ôû
AÁn Ñoä thôøi coå, goàm 2 ngöôøi chia ra hai phe, cöôõi treân voi hoaëc
ngöïa, xoâng vaøo ñaáu tröôøng ñeå tranh nhau moät vò trí ñònh tröôùc, ai
ñeán ñöôïc tröôùc laø thaéng. Trong kinh vaên Haùn taïng ñoâi khi cuõng
goïi troø chôi naøy laø töôïng maõ ñaáu, nhöng thaät ra chæ laø troø chôi
cöôõi treân löng voi, ngöïa chöù voi vaø ngöïa thaät khoâng ñaáu nhau.
Ba laäu hoaëc: chæ söï tham lam, saân haän vaø si meâ. Xem Ba muõi teân
ñoäc.
ba loaïi khoå (tam chuûng khoå hay tam chuûng sôû sanh khoå): 1. Hoäi hieäp
sôû sanh khoå, do söï hoäi hôïp caùc phaùp vôùi nhau maø sanh ra khoå;
2. Quai ly sôû sanh khoå, do söï choáng nghòch, chia lìa nhau cuûa
caùc phaùp maø sanh ra khoå; 3. Bình ñaúng töông tuïc [sôû sanh] khoå,
do söï sanh dieät noái nhau khoâng döùt cuûa caùc phaùp sanh ra khoå.
Luaän Du-giaø quyeån 14, tôø 3 cho raèng noùi ñeán ba loaïi khoå naøy laø
bao truøm ñöôïc heát moïi noãi khoå cuûa chuùng sanh.
ba loaïi phieàn naõo (tam chuûng phieàn naõo): töùc laø ngaõ kieán (kieán chaáp
sai laàm veà baûn ngaõ), phi nhaân kieán nhaân (nhaän thöùc sai laàm veà
nguyeân nhaân söï vaät) vaø nghi voõng (chaát chöùa, toàn taïi nhieàu söï
nghi ngôø).
ba loaïi thòt trong saïch (tam chuûng tònh nhuïc): 1. Thòt cuûa con vaät maø
maét ngöôøi aên chaúng nhìn thaáy noù bò gieát. 2. Thòt cuûa con vaät maø
tai ngöôøi aên chaúng nghe bieát noù bò gieát. 3. Thòt cuûa con vaät maø
ngöôøi aên hoaøn toaøn khoâng bieát laø ñaõ bò gieát ñeå cho mình aên.
Trong thôøi gian laäp giaùo, ñöùc Phaät coù phöông tieän cho pheùp söû
duïng 3 loaïi thòt naøy nhö moät söï haïn cheá gieát haïi chuùng sanh.
Tuy nhieân, veà sau ngaøi coù daïy roõ laø ngöôøi Phaät töû tu taäp ñöùc töø
bi thì ngay caû nhöõng loaïi thòt naøy cuõng khoâng duøng ñeán.
ba loaïi tö töôûng xaáu aùc (tam aùc giaùc): Nguyeân baûn Haùn vaên duøng “aùc
giaùc” (惡覺). Saùch Ñaïi thöøa nghóa chöông coù lôøi giaûi thích raèng:
“Taø taâm tö töôûng danh chi vi giaùc; vi chaùnh lyù coá xöng vi aùc.”
(Taâm yù, tö töôûng taø vaïy goïi laø giaùc; traùi nghòch leõ chaân chaùnh
neân goïi laø xaáu aùc.) Vì theá chuùng toâi dòch laø “tö töôûng xaáu aùc”. Ba
237
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
loaïi tö töôûng xaáu aùc ñöôïc ñeà caäp ôû ñaây laø: duïc giaùc, töùc tö töôûng
tham duïc, sanh ra söï ham muoán; hai laø saân giaùc, töùc tö töôûng
noùng giaän, böïc töùc; ba laø haïi giaùc, töùc tö töôûng muoán xaâm haïi
keû khaùc. Ñoái vôùi nhöõng vieäc haøi loøng thích yù thì sanh loøng tham
ñaém neân coù duïc giaùc; ñoái vôùi nhöõng vieäc khoâng öa thích, traùi yù
thì sanh ra böïc töùc, gheùt giaän neân coù saân giaùc; ñoái vôùi nhöõng keû
laøm traùi yù mình thì sanh taâm muoán laøm haïi, neân coù haïi giaùc. Kinh
Voâ löôïng thoï, quyeån thöôïng, daïy raèng heát thaûy phaøm phu ñeàu
coù ñuû ba loaïi tö töôûng xaáu aùc naøy.
ba loaïi voâ thöôøng (tam chuûng voâ thöôøng): Moät laø nieäm nieäm hoaïi dieät
voâ thöôøng, nghóa laø taát caû caùc phaùp noái nhau sanh dieät trong
töøng nieäm töôûng; hai laø hoøa hôïp ly taùn voâ thöôøng, nghóa laø taát
caû caùc phaùp ñeàu do nhaân duyeân hoøa hôïp, duyeân heát thì tan raõ,
khoâng coù baûn chaát thaät; ba laø taát caùnh voâ thöôøng, nghóa laø khi
cöùu xeùt ñeán choã roát raùo thì taát caû caùc phaùp ñeàu laø sanh dieät theo
nhaân duyeân, lieân tuïc thay ñoåi, khoâng coù gì laø thöôøng toàn.
ba-lî-chaát-ña: xem ba-lî-chaát-ña-la.
ba-lî-chaát-ña-la (hay ba-lî-chaát-ña): caây lôùn ñaëc bieät ôû coõi trôøi Ñaolôïi (coøn goïi laø coõi trôøi Ba möôi ba) laø nôi chö thieân coõi trôøi aáy thoï
höôûng moïi duïc laïc.
Ba moân giaûi thoaùt (Tam giaûi thoaùt moân), Phaïn ngöõ laø Vimokṣa, laø ba
pheùp quaùn töôûng, thieàn ñònh giuùp ngöôøi tu taäp ñaït ñeán söï giaûi
thoaùt. 1. Khoâng (Phaïn ngöõ laø: śūnyatā) laø nhaän bieát ngaõ vaø phaùp
ñeàu troáng khoâng, 2. Voâ töôùng (Phaïn ngöõ laø: ānimitta) laø nhaän
bieát heát thaûy caùc phaùp ñeàu bình ñaúng, voâ töôùng, 3. Voâ nguyeän
(Phaïn ngöõ laø: apraṇihita), cuõng goïi laø Voâ taùc, laø nhaän bieát sanh
töû laø khoå, döùt heát moïi ham muoán, coù theå ñaït ñeán Nieát-baøn.
Ba muõi teân ñoäc (Tam ñoäc tieãn): Ba söï ñoäc haïi, ñöôïc xem nhö ba muõi
teân ñoäc gieát haïi caû thaân taâm chuùng sanh, chæ cho caùc taâm nieäm
tham lam, saân haän vaø si meâ. Cuõng thöôøng goïi laø Ba ñoäc (Tam
ñoäc), Ba laäu hoaëc.
Ba möôi baûy phaåm ñaïo: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.
Ba möôi baûy phaàn Boà-ñeà: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.
238
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
Ba möôi baûy phaàn giaùc ngoä: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.
Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo (Tam thaäp thaát trôï ñaïo chi phaùp): cuõng goïi
laø Ba möôi baûy phaåm ñaïo (Tam thaäp thaát ñaïo phaåm), Ba möôi
baûy phaàn Boà-ñeà (Tam thaäp thaát Boà-ñeà phaàn), Ba möôi baûy phaàn
giaùc ngoä (Tam thaäp thaát giaùc phaàn). Ba möôi baûy phaùp naøy goàm
coù: Boán nieäm xöù, Boán chaùnh caàn, Boán nhö yù tuùc, Naêm caên, Naêm
söùc, Baûy phaàn giaùc vaø Taùm thaùnh ñaïo. Xem giaûi thích ôû caùc muïc
naøy.
ba möôi hai töôùng toát (tam thaäp nhò töôùng): chö Phaät thò hieän hoùa
thaân ñeàu coù ñuû ba möôi hai töôùng toát maø chuùng sanh khoâng ai
coù ñöôïc, tröø vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông. Phaïn ngöõ goïi chung
32 töôùng toát naøy laø dvātriṃśan mahā-puruṣa-lakṣaṇāni. Söï
giaûng giaûi 32 töôùng trong kinh naøy so vôùi ñöôïc ghi trong Phaät
Quang ñaïi töø ñieån coù hai khaùc bieät nhoû. Coù 2 töôùng khoâng thaáy
noùi ñeán trong Phaät Quang laø “gioïng noùi eâm dòu thanh tao” vaø
“loâng treân mình höôùng veà beân phaûi”. Veà töôùng thöù nhaát, coù leõ
truøng laëp vôùi töôùng “Phaïm aâm thanh”, vì trong caùc tính chaát cuûa
Phaïm aâm ñaõ coù tính chaát naøy. Veà töôùng thöù hai “loâng treân mình
höôùng veà beân phaûi” khoâng hôïp vôùi töôùng “loâng treân ngöôøi moïc
thaúng ñöùng”. Thay vaøo hai töôùng naøy, trong Phaät Quang coù ghi
theâm hai töôùng maø ôû ñaây khoâng thaáy noùi: moät laø töôùng loâng
thaân ñaày ñuû, moãi loã chaân loâng ñeàu coù moät sôïi loâng. Töôùng naøy
goïi laø Nhaát nhaát khoång nhaát mao sinh töôùng 一一孔一毛生相,
Phaïn ngöõ: ekaika-roma-pradakṣiṇāvarta; vaø hai laø con maét to
troøn gioáng maét traâu chuùa, goïi laø Ngöu nhaõn tieäp töôùng, 牛眼睫相,
Phaïn ngöõ: go-pakṣmā. Phaàn lieät keâ naøy cuûa Phaät Quang ñöôïc
caên cöù vaøo Tam thaäp thò töôùng kinh trong Trung A-haøm (quyeån
11), Ñaïi Baùt-nhaõ Ba-la-maät-ña kinh (quyeån 381), Boà Taùt thieän
giôùi kinh (quyeån 9), Quaù khöù hieän taïi nhaân quaû kinh (quyeån 1)
vaø Du-giaø-sö-ñòa luaän (quyeån 49). Ñeå tieän tham khaûo, chuùng toâi
xin lieät keâ ôû ñaây phaàn trình baøy chi tieát veà 32 töôùng toát naøy: 1.
Loøng baøn chaân phaúng (Tuùc haï an bình laäp töôùng 足下安平立相,
Sanskrit: supratiṣṭhita-pāda). 2. Baùnh xe phaùp döôùi loøng baøn
chaân (Tuùc haï nhò luaân töôùng 足下二輪相, Sanskrit: cakrāṅkitahasta-pāda-tala). 3. Ngoùn tay thon daøi (Tröôøng chæ töôùng 長指相,
239
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
Sanskrit: dīrghāṅguli). 4. Baøn chaân thon (Tuùc caân phu tröôøng
töôùng 足跟趺長相, Sanskrit: āyata-pāda-pārṣṇi). 5. Ngoùn tay
ngoùn chaân cong laïi, giöõa caùc ngoùn tay vaø coù ngoùn chaân ñeàu
coù maøng moûng noái laïi nhö chim nhaïn chuùa (Thuû tuùc chæ man
voõng töôùng 手足指 縵網相, Sanskrit: jālāvanaddha-hasta-pāda),
cuõng goïi laø Chæ gian nhaïn vöông töôùng 指間雁王相. 6. Tay
chaân meàm maïi (Thuû tuùc nhu nhuyeãn töôùng 手足柔軟相, Sanskrit:
mṛdu-taruṇa-hasta-pāda-tala). 7. Soáng (mu) baøn chaân cong
leân (Tuùc phu cao maõn töôùng 足趺高滿相, Sanskrit: ucchaṅkhapāda). 8. Caëp chaân daøi thon nhö chaân sôn döông (Y-ni-dieânñoaùn töôùng 伊泥延踹相, Sanskrit: aiṇeya-jaṅgha). 9. Ñöùng thaúng
tay daøi quaù ñaàu goái (Chaùnh laäp thuû ma taát töôùng 正立手摩膝相,
Sanskrit: sthitānavanata-pralamba-bāhutā). 10. Nam caên aån
kín (AÂm taøng töôùng 陰藏相, Sanskrit: kośopagata-vasti-guhya).
11. Giang tay ra roäng daøi baèng thaân mình (Thaân quaûng tröôøng
ñaúng töôùng 身廣長等相, Sanskrit: nyagrodha-parimaṇḍala).
12. Loâng moïc ñöùng thaúng (Mao thöôïng höôùng töôùng, 毛上向
相, Sanskrit: ūrdhvaṃga-roma) 13. Moãi loã chaân loâng coù moät
coïng loâng (Nhaát nhaát khoång nhaát mao sinh töôùng, 一一孔一毛生
相, Sanskrit: ekaika-roma-pradakṣiṇāvarta). 14. Thaân coù maøu
vaøng röïc (Kim saéc töôùng 金色相, Sanskrit: suvarṇa-varṇa). 15.
Thaân phaùt saùng (Ñaïi quang töôùng 大光相, cuõng goïi laø Thöôøng
quang nhaát taàm töôùng 常光一尋相, Vieân quang nhaát taàm töôùng 圓
光一尋相). 16. Da meàm maïi (Teá baïc bì töôùng 細薄皮相, Sanskrit:
sūkṣma-suvarṇa-cchavi). 17. Tay, vai vaø ñaàu troøn töông xöùng
(Thaát xöù long maõn töôùng 七處隆滿相, Sanskrit: sapta-utsada).
18. Hai naùch ñaày ñaën (Löôõng dòch haï long maõn töôùng 兩腋下隆
滿相, Sanskrit: citāntarāṃsa). 19. Thaân hình nhö sö töû (Thöôïng
thaân nhö sö töû töôùng 上身如獅子相, Sanskrit: siṃha-pūrvārdhakāya). 20. Thaân hình thaúng ñöùng (Ñaïi tröïc thaân töôùng 大直身相,
Sanskrit: ṛjugātratā). 21. Hai vai ñaày ñaën maïnh meõ (Kieân vieân
haûo töôùng 肩圓好相, susaṃvṛta-skandha). 22. Boán möôi caùi raêng
(Töù thaäp xæ töôùng 四十齒相, Sanskrit: catvā-riṃśad-danta). 23.
Raêng ñeàu ñaën (Xæ teà töôùng 齒齊相, Sanskrit: sama-danta). 24.
Raêng traéng (Nha baïch töôùng 牙白相, Sanskrit: suśukla-danta).
25. Haøm nhö sö töû (Sö töû giaùp töôùng 獅子頰相, Sanskrit: siṃha-
240
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
hanu). 26. Nöôùc mieáng coù chaát thôm, baát cöù moùn aên naøo khi vaøo
mieäng cuõng thaønh moùn ngon nhaát (Vò trung ñaéc thöôïng vò töôùng
味中得上味相, Sanskrit: rasa-rasāgratā). 27. Löôõi roäng daøi (Ñaïi
thieät töôùng 大舌相 hay Quaûng tröôøng thieät töôùng (廣長舌相), Sanskrit: prabhūta-tanu-jihva). 28. Tieáng noùi tao nhaõ nhö aâm thanh
cuûa Phaïm thieân (Phaïm thanh töôùng 梵聲相, Sanskrit: brahmasvara). 29. Maét xanh trong (Chaân thanh nhaõn töôùng 眞青眼相,
Sanskrit: abhinīla-netra). 30. Maét troøn ñeïp gioáng maét boø (Ngöu
nhaõn tieäp töôùng, 牛眼睫相, Sanskrit: go-pakṣmā). 31. Loâng traéng
giöõa caëp chaân maøy (Baïch mao töôùng, 白毛相, Sanskrit: ūrṇākeśa). 32. Moät khoái thòt treân ñænh ñaàu (Ñaûnh keá töôùng 頂髻相,
Sanskrit: uṣṇīṣa-śiraskatā).
ba möôi saùu thöù (tam thaäp luïc vaät): moät caùch lieät keâ töôïng tröng caùc
chi tieát hôïp thaønh thaân ngöôøi, bao goàm: 12 thöù ngoaøi thaân: toùc,
loâng, moùng, raêng, döû gheøn, nöôùc maét, nöôùc boït, ñaøm daõi, phaån,
nöôùc tieåu, caùu gheùt, moà hoâi; 12 thöù trong thaân: da, da non, maùu,
thòt, gaân, maïch, xöông, tuûy, môõ trong, môõ ngoaøi, naõo, maïc; 12
cô quan noäi taïng: gan, maät, ruoät, daï daøy, laùch, caät, tim, phoåi,
sanh taïng (tam tieâu), thuïc taïng (baøng quang), ñaøm traéng, ñaøm
ñoû. Cuõng coù theå hieåu moät caùch khaùi quaùt raèng 36 thöù chæ laø caùch
noùi töôïng tröng cho söï keát hôïp cuûa raát nhieàu boä phaän, cô quan
chi tieát khaùc nhau taïo thaønh cô theå.
Ba neûo aùc: xem Ba ñöôøng aùc.
Ba neûo döõ: xem Ba ñöôøng aùc.
ba nghieäp (tam nghieäp): goàm coù thaân nghieäp (caùc nghieäp do thaân gaây
ra), khaåu nghieäp (caùc nghieäp do mieäng gaây ra, nghóa laø baèng lôøi
noùi), vaø yù nghieäp (caùc nghieäp do tö töôûng, yù thöùc gaây ra).
ba nghieäp aùc cuûa thaân: laø caùc nghieäp gieát haïi, troäm cöôùp vaø daâm
duïc.
ba nghieäp aùc cuûa yù: laø tham lam, saân haän vaø si meâ (taø kieán).
ba phaùp tam-muoäi: töùc ba phaùp Tam-muoäi Khoâng, Tam-muoäi Voâ töôùng
vaø Tam-muoäi Voâ taùc (cuõng goïi laø Tam muoäi Voâ nguyeän). Ba phaùp
naøy cuõng coøn ñöôïc goïi laø Tam ñònh, Tam ñaúng trì, Tam khoâng.
Ba phaùp voâ vi (Tam voâ vi): Phaïn ngöõ laø tri-asaṃskṛta, chæ ba
nhaän thöùc chaân thaät veà thöïc taïi, bao goàm: 1. Traïch dieät voâ vi
241
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
(pratisaṃkhyā-nirodhāsaṃskṛta): hay Soå dieät voâ vi, do naêng löïc
trí hueä phaân bieät giaûn traïch taát caû caùc phaùp höõu vi maø ñaït ñeán
Dieät ñeá, theå cuûa tòch dieät töùc laø Nieát-baøn, neân goïi laø Traïch dieät
voâ vi; 2. Phi traïch dieät voâ vi (apratisaṃkhyā-nirodhāsaṃskṛta):
hay Phi soå dieät voâ vi, Phi trí duyeân dieät voâ vi, quaùn chieáu taát caû
caùc phaùp höõu vi do nhaân duyeân maø coù, khoâng duøng ñeán trí hueä
phaân bieät giaûn traïch, chæ y theo lyù nhaân duyeân, nhaân duyeân dieät
thì taát caû caùc phaùp höõu vi ñeàu dieät, ñaït ñeán choã thöïc theå hieån
baøy, caùc töôùng höõu vi ñeàu tòch dieät, neân goïi laø Phi traïch dieät voâ
vi; 3. Hö khoâng voâ vi (ākāśāsaṃskṛta), laø vöôït ngoaøi caû hai phaùp
voâ vi noùi treân, laáy voâ ngaïi laøm theå taùnh, voán khoâng bò ngaên ngaïi
cuõng khoâng ngaên ngaïi phaùp khaùc; theå taùnh voâ vi naøy ñaày khaép
nhö hö khoâng cuûa theá gian neân goïi laø Hö khoâng voâ vi. Ba voâ vi
naøy thuoäc veà phaùp Tieåu thöøa, ñöôïc ñeà caäp trong Caâu-xaù luaän
(quyeån 1), Thaønh Duy thöùc luaän (quyeån 2), Ñaïi Tyø-baø-sa luaän
(quyeån 32), Nhaäp A-tyø-ñaït-ma luaän (quyeån haï), voán khoâng ñoàng
nhaát vôùi nhöõng ñieàu Phaät giaûng veà Nieát-baøn trong kinh naøy.
Ba quaû ñaïo (Tam ñaïo quaû): laø ba trong soá boán thaùnh quaû, tröø ra quaû
A-la-haùn chæ ngöôøi xuaát gia môùi coù theå chöùng ñaéc. Caùc quaû vò
nhö Tu-ñaø-hoaøn, Tö-ñaø-haøm vaø A-na-haøm thì ngöôøi Phaät töû taïi
gia (cö só) cuõng coù theå chöùng ñaéc ñöôïc.
Ba quaùn xöù: Xem Ba choã nieäm.
ba söï ñieân ñaûo (tam ñaûo hay tam ñieân ñaûo): Goàm töôûng ñaûo: ñoái vôùi
saùu traàn beân ngoaøi sinh khôûi nhöõng tö töôûng khoâng ñuùng thaät;
kieán ñaûo: ñoái vôùi söï lyù cuûa caùc phaùp nhaän hieåu sai laàm, mong
caàu ñieân ñaûo, cuõng goïi laø taø kieán; vaø taâm ñaûo: chaïy theo voïng
taâm nhaän thöùc sai leäch veà söï vaät. Ba ñieân ñaûo naøy laø caên baûn
cuûa taát caû nhöõng söï ñieân ñaûo khaùc.
ba söï ham muoán (Tam duïc): 1. Hình maïo duïc: ham muoán nhan saéc,
thaân hình ñeïp ñeõ cuûa keû khaùc; 2. Tö thaùi duïc: Ham muoán dung
nghi coát caùch cuûa keû khaùc; 3. Teá xuùc duïc: Ham muoán söï xuùc
chaïm meàm maïi, eâm dòu vôùi keû khaùc.
ba tai kieáp lôùn (tam tai): goàm coù thuûy tai (naïn hoàng thuûy, luït lôùn), hoûa
tai (naïn löûa thieâu) vaø phong tai (naïn gioù baõo). Ba tai kieáp naøy taát
yeáu phaûi xaûy ra trong quaù trình thaønh, truï, hoaïi, khoâng cuûa moãi
242
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
theá giôùi, neân laø nhaân giaùn tieáp laøm thay ñoåi moâi tröôøng theá giôùi
maø chuùng sinh ñang soáng, khaùc vôùi nhaân tröïc tieáp laø nhöõng nghieäp
quaû do moãi chuùng sanh tröïc tieáp taïo ra vaø phaûi gaùnh chòu.
ba taám phaùp y (tam phaùp y): cuõng goïi laø Tam y, chæ boä phaùp phuïc
cuûa vò tyø-kheo goàm ba taám y laø: ñaïi y (hay y taêng-giaø-leâ) laø taám y
duøng ñaép khi haønh leã hoaëc ñi ra ñöôøng; thöôïng y (hay y uaát-ñala-taêng) laø taám y duøng ñaép khi sinh hoaït thöôøng ngaøy trong töï
vieän hoaëc khi ôû moät mình, khoâng haønh leã; noäi y (hay y an-ñaø-hoäi)
laø taám y duøng maëc trong cuøng, thay cho aùo loùt. Theo giôùi luaät thì
moãi vò tyø-kheo chæ ñöôïc duøng moät boä goàm ñuû 3 taám y naøy, khoâng
ñöôïc tích chöùa nhieàu hôn. Ngoaøi caùc loaïi y naøy, ngöôøi xuaát gia
khoâng ñöôïc söû duïng nhöõng y phuïc khaùc nhö ngöôøi theá tuïc.
Ba thöøa (Tam thöøa): chæ caùc giaùo phaùp quyeàn thöøa maø ñöùc Phaät ñaõ
thuyeát daïy, daãn daét chuùng sanh ñi daàn vaøo Phaät thöøa. Ba thöøa
goàm coù: Thanh vaên thöøa, Duyeân giaùc thöøa, Boà Taùt thöøa. Khi noùi
Hai thöøa (Nhò thöøa) thì khoâng coù Boà Taùt thöøa. Thanh vaên thöøa
chæ chung haøng ñeä töû Phaät nhôø nghe thuyeát giaûng giaùo phaùp Töù
ñeá maø phaùt taâm tu taäp ñaït ñöôïc söï giaûi thoaùt. Quaû vò cuûa Thanh
vaên thöøa laø Boán thaùnh quaû, cao nhaát laø quaû A-la-haùn, cuõng goïi
laø Nieát-baøn cuûa Tieåu thöøa hay Höõu dö Nieát-baøn. Duyeân giaùc thöøa
hay Bích-chi Phaät thöøa, Ñoäc giaùc thöøa laø chæ chung nhöõng vò
chöùng ñaéc giaûi thoaùt nhôø quaùn xeùt vaø tu taäp theo Möôøi hai nhaân
duyeân (Thaäp nhò nhaân duyeân) neân goïi laø “Duyeân giaùc”, laïi coù khi
do sinh vaøo thôøi khoâng coù Phaät nhöng töï mình ñaït ñöôïc giaùc
ngoä qua söï quaùn xeùt naøy neân goïi laø “ñoäc giaùc”. Thanh vaên thöøa
vaø Duyeân giaùc thöøa thöôøng höôùng ñeán söï giaûi thoaùt töï thaân laø
chính, neân ñöôïc goïi chung laø Nhò thöøa hay Tieåu thöøa (ví nhö coã
xe nhoû chæ chôû ñöôïc chính mình). Boà Taùt thöøa chæ nhöõng vò tu taäp
theo haïnh Boà Taùt, phaùt nguyeän ñoä thoaùt voâ soá chuùng sanh tröôùc
khi töï mình chöùng ñaéc Phaät quaû, do ñoù thöôøng ñöôïc goïi laø Ñaïi
thöøa (ví nhö coã xe lôùn chôû ñöôïc nhieàu ngöôøi). Vì theá, caùc danh
xöng Ñaïi thöøa hay Tieåu thöøa laø do söï phaân bieät veà haïnh nguyeän
tu taäp, khoâng haøm yù phaân chia cao thaáp. Vò Boà Taùt ngay khi phaùt
taâm ban ñaàu (phaùt Boà-ñeà taâm) ñaõ luoân höôùng ñeán quaû vò Phaät,
neân con ñöôøng tu taäp daãn ñeán söï giaûi thoaùt roát raùo cuûa caùc vò
ñöôïc goïi laø Phaät thöøa.
243
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
Ba-tuaàn: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pāpīyas, coøn goïi laø Ba-tuaàn-du,
Ba-ty-dieän, teân goïi cuûa Ma vöông. Ba-tuaàn dòch nghóa laø saùt giaû,
aùc giaû. Ma Ba-tuaàn laø vò Thieân ma ôû coõi trôøi Tha hoùa töï taïi.
Ba-tuaàn-du: xem Ba-tuaàn.
ba töôùng khoå (tam khoå töôùng) Goàm coù: khoå khoå, haønh khoå vaø hoaïi
khoå. 1. Khoå khoå: töôùng khoå vì söï khoå, laø caùc noãi khoå nhö taät
beänh, ñoùi khaùt, noùng laïnh... noái nhau khoâng döùt. Caùi khoå naøy
vöøa döùt thì caùi khoå khaùc tieáp theo, laøm cho chuùng sanh ñau khoå.
2. Haønh khoå: töôùng khoå vì caùc haønh, do caùc haønh laø voâ thöôøng
neân vaïn vaät trong theá gian ñeàu laø thöôøng, lieân tuïc bieán ñoåi. Söï
voâ thöôøng thay ñoåi cuûa chuùng laøm cho ngöôøi ta phaûi khoå. 3. Hoaïi
khoå: töôùng khoå vì hoaïi dieät, vì vaïn vaät trong theá gian ñeàu phaûi hö
hoaïi, baûn thaân moãi ngöôøi cuõng nhö heát thaûy nhöõng con ngöôøi vaø
söï vaät mình yeâu thích ñeàu phaûi hoaïi dieät. Ñieàu aáy laøm cho chuùng
sanh phaûi khoå.
Ba-ty-dieän: xem Ba-tuaàn.
Baø-giaø-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Bhagavat, dòch nghóa laø Theá
Toân, laø moät trong möôøi danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät.
Baø-la-löu-chi: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Balaruci, dòch nghóa laø ‘chieát
chæ’ (gaõy ngoùn tay), laø moät trong caùc teân goïi cuûa vua A-xaø-theá, do
chuyeän khi vua coøn nhoû bò neùm töø treân laàu cao xuoáng gaõy maát
moät ngoùn tay neân coù teân goïi naøy.
baø-la-moân: xem boán giai caáp.
Baø-lôïi-ca: xem Vuõ Haønh.
Baø-lôïi-sa-ca-la: xem Vuõ Haønh.
baø-lî-sö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø vārṣika, cuõng ñoïc laø baø-sö, baøsö-ca hay baø-lî-sö-ca, dòch nghóa laø vuõ thôøi sanh hay haï sanh, vì
hoa naøy coù vaøo muøa möa hoaëc muøa haï. Hoa ñeïp, maøu traéng, raát
thôm, teân khoa hoïc laø Jasminum sambac, moïc ôû vuøng AÁn Ñoä.
baø-lî-sö-ca: xem baø-lî-sö.
baø-sö: xem baø-lî-sö.
baø-sö-ca: xem baø-lî-sö.
baïch coát quaùn: xem quaùn xöông traéng.
244
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
baïch laïp (白鑞): kim loaïi pha laãn giöõa chì vaø thieác, deã noùng chaûy,
duøng trong vieäc haøn caùc kim loaïi khaùc.
baïch nguyeät: xem tuaàn traêng toái.
baïch phaùp: duøng ñeå chæ chung caùc thieän phaùp, phaùp laønh; traùi vôùi haéc
phaùp laø nhöõng phaùp xaáu aùc, baát thieän.
baïch töù yeát-ma (jñapticaturthaṃ-karman): quy taéc haønh xöû quan
troïng nhaát trong Taêng ñoaøn, ñöôïc aùp duïng ñeå ñöa ra quyeát ñònh
cuoái cuøng cuûa taäp theå veà nhöõng söï vieäc quan troïng. Quy taéc naøy
phaân laøm hai phaàn, tröôùc heát ñöông söï coù lieân quan ñeán vaán
ñeà ñöùng ra trình baøy roõ söï vieäc vôùi taêng chuùng, goïi laø taùc baïch
(jñapti); sau ñoù vaán ñeà ñöôïc laëp laïi 3 laàn ñeå taêng chuùng ñöa ra yù
kieán quyeát ñònh, goïi laø tam yeát-ma (tṛtīyakarmavācanā). Caû hai
phaàn naøy (hoûi vaø ñaùp) ñöôïc goäp chung goïi laø baïch töù yeát-ma. Vì
theá, cuõng coù nôi goïi chuaån xaùc hôn laø “nhaát baïch tam yeát-ma”.
baùn töï (半字): nöûa chöõ. Trong tieáng Phaïn thì baùn töï laø caùc yeáu toá cuûa
chöõ vieát khi chöa ñöôïc gheùp laïi ñeå thaønh moät chöõ coù nghóa. Ñaây
laø ví duï nhöõng ñieàu sô hoïc, chöa ñaày ñuû. Khi ñuû söùc hoïc ñaày ñuû
thì hoïc luaän Tyø-giaø-la. Cuõng nhö theá, Phaät tröôùc duøng Tieåu thöøa
ñeå daãn daét nhöõng ngöôøi sô cô, thaáp trí, roài sau môùi giaûng kinh
ñieån Ñaïi thöøa.
baïo aùc quyû: xem daï-xoa vaø la-saùt.
baùt baát tònh vaät: xem taùm vaät baát tònh.
baùt boäi xaû: xem taùm giaûi thoaùt.
Baùt Chaùnh ñaïo: xem Taùm Thaùnh ñaïo.
baùt chuûng ma: xem taùm thöù ma.
baùt chuûng thanh: xem tieáng noùi coù taùm loaïi aâm thanh.
baùt coâng ñöùc thuûy: xem nöôùc taùm coâng ñöùc.
baùt-ñaàu-ma: xem boán loaïi hoa sen.
baùt giaûi thoaùt: xem taùm giaûi thoaùt.
Baùt khoå: xem Taùm noãi khoå.
baùt-kieän-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pakkhandin, cuõng ñoïc laø baùtkieän-ñeà, teân goïi moät loaïi thaàn coù söùc maïnh.
baùt-kieän-ñeà: xem baùt-kieän-ñaø.
245
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
baùt ma: xem taùm thöù ma.
Baùt naïn: xem Taùm naïn.
Baùt naïn xöù: xem Taùm naïn.
Baùt-nhaõ: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Prajñā, chæ trí tueä coù theå giuùp chuùng
sanh ñaït ñeán söï giaûi thoaùt.
Baùt-nhaõ ba-la-maät: töùc laø Trí tueä ba-la-maät, moät trong saùu phaùp ba-lamaät, cuõng goïi laø Trí ñoä hay Tueä ñoä.
Baùt phaùp: xem Taùm phaùp.
Baùt phong: xem Taùm phaùp.
Baùt quan trai: xem Taùm giôùi trai.
Baùt quan trai giôùi: xem Taùm giôùi trai.
Baùt Thaùnh ñaïo: xem Taùm Thaùnh ñaïo.
Baùt trai giôùi: xem Taùm giôùi trai.
Baùt trí: xem Taùm trí.
baùt vò thuûy: xem nöôùc taùm coâng ñöùc.
baûy baùu (thaát baûo): hay baûy moùn baùu, chæ baûy moùn quyù giaù, goàm coù:
vaøng, baïc, löu ly, pha leâ, xa-cöø, xích chaâu, maõ naõo.
Baûy giaùc chi (Thaát giaùc chi): Phaïn ngöõ laø bodhipākṣikadharma, cuõng
goïi laø Baûy phaàn Boà-ñeà (Thaát Boà-ñeà phaàn), laø nhoùm thöù saùu trong
Ba möôi baûy Boà-ñeà phaàn, laø nhöõng yeáu toá taïo thaønh söï giaùc
ngoä, trí tueä giaûi thoaùt, hay söï hieåu bieát chaân chaùnh veà nhöõng
khía caïnh khaùc nhau treân ñöôøng tu taäp. Baûy giaùc chi bao goàm: 1.
Traïch phaùp giaùc chi (dharmapravicaya - söï saùng suoát phaân bieät
Chaùnh phaùp vaø taø phaùp, choïn löïa ñuùng giaùo phaùp chaân chaùnh ñeå
haønh trì), 2. Tinh taán giaùc chi (vīrya - söï saùng suoát bieát tinh taán,
chuyeân caàn tu hoïc Chaùnh phaùp), 3. Hyû giaùc chi (prīti - söï saùng
suoát bieát vui söôùng, hoan hyû khi ñöôïc Chaùnh phaùp), 4. Khinh an
giaùc chi (praśabdhi - söï saùng suoát thanh thaûn nheï nhaøng, tröø boû
moïi chöôùng ngaïi treân ñöôøng tu taäp), 5. Nieäm giaùc chi (smṛti - söï
saùng suoát thöôøng nieäm töôûng Chaùnh phaùp, Tam baûo), 6. Ñònh
giaùc chi (samādhi - söï saùng suoát an truù trong chaùnh ñònh, khoâng
taùn loaïn taâm yù), 7. Xaû giaùc chi (upekṣā - söï saùng suoát buoâng boû
moïi vöôùng maéc trong taâm thöùc).
246
TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH
Baûy giaùc phaàn: xem Baûy giaùc chi.
baûy hình thöùc yeát-ma: ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caùc vò tyø-kheo phaïm
toäi, ñöôïc goïi chung laø Thaát yeát ma (Karmavācā), cuõng goïi laø
Thaát chuûng taùc phaùp hay Thaát trò phaùp. Boán hình thöùc ñaàu tieân
aùp duïng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù sai phaïm veà haønh vi, phaûi chòu
söï traùch phaït, kieåm cheá hoaëc khu bieät trong phaïm vi taêng ñoaøn.
Ba hình thöùc sau aùp duïng vôùi nhöõng ngöôøi khoâng ñuû tín taâm,
khoâng tin theo Chaùnh phaùp, phaûi chòu söï truïc xuaát haún ra khoûi
taêng ñoaøn.
Baûy laäu hoaëc (Thaát laäu): cuõng goïi laø Thaát chuûng höõu laäu, chæ baûy loaïi
phieàn naõo laäu hoaëc, goàm coù kieán laäu, tu laäu, caên laäu, aùc laäu, thaân
caän laäu, thoï laäu vaø nieäm laäu. Baûy laäu hoaëc naøy goàm chung heát
thaûy moïi phieàn naõo laäu hoaëc.
baûy moùn baùu: xem baûy baùu.
Baûy moùn baùu cuûa vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông: do phöôùc ñöùc cuûa
vò naøy chieâu caûm maø töï coù, goàm: luaân baûo (baùnh xe baùu, coù theå
cöôõi bay ñi khaép thieân haï), töôïng baûo (voi baùu), maõ baûo (ngöïa
baùu), ma-ni baûo (haït chaâu nhö yù), nöõ baûo (myõ nhaân xinh ñeïp vaø
hieàn thuïc nhaát, coù theå hieåu ñöôïc yù vua), taïng baûo (hay chuû taïng
thaàn baûo, laø vò quan coi giöõ kho taøng coù khaû naêng tìm ra moïi kho
taøng trong thieân haï, döôùi bieån saâu, ñeå vua tuøy yù tieâu duøng), binh
baûo (hay chuû binh thaàn baûo, laø vò töôùng soaùi taøi gioûi naém giöõ binh
quyeàn, coù theå giuùp vua chinh phuïc thieân haï).
baûy nghieäp laønh cuûa thaân vaø khaåu (Thaân khaåu thaát): bao goàm thaân
coù ba nghieäp, khaåu coù boán nghieäp. Ba nghieäp laønh cuûa thaân laø:
1. Khoâng gieát haïi, thöôøng phoùng sanh, cöùu vôùt maïng soáng cho
muoân loaøi; 2. Khoâng troäm caép, thöôøng cöùu giuùp, boá thí nhöõng
gì mình coù cho taát caû chuùng sanh; 3. Khoâng taø daâm, thöôøng toân
troïng, baûo veä haïnh phuùc gia ñình cuûa mình vaø ngöôøi khaùc. Boán
nghieäp laønh cuûa mieäng laø: 1. Khoâng noùi doái, thöôøng noùi lôøi chaân
thaät, xaây döïng, taïo söï ñoaøn keát gaén boù vaø hoøa hôïp cho moïi
ngöôøi; 2. Khoâng noùi trau chuoát, noùi thoâ tuïc, thöôøng noùi nhöõng lôøi
thuaän theo ñaïo lyù, coù ích; 3. Khoâng noùi hai löôõi, ñaâm thoïc, gaây
baát hoøa, chia reõ, thöôøng noùi lôøi hoøa nhaõ, yeâu thöông; 4. Khoâng
noùi lôøi ñoäc aùc, thöôøng noùi nhöõng lôøi toát laønh, hoøa hôïp.
247
KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN
baûy phaùp döùt söï tranh caõi (thaát dieät traùnh phaùp): laø baûy phöông phaùp
hoøa giaûi phaûi ñöôïc aùp duïng khi coù söï baát hoøa hoaëc tranh chaáp
giöõa caùc tyø-kheo. Neáu khoâng tuaân theo baûy phöông phaùp naøy ñeå
döùt söï tranh caõi thì xem laø phaïm giôùi.
Baûy phaàn Boà-ñeà: xem Baûy giaùc chi.
Baûy phaàn giaùc: xem Baûy giaùc chi.
baûy phaàn giôùi thanh tònh: Giôùi luaät do Phaät cheá ñònh nhìn toång quaùt
coù caû thaûy baûy phaàn (thaát tuï), giöõ gìn troïn veïn khoâng phaïm caû
baûy phaàn ñoù vaøo goïi laø baûy phaàn giôùi thanh tònh. Baûy phaàn giôùi
bao goàm caùc giôùi xeáp töø naëng ñeán nheï nhö sau: 1. Ba-la-di, 2.
Taêng taøn, 3. Thaâu-lan-giaø, 4. Ba-daät-ñeà, 5. Ñeà-xaù-ni, 6. Ñoät-kieátla, 7. AÙc thuyeát (hay Baùch chuùng hoïc phaùp).
Baûy phöông tieän: Baûy thöøa phöông tieän ñeå daãn daét taát caû chuùng sinh
ñeán choã giaûi thoaùt. Tuy raèng giaûi thoaùt roát raùo chæ coù moät, nhöng
do caên taùnh sai khaùc cuûa chuùng sinh maø giaû laäp coù 7 thöøa khaùc
nhau neân goïi laø phöông tieän, bao goàm: Nhaân thöøa, Thieân thöøa,
Thanh vaên thöøa, Duyeân giaùc thöøa, Taïng giaùo Boà Taùt thöøa, Thoâng
giaùo Boà Taùt thöøa vaø Bieät giaùo Boà Taùt thöøa. Caû baûy thöøa naøy ñeàu
laø phöông tieän ñeå daãn daét chuùng sinh thaúng ñeán Phaät thöøa, laø
quaû vò giaûi thoaùt roát raùo duy nhaát.
Baûy Thaùnh giaùc: xem Baûy giaùc chi.
baûy vò Phaät: Töø ñöùc Phaät Thích-ca veà tröôùc coù baûy ñöùc Phaät ra ñôøi,
Phaät Thích-ca laø vò thöù baûy. Danh hieäu caùc vò laø: 1. Phaät Tyø-baø-thi
(Phaïn ngöõ: Vipaśyin), 2. Phaät Thi-khí (Phaïn ngöõ: Śikhī), 3. Phaät
Tyø-xaù-phuø (Phaïn ngöõ: Visvabhū), 4. Phaät Ca-la-ca-toân-ñaïi (Phaïn
ngöõ: Krakucchanda), 5. Phaät Caâu-na-haøm-maâu-ni (Phaïn ngöõ:
Kanakamuni), 6. Phaät Ca-dieáp (Phaïn ngöõ: Kāyśāpa), 7. Phaät
Thích-Ca Maâu-Ni (Phaïn ngöõ: Śakyamuni).
Baäc cao nhaát khoâng sôï (Voâ thöôïng voâ sôû uùy): danh hieäu toân xöng
ñöùc Phaät, laø baäc cao thöôïng hôn heát, chaúng ai baèng, ñaõ tröø heát
moïi lo aâu, saàu naõo, khoâng coøn coù söï sôï seät ñoái vôùi muoân phaùp.
baàn ñaïo: xem sa-moân.
baát coäng truï: xem ba-la-di.
baát ñoäng (不動, Phaïn ngöõ: acalā): traïng thaùi khoâng coøn bò lay ñoäng
bôûi tham, saân, si; khoâng ñoäng chuyeån khi ñoái dieän vôùi traàn caûnh.
248
- Xem thêm -
.PDF 
126 
63 
68 
