Tài liệu Văn hóa và tộc người T4

trÝ nµo tö¬ng tù nhö c¸i cao trong c¹p v¸y Möêng hay kh«ng. 24. Kh«ng cã kh¸c biÖt g× ®¸ng kÓ gi÷a m«tÝp “tr¸i nghÐn” trªn c¹p v¸y Möêng vµ ng«i sao t¸m c¸nh ®· c¸ch ®iÖu hãa ë møc cao cña c¸c hiÖn vËt ë T©y Nguyªn. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Mãn ¨n HuÕ, mãn ¨n MÖêng... Mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng, vèn ra ®i tõ mãn ¨n Möêng... ChuyÖn ®ã, tõ khi biÕt ®öîc, t«i cø kÓ cho b¹n bÌ gèc HuÕ nghe. Gäi lµ chuyÖn vui, ®öîm chót c¶m ®éng, khi cïng nhau nhí vÒ quª cò. Anh b¹n §µo Hïng còng ®· nh¾c ®Õn chuyÖn nµy, khi anh viÕt bµi cho t¹p chÝ S«ng Hö¬ng, c¸ch ®©y mét sè n¨m råi. Giê (gi÷a ngöêi HuÕ víi nhau ®¸ng ra ph¶i nãi “chõ”), xin kÓ l¹i mét lÇn n÷a, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n. Còng lµ cho vui th«i... Håi míi ra tröêng, tuæi cßn trÎ, lßng ®Çy h¸o høc t×m hiÓu, n¨m nµo t«i còng lªn Möêng ®Õn n¨m th¸ng, chia lµm hai ®ît, mét ®ît ba th¸ng, mét ®ît hai. §Õn möêi n¨m liÒn nhö thÕ. Qua nh÷ng n¨m th¸ng Êy, kh«ng nãi chuyÖn ®i, nh×n, suy nghÜ, hái, ghi... chØ nãi chuyÖn ¨n th«i th× ngµy nµo ch¶ ¨n c¬m Möêng hai lÇn, chöa kÓ n¨m th× möêi häa cßn ¨n cç n÷a. Cç Möêng Êy. ThÕ mµ ph¶i ®Õn n¨m n¨m, trong ®Çu t«i míi b¾t ®Çu le lãi mét ý ®Çu tiªn vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¬m Möêng vµ c¬m HuÕ. Mµ m×nh 160 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ ngöêi HuÕ ®Êy chø, ¨n c¬m HuÕ ®Õn hai mö¬i n¨m míi ra ®i... §Çu ®u«i nhö thÕ nµy. H«m Êy, t«i qua lµng bªn c¹nh vµo lóc trêi s¾p tèi, ®Þnh bông ë l¹i suèt ®ªm ®Ó nghe mo. “Nghe mo” chØ lµ mét c¸ch nãi: ®óng h¬n lµ ®Ó dù tang lÔ, v× tõ mo trong tiÕng Möêng cã nghÜa lµ tang ca, råi ngöêi hµnh lÔ cho ®¸m tang, ®ång thêi l¹i lµ “®éng tõ”, nÕu cã thÓ nãi thÕ, chØ viÖc ng©m tang ca. Thùc ra, ®¸m tang Möêng thêi tröíc cã thÓ kÐo dµi ®Õn möêi hai ®ªm mo, tøc möêi hai ®ªm ng©m tang ca, cã lÏ tõ trªn n¨m mö¬i n¨m nµy råi, ®· bÞ thu vÒ chØ mçi mét ®ªm. Thùc ra, viÖc ®ã ch¼ng mÊy quan träng ®èi víi c©u chuyÖn ®ang kÓ ®©y. §¸ng löu ý h¬n lµ ngöêi Möêng, Ýt nhÊt còng cho ®Õn thêi hµng n¨m t«i míi lªn víi hä, rÊt thÝch th¬ mo, còng ph¶i nãi lµ rÊt mª mo, dï cho ai ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh còng thuéc lßng tõng c©u chuyÖn dµn tr¶i qua tõng ¸ng tang ca. Cã lÏ chÝnh v× vËy mµ nhµ cã tang, vµo ®ªm mo, cø chËt nÝch ngöêi: tröíc hÕt lµ d©n lµng, ®Æc biÖt ®µn «ng, råi ®Õn mét sè d©n c¸c lµng gÇn ®Êy; vµ c¶ sè Ýt bµ con ë c¸c lµng xa, ®«i khi xa vµi mö¬i c©y sè, còng lÆn léi c¶ nöa ngµy ®öêng vÒ dù tang lÔ. Cø ngåi xÕp b»ng trßn suèt ®ªm mµ l¾ng tai nghe, nhÊt lµ nÕu tröíc ®ã ®· ®¸nh bé c¶ mét qu·ng ®öêng dµi, tÊt cã mét lóc mÖt, buån ngñ, cÇn “gi¶i lao” trong chèc l¸t. Ph¶i ch¨ng v× nhu cÇu ®ã mµ nhµ nµo cã tang còng ®öîc mét ngöêi hµng xãm cho möîn nhµ trong ®ªm Êy, lµm n¬i chiªu ®·i kh¸ch? Kh«ng ph¶i dõng hµnh lÔ ®Ó mµ chiªu ®·i mäi ngöêi, sau ®ã l¹i tiÕp tôc. Kh«ng ph¶i thÕ, ngöêi hµnh lÔ, tøc bè mo, cø mo suèt ®ªm, mÖt th× nhµ cã tang ®· ®Æt s½n c¹nh bè mét be röîu, mét hai ®Üa ®å nh¾m, ®Ó bè lÊy l¹i søc, trong khi mäi ngöêi cø ngåi ®Êy trß chuyÖn, ®îi bè ng©m tiÕp. Cßn nhö ai ®ã thÊy cÇn, th× cø tù nhiªn, ®øng dËy ra ngoµi, qua nhµ bªn c¹nh. Nãi thÕ, ®Ó thÊy râ kh«ng khÝ tho¶i m¸i cña c¸c ®ªm mo trªn ®Êt Möêng. 161 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Ph¶i gÇn nöa ®ªm míi ra ngoµi. Cïng ra cã hai cô ®· ngåi c¹nh t«i tõ ®Çu h«m. §Õn nhµ bªn, l¹i gÆp mÊy cô n÷a ®ang chê, v× chöa ®ñ sè ngöêi võa mét m©m. ThÕ lµ chóng t«i sµ vµo ngay. ¡n uèng, nhÊt lµ ¨n cç, ngöêi Möêng cø chËm r·i, cã thÓ nãi lµ “kÒ cµ” h¬n ngöêi Kinh nhiÒu. Tîp mét ngôm röîu, g¾p mét miÕng vµo b¸t, nhöng ®· ¨n ngay ®©u. §Æt ®òa lªn miÖng b¸t, ngöêi võa g¾p chèng hai tay lªn ®ïi, hoÆc vßng hai tay tröíc bông, nh×n vµo mäi ngöêi cïng m©m, nãi tiÕp c©u chuyÖn ®ang dë. C¸c ngöêi kh¸c còng vËy, thöêng g¸c ®òa l¹i mµ l¾ng nghe, cã khi cßn bµn thªm. Cø thÕ, cø trß chuyÖn lµ chÝnh, cßn ¨n chØ lµ ®Öm vµo c©u chuyÖn. Nhöng ®ªm Êy, chóng t«i “thanh to¸n” tö¬ng ®èi nhanh. Cã g× ®©u, trõ t«i ra, cßn c¸c cô cïng m©m ®Òu tõ xa ®Õn, mµ ®Õn vµo lóc ®· tèi, khi ®ªm mo ®· më mµn; chöa kÞp ¨n sau mét chÆng ®öêng dµi, hä ph¶i dù lÔ ngay... GÇn s¹ch m©m råi, mµ kh¸ch cßn ngåi ®Êy, vÉn chuyÖn trß r©m ran, th× ngöêi nhµ l¹i böng thªm thøc ¨n ra, cã thÕ th«i: thãi tôc cç bµn Möêng lµ nhö vËy, nhÊt lµ khi chiªu ®·i kh¸ch ®öêng xa. Huèng chi, lµm cç mêi ®«ng ngöêi, phô n÷ Möêng thöêng dù trï mét mãn dÔ nÊu v× kh«ng tèn kÐm nguyªn liÖu còng nhö c«ng phu g× cho l¾m, cã thÓ nãi lµ cÇn bao nhiªu cã bÊy nhiªu. V× chÝnh c¸i mãn “®¹i trµ” ®ªm Êy, mµ b©y giê t«i míi ®öîc ¨n lÇn ®Çu tiªn víi ngöêi Möêng, bçng gîi cho t«i sùc nhí ®Õn mãn ¨n quª m×nh. Mét ý nghÜ m¬ hå thÕ th«i, mµ ph¶i qua nhiÒu n¨m sau t«i míi biÕn ®öîc thµnh mét niÒm tin ch¾c ch¾n. Nhöng h·y nãi ®Õn c¸i mãn “®¹i trµ” Êy ®·. §¬n gi¶n l¾m. VÒ nguyªn liÖu, chØ cã hai thøc chÝnh: xö¬ng tr©u hay xö¬ng lîn, dÝnh vµo xö¬ng tÊt cã tÝ mì, g©n, c¶ Ýt nhiÒu thÞt th«, vµ lâi mÒm mµu tr¾ng bªn trong th©n c©y chuèi, mµ ngöêi néi trî ®· th¸i thµnh nh÷ng nh¸t ngang mong máng. Cè t×nh nãi ng¾n gän l¹i thÕ th«i, nhöng ch¾c h¼n b¹n ®äc nµo ngöêi HuÕ còng ®· nhËn 162 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ra ®öîc mét mãn ¨n quen thuéc cña quª m×nh. Cã ®iÒu ®õng thÊy nã ®¬n gi¶n nhö thÕ, ®¬n gi¶n tõ nguyªn liÖu cho ®Õn c¸ch nÊu, mµ ®· véi quy kÕt nã vµo lo¹i thøc ¨n ®Æc b×nh d©n. õ, th× nãi b×nh d©n còng ®öîc, v× cã ai cÊm nhµ nghÌo nÊu mãn Êy. Nhöng håi cßn ë HuÕ, t«i thÊy nhiÒu gia ®×nh vµo lo¹i giµu sang trong thµnh phè còng nÊu mãn ¨n nhö thÕ, tÊt nhiªn lµ gi÷a nhiÒu mãn kh¸c n÷a, mµ Ýt nhÊt còng hai ba h«m liÒn, vµo lóc mïa chuyÓn tõ n¾ng qua möa. BÊy giê, cã nh÷ng ngöêi lín tuæi cßn cho biÕt thªm r»ng ngay c¶ “trong Néi” (ngöêi HuÕ ®ö¬ng thêi quen nãi “trong Néi” chø kh«ng dïng hai ch÷ “§¹i Néi” nhö ngµy nay) còng cã thãi quen nÊu mãn Êy vµo mét sè ngµy nhÊt ®Þnh (?). Cßn trong tröêng hîp ngöêi Möêng, th× nãi chung hä chØ cã thÓ lµm viÖc ®ã vµo dÞp ®¸m tang: mçi ®ªm cö hµnh tang lÔ ®ßi hái nhµ cã tang ph¶i h¹ mét con tr©u, nghÌo th× mét con lîn, vµ cã thÕ th× míi ®ñ xö¬ng nÊu mãn “®¹i trµ” kia cho bao nhiªu lµ kh¸ch. Tõ nh÷ng chi tiÕt trªn, dÊy lªn mét c©u hái: Mãn xö¬ng thó vËt vµ th©n c©y chuèi, ®ãng vai trß g× trong c¸c lÔ tiÕt cña mét thêi xa xöa, khiÕn cho, ®Õn tËn rÊt gÇn ®©y, nã chñ yÕu ®öîc ngöêi Möêng nÊu khi cö hµnh tang lÔ, cßn ngöêi HuÕ th× vµo nh÷ng lóc thêi tiÕt chuyÓn ®æi? Cho ®Õn nay, t«i vÉn chöa tù tr¶ lêi cho m×nh ®öîc. §iÒu l¹ h¬n lµ vÒ sau t«i ®· t×m xem ngöêi Kinh ë miÒn B¾c cã nÊu mãn ¨n ®ã hay kh«ng, nhöng t×m m·i mµ ®Õn nay vÉn chöa ra. Ngöêi Kinh miÒn B¾c kh«ng ph¶i kh«ng ¨n xö¬ng, hÇm: nãi ®©u xa, c¸ch ®©y ch¶ l©u la g×, xö¬ng phë cßn lµ mãn ¨n ®öîc ngöêi Hµ Néi thÝch nh¾m víi röîu, thöêng lµ vµo lóc gÇn khuya, mµ ®©u ph¶i dµnh riªng cho ngöêi nghÌo khã. Lâi tr¾ng mÒm bªn trong th©n chuèi còng vËy, nã kh«ng thÓ v¾ng mÆt trªn ®Üa rau sèng, mµ còng ®öîc th¸i thµnh nh÷ng l¸t mong máng. Nhöng gép c¶ hai l¹i thµnh mét mãn hÇm, th× cho ®Õn 163 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nay, sau mÊy mö¬i n¨m th¨m hái, t«i vÉn chöa nghe nãi ®Õn nã ë miÒn B¾c, trªn ®Þa bµn Kinh. §ã lµ mãn ¨n cña ngöêi Möêng vµ ngöêi HuÕ: Ýt nhÊt th× còng cã thÓ t¹m thêi nãi thÕ. MÊy lêi vÒ tªn gäi mãn ¨n. §¸ng ra, t«i ph¶i nãi ®Õn nã ngay tõ ®Çu. Nhöng t«i muèn dµnh cho b¹n ®äc, nhÊt lµ b¹n ®äc ngöêi HuÕ mèi bÊt ngê nho nhá, mµ t«i mong lµ lý thó. LÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n mãn ®ã trong mét ®¸m tang Möêng, sau khi nÕm vµi lÇn, vµ nh×n kü tõng thµnh phÇn trong b¸t ®ùng, nhËn ra ®öîc nh÷ng tö¬ng tù víi mét mãn ¨n quª m×nh, t«i bÌn hái c¸c cô cïng m©m nã mang tªn g× trong tiÕng Möêng. C¸c cô ®Òu tr¶ lêi: loäng. A, töëng g× chø loäng th× t«i ®©u cã l¹: bÊy giê ®· bËp bâm tiÕng Möêng, t«i hiÓu r»ng tõ Êy chØ lâi mÒm trong th©n c©y chuèi. Nhöng còng chÝnh nhê c¸c cô ®ªm Êy mµ t«i biÕt thªm r»ng nã cßn lµ tªn cña mãn ¨n d©n téc ®öîc nÊu ra tõ chÊt liÖu ®ã. §Õn ®©y, h¼n nhiÒu b¹n ®äc ngöêi HuÕ ®· ng¹c nhiªn, thËm chÝ thÝch thó, khi ®èi chiÕu loäng víi tõ HuÕ chØ còng mãn ¨n Êy, Ýt nhÊt còng mét mãn tö¬ng tù. Cßn t«i, th× bÊy giê t«i ®· quªn b½ng c¸ch nãi ë quª m×nh, tr»n träc mÊy ®ªm mµ kh«ng nhí ra, t«i tù hÑn vÒ ®Õn Hµ Néi sÏ hái l¹i mÑ m×nh (hay “m¹ miÒng”, nÕu nãi giäng HuÕ ®¸ quª). Nghe t«i hái, cô ngËp ngõng mét l¸t, råi cöêi, h¬i xÊu hæ, tr¶ lêi t«i ®Æc giäng HuÕ: “Tau quªn råi, mi ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tau nê” (phiªn ra giäng B¾c: tao quªn råi, mµy ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tao Êy). Còng nhö “m¹” t«i, c¸c cô ®Òu quªn c¶. Mµ còng nhö “m¹” hä ®Òu lµ néi trî c¶ ®Êy chø. Ph¶i ch¨ng v× håi ë HuÕ c¸c cô chØ nÊu mãn Êy mçi n¨m cã vµi ba lÇn, cßn tõ khi ra B¾c th× hä th«i, kh«ng nÊu n÷a, nªn quªn c¶ tªn gäi? Ph¶i chê ®Õn n¨m 75, ®öîc vÒ HuÕ ch¬i sau ba mö¬i n¨m xa c¸ch, t«i míi hái ra. Cã g× ®©u: “läm”. Loäng, “läm”, hai biÕn ©m kh¸c nhau cña mét tõ th«i. Hãa ra mãn ¨n nãi ®©y, dï do ngöêi Möêng hay ngöêi HuÕ nÊu, vèn ra ®i tõ mét mãn 164 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI duy nhÊt, h¬n thÕ n÷a, vèn mang mét tªn gäi chung. Ngöîc vÒ thêi mµ giê ®©y t«i thÊy ®· qu¸ xa x«i, c¸i thêi lÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n loäng vµo mét ®ªm dù ®¸m tang, th× ®iÒu tho¸ng thÊy lóc bÊy giê míi chØ lµ mét tÝn hiÖu, chØ míi ®Æt ra mét c©u hái. Nhö bao c©u hái, th× còng thö tr¶ lêi. Qua nh÷ng n¨m sau, nh÷ng chuyÕn ®i sau, t«i cø tuÇn tù ghi c¸ch nÊu n÷a, nÕu gÆp lóc phô n÷ nhµ quen ®ang nÊu, mµ m×nh ®ang rçi. Råi theo ch©n mét vµi c« g¸i ®i h¸i rau hoang, cè lªn mét cuèn söu tËp nhá: kh¸c víi ngöêi Kinh trªn ®Êt B¾c, kÓ c¶ ngöêi nghÌo khã, ngöêi Möêng, kh«ng lo¹i trõ con nhµ giµu, cßn thêi tröíc C¸ch m¹ng th× c¶ thµnh viªn nhµ lang, tøc lµ quý téc thuë Êy, ¨n rau hoang lµ chÝnh. Mµ ngöêi HuÕ còng ¨n kh¸ nhiÒu rau hoang, nhµ sang còng vËy, h¬n thÕ, c¶ “trong Néi” n÷a, Ýt nhÊt còng so víi ngöêi Kinh miÒn B¾c. Cã g× ®©u, vµo thêi t«i thöêng xuyªn lªn ®Êt Möêng, ngöêi ®Þa phö¬ng chöa cã thãi quen trång rau quanh nhµ nhö giê ®©y. Cßn vÒ ngöêi HuÕ, th× khã nãi h¬n: cã thÓ lµ tËp tôc xöa, thêi nghÒ trång trät chöa ph¸t triÓn cao l¾m, qua thêi gian dµi ®· trë thµnh thÞ hiÕu cè ®Þnh. Mét thø “gu”! Ngoµi ra, cßn c¶ b¸nh tr¸i n÷a, t«i muèn nãi c¸c thøc tr¸ng miÖng khi bµy cç bµn hay trong lÔ l¹t. KÕt qu¶ cña cuéc th¨m hái qua nhiÒu n¨m Êy, t«i ®· nãi ngay tõ ®Çu bµi viÕt: “mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng...”. Nãi thÕ lµ cè t×nh nãi qu¸ lªn, ®Ó nhÊn m¹nh. Thùc ra, thøc ¨n Möêng còng bao gåm mét sè mãn Th¸i, chØ v× ngöêi Th¸i ®· sèng bªn c¹nh ngöêi Möêng tõ h¬n mét thiªn niªn kû nay råi. Ngoµi ra, thøc ¨n HuÕ l¹i thiÕu g× nh÷ng mãn nÊu tõ h¶i s¶n, c¸c mãn t«m- c¸ biÓn ch¼ng h¹n, mµ thøc ¨n Möêng kh«ng cã, v× ngöêi Möêng sèng xa biÓn. Nhöng ngoµi c¸c biÕn ®iÖu thuéc lo¹i Êy ra, th× thøc ¨n Möêng kh«ng thiÕu nh÷ng mãn ®ång ®iÖu víi mét sè mãn HuÕ, kh¸c h¼n thøc ¨n Kinh ngoµi B¾c. Ph¶i chi ®©y lµ mét 165 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI bµi nghiªn cøu, th× t«i ®· ph¶i kÓ tØ mØ tõng mãn ¨n Möêng, ®èi chiÕu víi tõng mãn HuÕ mµ t«i nghi lµ tö¬ng ®ö¬ng. Nhöng ®©y chØ lµ mét c©u “chuyÖn vui”, nhö t«i ®· nãi. Cho nªn, ngoµi vÝ dô loäng hay “läm” ®· kÓ dµi dßng trªn kia, chØ xin thªm mét vÝ dô kh¸c, cã lÏ ng¾n gän h¬n, tröíc khi chÊm hÕt. VÝ dô nµy, t«i cè t×nh chän tõ b¸nh tr¸i, cho kh¸c thøc ¨n b×nh thöêng nhö loäng. Míi ®i Möêng ®öîc vµi n¨m, nãi tiÕng Möêng chöa sâi, t«i ®· thuéc hÕt c¸c tªn b¸nh tr¸i Möêng. Thùc ra, cho ®Õn lóc bÊy giê t«i ®· ®öîc ¨n b¸nh Möêng lÇn nµo ®©u. ThÊy b»ng m¾t, còng chöa ®öîc thÊy. Míi kh¸ng chiÕn xong lÇn thø nhÊt, l¹i cø lo ph¶i x«ng vµo mét cuéc thø hai, ngöêi sèng ch¾t chiu l¾m, ch¼ng mÊy gia ®×nh Möêng lµm b¸nh, kÓ c¶ gia ®×nh nhµ lang cò. Êy thÕ mµ t«i cø thuéc mäi tªn b¸nh. Ph¶i ch¨ng v× t«i sinh ra vµ lín lªn ë HuÕ, m¶nh ®Êt cã thÓ nãi lµ “®iÓn h×nh” cña b¸nh tr¸i? BÊy giê t«i may m¾n ®öîc kÕt nghÜa anh- em víi mét cô «ng rÊt th©n t«i. KÕt nghÜa ®óng kiÓu Möêng Êy: cã lµm lÔ tröíc bµn thê, cã buéc chØ mµu vµo cæ tay... Tõ ®ã, chóng t«i thµnh anh- em, c¶ nhµ gäi t«i lµ “chó”: gäi b»ng tiÕng Kinh kia ®Êy, vµ còng tõ ngµy Êy, tröíc mÆt t«i, c¶ nhµ thöêng chØ nãi tiÕng Kinh, kÓ c¶ khi hä nãi víi nhau, cã lÏ ®Ó tá t×nh mÕn träng mét ngöêi th©n nhöng kh¸c téc. Cã h«m, ®ang lµm viÖc t¹i mét lµng kh¸c kh«ng xa, nh©n mét buæi rçi r·i t«i ®¹p xe ®Õn th¨m «ng “anh”. C¶ gia ®×nh v¾ng hÕt, cã mÆt ë nhµ chØ mçi m×nh bµ cô, “chÞ” t«i. ChuyÖn trß håi l©u, khi t«i ®øng dËy ra vÒ, chÞ dÆn: Tröa ngµy kia chó l¹i ®Õn nhÐ, tèi h«m Êy nhµ cã giç. Sùc nhí ®Õn b¸nh tr¸i Möêng mµ t«i chöa hÒ ®öîc thÊy, chöa hÒ ®öîc ¨n, t«i véi göi chÞ Ýt tiÒn, v× nhµ chÞ bÊy giê còng tóng, nhê chÞ nh©n ngµy giç lµm n¨m thø b¸nh, mµ t«i nªu tªn tõng thø mét. ChÞ buån cöêi: ChØ cã chó míi ®ßi l¾m thø b¸nh thÕ, thöêng th× mçi lÇn lµm hai- ba 166 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thø lµ cïng. Ngµy giç, t«i ®Õn tõ s¸ng sím. §óng nhö lêi t«i dÆn, bµ chÞ ®· ®Æt mäi nguyªn- vËt liÖu lªn sµn ngoµi (s©n nhá kh«ng cã m¸i che, ¸p s¸t mét cöa sæ), chê t«i ®Õn míi b¾t tay vµo gãi b¸nh. N¨m thø b¸nh, mµ chÞ t«i cïng c¸c ch¸u kh«ng gãi xen nhau, tr¸i l¹i, gãi xong thø nµy míi qua thø kia, ®Ó t«i tiÖn theo dâi, ghi chÐp, c¶ gãi thö mét ®«i lÇn cho nhí. N¨m thø b¸nh, n¨m lÇn t«i kinh ng¹c ®Õn lÆng c¶ ngöêi, v× chóng gÇn xa gièng b¸nh HuÕ. ë ®©y, chØ xin kÓ ra mét tröêng hîp th«i lµm vÝ dô. PÑng goÑng (mµ ngöêi Möêng, khi nãi tiÕng Kinh, qua phiªn ©m thµnh “b¸nh ho¸nh”), c¸i tªn Êy, t«i biÕt ®· l©u, nhöng nã kh«ng hÒ gîi cho t«i mét h×nh ¶nh nµo, mét khÈu vÞ g× c¶. Nghe cø xa l¹ lµm sao! Êy thÕ mµ chÞ t«i chØ gãi mét lÇn tröíc mÆt t«i, nhÊt lµ sau ®Êy, khi t«i gãi thö mét lÇn tröíc sù kiÓm so¸t cña chÞ, t«i ®· hiÓu ra ngay. Nµy nhÐ, mµ nãi tãm t¾t th«i. Nguyªn- vËt liÖu: nguyªn liÖu chÝnh lµ bét m× öít lµm b»ng g¹o tÎ (chø kh«ng ph¶i g¹o nÕp); nh©n r¾c vµo bét öít lµ c¸ con (b¾t ë suèi, ao) b¨m nhá ra, vµ ®¶o qua ®¶o l¹i nhiÒu lÇn trªn ch¶o; vËt liÖu ®Ó gãi lµ l¸ chuèi (chø kh«ng ph¶i l¸ dong). C¸ch nÊu: luéc trong nöíc, cho kú s«i. §Õn ®©y, b¹n ®äc ngöêi HuÕ ch¾c ®· nhËn ra ®öîc lo¹i b¸nh tö¬ng ®ö¬ng ë quª m×nh. Nhöng c¸i tªn pÑng goÑng, “b¸nh ho¸nh”, cø lµm t«i b¨n kho¨n kh«ng th«i. Trong nhµ anh- chÞ m×nh, t«i tr¸nh kh«ng mÊy khi nãi tiÕng Möêng: tiÕng Möêng cña t«i bÊy giê cßn qu¸ kÐm; h¬n n÷a, ngöêi ta ®· cè t×nh nãi tiÕng Kinh ®Ó tá lßng tr©n träng m×nh, m×nh kh«ng thÓ lê ®i tröíc tÊm lßng Êy... Nhöng lÇn nµy, t«i bÊt thÇn hái chÞ b»ng tiÕng Möêng, gäi lµ cè t×nh g©y mét bÊt ngê, ®Ó cã g× chÞ nãi tuét ra ngay: CËy pÑng ni cä hé«c la pÑng l¹ ch¨ng (c¸i b¸nh nµy cã gäi lµ b¸nh l¸ kh«ng)? ChÞ t«i bá ®òa xuèng, nh×n t«i tr©n tr©n håi l©u, råi bu«ng nhá (b»ng tiÕng 167 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Kinh): “Chó giái qu¸, chó giái qu¸”. Quay l¹i hai ch¸u g¸i ®ang gãi b¸nh, chÞ trá tay vµo chóng: Chó biÕt, t«i biÕt, chø chóng nã cã biÕt ®©u. Råi chÞ gi¶ng gi¶i: ngµy chÞ cßn bÐ, bÐ h¬n chóng nã b©y giê nhiÒu, lo¹i b¸nh nµy ®öîc gäi b»ng tªn, hoÆc pÑng goÑng, hoÆc pÑng l¹ (b¸nh l¸); nhöng råi chÞ lín lªn, kh«ng hiÓu sao tªn pÑng l¹ cø mÊt dÇn, ®Õn nay th× hÇu nhö líp trÎ kh«ng cßn biÕt ®Õn nã n÷a... Ch¸u g¸i lín nhÊt (bÊy giê ch¸u ®· möêi chÝn tuæi, ®· häc xong cÊp hai) ph× cöêi b¶o mÑ (còng b»ng tiÕng Kinh): MÑ buån cöêi thùc, chó Êy ®i kh¾p n¬i råi, chó biÕt c¶ råi, giê míi hái mÑ ®Ó kiÓm tra l¹i ®Êy chø. T«i nh×n c¸c ch¸u mØm cöêi, kh«ng nãi g×. Thùc ra, c¶ hai mÑ con chÞ ®Òu nhÇm: t«i cã biÕt g× ®©u mµ “giái”, nhö chÞ ®¸nh gi¸; h¬n n÷a, cho ®Õn s¸ng h«m Êy, t«i ®· hái ai vÒ b¸nh tr¸i Möêng ®©u, nhö ch¸u töëng. Cã ®iÒu t«i lµ ngöêi HuÕ. Mµ ®· lµ ngöêi HuÕ, cã dÞp nh×n ngöêi Möêng gãi pÑng goÑng, nhÊt lµ cã dÞp tù tay thö gãi mét lÇn, qua ®ã mµ v« t×nh nh×n vµo cÊu tróc cña nã, th× kh«ng thÓ kh«ng nhËn ra c¸i “b¸nh l¸” HuÕ. TÊt nhiªn, th× còng mét lo¹i b¸nh Êy th«i, nhöng ë hai n¬i kh«ng khái cã nh÷ng kh¸c biÖt vÒ chi tiÕt: nh©n cña pÑng goÑng Möêng ®öîc chÕ tõ c¸ con ë suèi, ë ao, cßn trong tröêng hîp “b¸nh l¸” HuÕ th× ®Êy l¹i lµ “t«m chÊy” (tiÕng b¾c: ruèc t«m), nhöng mÆt kh¸c biÖt Êy ch¼ng mÊy quan träng, trong chõng mùc c¶ hai ®Òu lµ thñy s¶n, vµ ®öîc chÕ biÕn s½n trªn löa cho gÇn thµnh bét, ®Ó ®ãng vai nh©n b¸nh; cßn vÒ c¸ch gãi, cïng trªn mét m¶nh l¸ chuèi nhö nhau mµ ngöêi HuÕ th× ®æ bét öít ra vµ gãi l¸ l¹i thµnh h×nh ch÷ nhËt, cßn ngöêi Möêng l¹i xÕp c¶ bét öít vµ l¸ gãi l¹i thµnh hai tói nhá t¸ch nhau b»ng mét nÕp gÊp. MÆc nh÷ng dÞ biÖt nho nhá Êy, cø nh×n vµo cÊu tróc mµ nãi, th× pÑng goÑng cßn mang c¶ tªn pÑng l¹ (b¸nh l¸). 168 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ChØ hai vÝ dô th«i, loäng - “läm” vµ pÑng goÑng - “b¸nh l¸”, còng ®· gióp ta Ýt nhiÒu möêng töîng ra mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a thøc ¨n Möêng vµ thøc ¨n HuÕ. Mét c©u hái míi hiÖn ra tröíc m¾t: Sao thÕ? Ngöêi Möêng vµ ngöêi Kinh ë HuÕ, hay ë B×nh TrÞ Thiªn th× còng vËy, tõng cã quan hÖ víi nhau nhö thÕ nµo, ®Õn møc nµo, mµ thøc ¨n Möêng, m·i ®Õn tËn h«m nay, cßn ®Ó l¹i nh÷ng vÕt tÝch ®Ëm ®µ ®Õn vËy trong thøc ¨n HuÕ? Kh«ng dÔ g× tr¶ lêi cho tháa ®¸ng c©u hái ®ã, nhÊt lµ khi lêi gi¶i l¹i ®ßi hái sù hîp lùc cña nhiÒu ngµnh h¬n n÷a (kh¶o cæ häc, ng«n ng÷ häc, biÕt ®©u c¶ §«ng Nam ¸ häc, thËm chÝ §«ng ¸ häc...) chø kh«ng riªng c¸i nghÒ nho nhá cña t«i. Trong khung c¶nh ®ã, nh÷ng g× t«i nãi ngay sau ®©y, ®Ó chÊm hÕt bµi viÕt, còng chØ lµ “nãi” thÕ th«i, b¹n ®äc cø xem nhö mét “chuyÖn vui” thªm vµo nh÷ng “chuyÖn vui” kh¸c ®· kÓ tõ ®Çu bµi. Ba tØnh Thanh- NghÖ- TÜnh lµ quËn Cöu Ch©n cò thêi B¾c thuéc. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã còng lµ ®Êt nöíc ta, khi quèc gia ®éc lËp ®Çu tiªn ra ®êi (håi cuèi thÕ kû IX ®Çu thÕ kû X). BÊy giê vöît §Ìo Ngang, vµo vïng ®Êt B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay, lµ ®· ®Æt ch©n lªn miÒn cùc B¾c cña nöíc Ch¨mpa xöa. Nhµ Lý (thÕ kû XI - XII) ®· vöît ®Ìo, giÕt ®öîc vua, b¾t ®öîc hoµng hËu, nhöng kh«ng chiÕm ®Êt, ®æi c«ng chóa HuyÒn Tr©n lÊy hai ch©u ¤- Lý (c¬ b¶n tö¬ng ®ö¬ng víi B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y). HuÕ ngµy nay còng n»m trªn ®Êt hai ch©u Êy. T«i kh«ng tin r»ng ngöêi löu d©n thuë tröíc, muèn di cö ®i n¬i kh¸c kiÕm sèng, ph¶i chê c¸c thñ tôc ngo¹i giao, kÓ c¶ hé chiÕu... §ãi, mµ ®i ®öîc, lµ hä ®i. ThÈm thÊu qua biªn giíi! Nhöng th«i, cø dùa vµo sö cò mµ cho r»ng, ngöêi Kinh cã mÆt trªn ®Êt B×nh TrÞ Thiªn cã muén còng vµo thêi TrÇn, sau vô ®æi HuyÒn Tr©n. Ngöîc vÒ thêi tröíc kh«ng ph¶i qu¸ l©u, vµo kho¶ng thÕ kû VIII nÕu tin vµo lêi mét sè nhµ ng«n ng÷ häc, th× ngöêi tiÒn ViÖt- 169 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Möêng (hay tiÒn Kinh- Möêng còng thÕ th«i) míi b¾t ®Çu ph©n hãa thµnh hai téc cho ®Õn ngµy nay. Qua nh÷ng thÕ kû ph©n hãa ®Çu tiªn, cho ®Õn thêi TrÇn vµ c¶ Ýt l©u sau, kho¶ng c¸ch gi÷a ngöêi Kinh vµ ngöêi Möêng h¼n chöa qu¸ xa, nhÊt lµ quanh nÕp sèng hµng ngµy: ¨n, mÆc,... C¸c nhµ d©n téc häc thöêng tin r»ng, trªn ®Þa bµn cö tró cña mét céng ®ång, khu vùc trung t©m lµ n¬i v¨n ho¸ nhanh chãng biÕn ®æi qua tiÕn hãa vµ tiÕp xóc, cßn khu vùc ngo¹i vi, hay trªn biªn, thöêng l©u dµi l©m vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ, “®ãng b¨ng”. Döíi thêi TrÇn, B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay chÝnh lµ khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc ta. Qua c¸c triÒu sau, Ch¨mpa cßn tiÕp tôc bÞ ®Èy lïi xa h¬n n÷a vÒ phÝa Nam. Nhöng chõng nµo ngöêi Ch¨m (hay Chµm) cßn cã mÆt trªn nh÷ng vïng ®· bÞ chiÕm, th× ®Êt tõ §Ìo Ngang trë vµo, bao gåm c¶ B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y, vÉn lµ “®Êt míi”, ®Êt cÇn ®öîc khai khÈn l¹i theo mét phö¬ng thøc phï hîp víi quyÒn lîi cña nh÷ng ngöêi chiÕm ®ãng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, B×nh TrÞ Thiªn vÉn thuéc khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc: ngöêi ®Þnh cö ë ®Êy kh«ng cã quan hÖ mËt thiÕt víi nh÷ng chuyÓn biÕn ë khu vùc trung t©m. Tõ cuèi thÕ kû XVII, t×nh h×nh ®· kh¸c: Nam- B¾c ph©n tranh, B×nh TrÞ Thiªn lµ ®Þa ®Çu cña khu vùc do c¸c chóa NguyÔn c¸t cø, lµ n¬i c¸c chóa lËp ®«. Vµ böíc vµo thÕ kû XIX, th× HuÕ trë thµnh kinh ®« cña ®Êt nöíc ®· thèng nhÊt. Dï sao, HuÕ vµ B×nh TrÞ Thiªn ®· l©m vµo t×nh thÕ ®Êt trªn biªn qua nhiÒu thÕ kû, kÓ tõ ®êi TrÇn, khi ngöêi ViÖt cßn gi÷ ®öîc nhiÒu nÐt v¨n ho¸ chung víi ngöêi Möêng. Ph¶i ch¨ng chÝnh v× thÕ mµ thøc ¨n Möêng, h¼n lµ bªn c¹nh nhiÒu mÆt kh¸c n÷a, ®· ®Ó l¹i trong thøc ¨n HuÕ mét dÊu Ên khã nhËn ra? §ã lµ ®iÒu t«i tù hái. §ã còng lµ c©u hái t«i muèn ®Æt ra tröíc b¹n ®äc. Hµ Néi th¸ng hai n¨m QuÝ DËu, 1993. 170 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Tõ “theng wang” mÖêng th¾c m¾c vÒ thµnh hoµng ViÖt* Ngöêi Möêng (trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt trªn ®Êt huyÖn Kim B«i) còng thê “thµnh hoµng” (mµ hä ph¸t ©m lµ “theng wang”) t¹i “quËn” cña tõng lµng (mµ hä diÔn dÞch ra tiÕng ViÖt thµnh “qu¸n”, cã lÏ nhö qu¸n cña §¹o gi¸o, hay ®¹o qu¸n). Trong tiÕng nãi hµng ngµy, “theng wang” chØ mét c¸ch chung chung vÞ (hay c¸c vÞ) ®öîc thê t¹i “quËn”. §i s©u vµo h¬n, ta thÊy cã ba lo¹i nh©n vËt ®öîc thê ë ®ã: 1. Gian gi÷a “Tøc Th¹nh T¶n Viªn Pa Vi” (§øc Th¸nh T¶n Viªn Ba V×), vÞ thÇn nói cã mÆt trong mét huyÒn tÝch Ýt nhiÒu mang d¹ng truyÒn thèng nguån gèc, do ®ã nh¾c nhë ®Õn thÇn tho¹i khëi nguyªn(1). 2. Gian tr¸i “Theng wang quen lang tÊt ®¹c” (Thµnh hoµng quan lang ®Êt nöíc) mµ mäi ngöêi Möêng ®Òu hiÓu lµ nh÷ng tæ tiªn xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng (dßng quý téc cha truyÒn con nèi trÞ v× ®Þa phö¬ng). §i s©u h¬n mét tÝ n÷a, ta thÊy c¸c tæ 171 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tiªn Êy ®öîc mäi ngöêi Möêng g¸n cho c«ng lao tõng ®öa ngöêi ®Õn vµ bá cña ra ®Ó khai ph¸ ®Êt ®ai, lËp nªn “mö¬ng” (möêng)(2), nªn “quªl” (lµng). 3. Gian ph¶i: “ChÞ pîi t©m, p¹ pîi na” (B¸c ®µo ®Çm, b¸ ®µo ruéng), tøc nh÷ng ngöêi b×nh d©n xöa kia ®· theo “lang” ®Õn ®Þa phö¬ng vµ trùc tiÕp bá søc ra khai ph¸ ®Êt ®ai(3). MÊy ®iÒu t«i thÊy ®öîc: 1. MÆc dÇu ®Þa bµn Möêng tröíc ®©y bÞ ph©n ra thµnh nhiÒu “möêng”, c¸c “möêng” ®Òu ®éc lËp lÉn nhau vÒ mÆt qu¶n lý con ngöêi vµ ®Êt ®ai(4), téc ngöêi Möêng ®· cã mét thÇn ®iÖn thèng nhÊt (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt trªn ®Êt huyÖn Kim B«i). §· lµ thÇn ®iÖn, tÊt nhiªn cã nhiÒu nh©n vËt ®öîc thê chung, c¸c vÞ l¹i ®öîc ph©n mét c¸ch cã ý thøc thµnh nhiÒu lo¹i, víi vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau (tïy tõng gian thê). 2. ChØ cã lo¹i thø 2 (tæ tiªn dßng “lang” ®Þa phö¬ng) míi ®Ých thùc mang danh hiÖu “thµnh hoµng” (theng wang). MÆc dÇu vËy, “thµnh hoµng” vÉn lµ mét danh hiÖu tËp thÓ kh«ng ph¶i danh hiÖu c¸ thÓ, bëi lÏ: a) Nã chØ c¸c tæ tiªn xa xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng kh«ng nhÊt thiÕt ®öîc dµnh riªng cho mçi mét «ng tæ ®Çu(4). b) Nhö ®· nãi trªn, trong ng«n ng÷ hµng ngµy, nã nhiÒu khi l¹i ®öîc ngöêi Möêng dïng ®Ó chØ chung c¸c vÞ ®öîc thê t¹i “qu¸n”(5). 3. Dï sao, néi mét viÖc danh hiÖu vèn dµnh riªng cho lo¹i thø hai, trong c¸c lo¹i nh©n vËt ®öîc thê, l¹i böíc ®Çu trë thµnh danh hiÖu chung cña c¶ thÇn ®iÖn, nghÜa lµ ®· böíc ®Çu lÊn ¸t danh hiÖu cña nh©n vËt ®øng ®Çu thÇn ®iÖn, còng lµ mét dÊu 172 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hiÖu ®¸ng löu ý: Ph¶i ch¨ng cã thÓ ®äc lªn tõ ®Êy vai trß chi phèi cña chÕ ®é c¸c “lang” Möêng trªn ®Êt Hßa B×nh(6)? Hay ngöîc l¹i, còng chÝnh v× vai trß Êy, mµ, “thµnh hoµng” xöa kia cã thÓ lµ mét kh¸i niÖm chØ chung c¸c nh©n vËt trong thÇn ®iÖn, ®Õn mét thêi nµo ®ã, ®· böíc ®Çu tËp trung vµo mét lo¹i nh©n vËt th«i, lo¹i cã liªn quan ®Õn tÇng líp trÞ v× x· héi. 4. Ba lo¹i kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cao thÊp trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn, mµ cßn kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt cña tõng lo¹i. “§øc th¸nh T¶n Viªn Ba V×” ®· ph¶ng phÊt chÊt thÇn tho¹i, vµ cã lÏ do ®ã mµ ®øng ®Çu thÇn ®iÖn; cßn c¸c nh©n vËt thuéc hai lo¹i sau chØ lµ tæ tiªn cña con ngöêi (nãi theo lèi cña ngöêi ViÖt, th× ®Êy lµ “nh©n thÇn”), ngay trong hai lo¹i sau, c¸c vÞ, tuy ®Òu lµ “nh©n thÇn” c¶, nhöng l¹i t¸ch biÖt nhau vÒ mÆt ®¼ng cÊp x· héi: lo¹i 2 lµ tæ tiªn cña quý téc; lo¹i 3 lµ tæ tiªn cña b×nh d©n. Tuy nhiªn, mÆc nh÷ng kh¸c biÖt trªn, c¶ ba ®Òu gÆp nhau Ýt nhÊt còng ë hai khÝa: a) C¶ ba ®Òu dÝnh d¸ng ®Õn nguån gèc cña céng ®ång lµng; hä lµ nh©n vËt chÝnh cña mét huyÒn tÝch mang chÊt truyÒn thuyÕt nguån gèc, hoÆc lµ tæ tiªn cña nh÷ng ngöêi thê phông hä, quý téc vµ b×nh d©n. b) C¶ ba ®Òu hé tr× cho d©n lµng, ®Æc biÖt vÒ mÆt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, v× “qu¸n”, n¬i c¶ ba ®öîc thê, lµ ®iÓm tÕ tù ®öîc chñ yÕu dµnh cho c¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp tËp thÓ cña lµng. Tõ nh÷ng nhËn xÐt böíc ®Çu trªn ®©y vÒ “theng wang” Möêng, biÕt tù hái g× vÒ thµnh hoµng ViÖt, nhÊt lµ khi chöa cã döíi m¾t Ýt nhiÒu tµi liÖu cã ®Çu cã ®òa vÒ nh©n vËt nµy. H·y thö liÕc vµo mét tröêng hîp cùc h¹n, mµ vÉn ë trªn biªn (trªn biªn cña ®Þa bµn ViÖt ë B¾c Bé, ®öîc xem lµ trung 173 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t©m): nh÷ng vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh lµng La Ch÷, trªn ®Êt Thõa Thiªn cò. Sau hai cuéc kh¸ng chiÕn, thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c phong, vèn g¾n víi ®×nh, kh«ng cßn n÷a, v¨n b¶n duy nhÊt sãt l¹i ®Õn nay lµ mét l¸ sí, nh©n mét lÇn tÕ ë ®×nh c¸ch ®©y ®· l©u n¨m (hiÖn ë trong tay mét «ng sö giµ cã H¸n häc, ngöêi ®· gióp lµng th¶o nã ra). Qua mÊy ngµy th¨m dß La Ch÷ vÒ mét vÊn ®Ò kh«ng dÝnh d¸ng g× vÒ ®×nh vµ thµnh hoµng ë ®Êy (vÊn ®Ò ruéng ®Êt) chØ tranh thñ läc tõ l¸ sí ra danh hiÖu c¸c vÞ thÇn vµ trao ®æi vµi c©u víi ngöêi ®· th¶o ra v¨n b¶n, t«i kh«ng nhËn xÐt ®öîc ®iÒu g× gäi lµ cã chót c¬ së. ChØ ghi l¹i sau ®©y mÊy s¬ c¶m quanh bãng d¸ng c¸c vÞ thÇn cã tªn trªn l¸ sí. 1. Sè löîng lín: 22 vÞ c¶ th¶y. 2. TiÓu sö m¬ hå: vÒ mÆt nµy, ngay «ng sö ®· th¶o ra l¸ sí còng hoµn toµn kh«ng n¾m ®öîc g× c¶ (trõ mçi mét tröêng hîp)(7), ngöêi giµ trong lµng còng thÕ. 3. DiÖn m¹o chung chung: nÕu c¨n cø vµo danh hiÖu cña tõng vÞ mµ pháng ®o¸n, th× chØ thÊy: a) HoÆc nh÷ng mü tõ kh«ng mang hµm nghÜa cô thÓ(8). b) HoÆc nh÷ng biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn (nói, nöíc, ®éng vËt...) kh«ng cã khu«n mÆt c¸ thÓ (hay nãi cho ®óng h¬n, chöa ®öîc c¸ thÓ ho¸)(8); 4. HÖ thèng láng lÎo: Mét lÇn n÷a, «ng sö chÞu cøng kh«ng d¸m nãi cho thùc ®Ých x¸c vÞ nµo “lín” nhÊt trong 22 vÞ, hay vÞ nµo míi ®Ých thùc lµ thµnh hoµng lµng, ngöêi giµ kh¸c còng vËy. Nãi cho cïng, kh¸i niÖm thµnh hoµng ë ®©y thùc tèi nghÜa vµ ®iÒu ®ã cµng nãi lªn tÝnh láng lÎo cña hÖ thèng thÇn linh. 5. Nguån gèc b¸c t¹p: §a sè c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh 174 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Òu cã mçi vÞ mét am hay miÕu riªng, hoÆc t¹i xãm nµy hoÆc t¹i xãm kia trong lµng. ThÓ nghiÖm thÇm hái tho¸ng qua vÒ c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh La Ch÷, t«i ®· thö lÆp l¹i t¹i 2 lµng kh¸c còng ë Thõa Thiªn cò (mét lµng ®ång vµ mét lµng biÓn). KÕt qu¶ kh«ng kh¸c lµ bao, so víi nh÷ng ®iÒu võa ghi nhËn trªn. Nh÷ng ®iÒu Êy, xin nh¾c l¹i, chØ lµ nh÷ng s¬ c¶m trªn ®iÒn d·, nghÜa lµ chöa ®öîc n©ng ®ì b»ng mét nÒn b»ng chøng cô thÓ. Thùc ra nÕu thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c phong cßn ®ã, nÕu cã th× giê ®i s©u vµo c¸ch ph©n bè c¸c ®iÖn thê trªn c¸c mÆt b»ng cña ®×nh, còng nhö lÞch vµ c¸ch tÕ lÔ t¹i ®×nh theo chu kú n¨m, nhÊt lµ cã th× giê th¨m hái ngöêi giµ nhiÒu vµ l©u h¬n, biÕt ®©u nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc l¹i ch¼ng kh¸c c¸c s¬ c¶m buæi ®Çu. Dï sao tõ nh÷ng s¬ c¶m Êy mµ suy nghÜ thªm, trong mèi quy chiÕu vµo nh÷ng ®iÒu ®· biÕt ®öîc vÒ “qu¸n” Möêng vµ nh÷ng nh©n vËt ®öîc thê t¹i ®Êy, c¶ trong mèi quy chiÕu vµo nh÷ng kiÕn thøc lÎ tÎ vµ c¶m tÝnh mµ mäi ngöêi sèng ë miÒn B¾c ®Òu cã vÒ thµnh hoµng B¾c vµ héi lµng B¾c, t«i vÉn gi÷ ®Õn h«m nay mèi nghi ngê dai d¼ng vÒ c¸c vÞ thÇn ë ®×nh La Ch÷: c¸c vÞ h×nh nhö “míi” ®öîc böíc ®Çu tËp hîp l¹i ®Êy th«i, chöa thùc sù ®öîc rµng buéc vµo nhau thµnh mét c¬ cÊu râ nÐt, vÝ nhö b»ng mét hÖ thèng t«n ti døt kho¸t, mçi vÞ chöa ®öîc t« râ diÖn m¹o b»ng mét tiÓu sö thªm sau, tãm l¹i, chöa thµnh thÇn ®iÖn hoµn chØnh. “Míi” chØ lµ mét c¸ch nãi: ë ®©y, tÊt nhiªn, cã hiÖn töîng ®ãng b¨ng, hiÖn töîng hãa th¹ch thöêng thÊy ë trªn biªn. C¶m gi¸c trªn l«i theo mét c©u hái: NÕu qu¶ thÕ th× t¹i sao? T¹i chÝnh s¸ch riªng biÖt cña c¸c chóa NguyÔn vµ cña triÒu NguyÔn, so víi chÝnh s¸ch cña Lª- TrÞnh, ®èi víi sinh ho¹t tinh thÇn lµng m¹c? Hay t¹i c¬ cÊu cã phÇn kh¸c biÖt cña lµng- x· ë 175 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI §µng Trong so víi §µng Ngoµi? HoÆc gi¶ do vai trß lín h¬n cña §¹o PhËt ë n«ng th«n §µng Trong?... Cuèi cïng, nÕu cø ®Æt nh÷ng c¶m gi¸c cßn m¬ hå tröíc thµnh hoµng La Ch÷ c¹nh nh÷ng nhËn xÐt cã c¬ së h¬n vÒ “theng wang” Möêng, th× còng thÊy lµ cã mÉu sè chung nµo ®ã gi÷a hai hÖ thÇn linh: a) Sè löîng lín: mét hÖ gåm 22 vÞ; hÖ kia 3 lo¹i. b) Nguån gèc b¸c t¹p: mét bªn, tõng vÞ cã am hay miÕu riªng, bªn kia c¸c lo¹i ph« ra nh÷ng b¶n chÊt kh¸c nhau; c) Sù tËp hîp thµnh hÖ thèng: tuy víi møc ®é kh¸c nhau mét bªn, cã lÏ chöa thµnh thÇn ®iÖn h¼n hoi; bªn kia, râ rµng ®· thµnh thÇn ®iÖn, víi thang t«n ti thÊy ®öîc. Ra ®i tõ hai tröêng hîp trªn biªn, còng lµ ®Ó ®Æt mét vµi c©u hái vÒ thµnh hoµng ViÖt ë trung t©m, trªn ®Þa bµn ViÖt ë miÒn B¾c. Nh÷ng c©u hái Êy, sÏ gãp phÇn khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, qua ®ã mong räi ®öîc tia s¸ng nµo ch¨ng vµo héi lµng, c©u chuyÖn ®öîc ®em ra bµn h«m nay ë ®©y. TÊt nhiªn, khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, tröíc hÕt, lµ khoanh trªn thùc ®Þa, qua th¨m hái ®iÒn d·, dï chØ lµ th¨m hái håi cè. Vµ bëi v×, ngay tõ giê, ta ®· biÕt r»ng hÖ thèng thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh ViÖt ë B¾c Bé biÕn ®éng tõ lµng nµy qua lµng kia, dï cïng huyÖn, cïng tæng chø kh«ng thèng nhÊt nhö “theng wang” ë “qu¸n” Möêng (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt ë Kim B«i), cho nªn kh«ng thÓ chØ th¨m hái t¹i mét ®iÓm th«i, mµ ph¶i ®Õn nhiÒu ®iÓm thuéc nh÷ng vïng kh¸c nhau (vïng trung du, vïng bªn trªn mòi nhän tam gi¸c ch©u, xø §oµi cò, vïng bªn döíi mòi nhän, xø §«ng cò)... Dï sao, chÝnh ®Ó chuÈn bÞ cho c¸c cuéc th¨m hái nhö thÕ 176 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mµ chóng ta, nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, cÇn tù vÊn tröíc vÒ c¸c lç hæng trong hiÓu biÕt s½n cã cña m×nh quanh kh¸i niÖm thµnh hoµng. Theo t«i cã thÓ ®Æt ra nh÷ng c©u hái xung quanh mét sè träng ®iÓm cã liªn quan ®Õn c¸c lç hæng ë trªn. §i vµo néi dung cña tõng träng ®iÓm v« h×nh chung lµ t¹o c¬ së cho c¸c c©u hái cô thÓ, mµ tõng ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ ®Æt ra trªn thùc ®Þa, khi ®· n¾m qua t×nh h×nh cña ®iÓm m×nh ®Õn th¨m hái. 1. Kh¸i niÖm thµnh hoµng vµ hÖ thèng thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh VÊn ®Ò chöa ph¶i lµ ®i vµo vÊn ®Ò gèc g¸c Trung Hoa cña kh¸i niÖm thµnh hoµng mµ lµ böíc ®Çu thö khoanh nã l¹i theo quan niÖm cña ngöêi ®Þa phö¬ng (nh÷ng ngöêi tõng trùc tiÕp vËn dông kh¸i niÖm Êy qua nhiÒu ®êi vµ trong khu«n khæ mét nÒn v¨n ho¸ téc ngöêi nhÊt ®Þnh). Quanh chuyÖn nµy, ®iÒu tèi thiÓu hiÖn biÕt ®öîc lµ c¸c ®×nh B¾c kh«ng thê mçi ®×nh mét vÞ thÇn, vµ chØ mét th«i, mµ thê nhiÒu vÞ. “Thê” nãi ®©y lµ kÓ c¶ thê väng; trong tröêng hîp mét sè vÞ cã am hiÓu; hay ®Òn riªng (nhö ë La Ch÷), vµ, tÊt nhiªn, bao gåm c¶ viÖc tÕ lÔ lín, mçi khi lµng më héi. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, viÖc ph¶i lµm trªn thùc ®Þa lµ, lªn danh s¸ch c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh, tøc ghi danh hiÖu cña c¸c vÞ, mµ ghi theo mét trËt tù ®öîc thõa nhËn tõ l©u ®êi. May m¾n nhÊt lµ ®öîc gÆp mét v¨n b¶n xöa mang c¸c danh hiÖu theo trËt tù võa nãi (nhö l¸ sí ë La Ch÷): hoÆc b¾t gÆp trong hå s¬ H¸n- N«m nµo ®ã (cña ViÖn Th«ng tin, Së V¨n ho¸ tØnh, hay phßng V¨n ho¸ huyÖn...); hoÆc b¾t gÆp t¹i chç, trªn thùc ®Þa. ChÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm nªn chän nh÷ng n¬i nµo mµ c¸c v¨n b¶n vÒ thµnh hoµng ®· ®öîc löu tr÷ s½n trong nh÷ng hå s¬ tö liÖu ta víi tay ®Õn ®öîc. Cßn trong tröêng hîp ngöîc l¹i; th× chØ 177 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cßn c¸ch dùa vµo ký øc cña ngöêi giµ trong lµng, kh«ng chØ vÒ c¸c danh hiÖu, mµ c¶ vÒ trËt tù cña c¸c danh hiÖu (qua th¨m hái vµ x¸c ®Þnh xem, theo quan niÖm tö¬ng ®èi thèng nhÊt vµ tù nhiªn cña c¸c cô, vÞ nµo “lín” h¬n, hay “cao” h¬n vÞ nµo). Tõ nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc, cßn ph¶i ®¸nh dÊu n¬i thê dµnh cho tõng vÞ trªn mÆt b»ng cña ng«i ®×nh: trong kiÕn tróc cã biÕn ®éng Ýt nhiÒu cña ng«i ®×nh ViÖt (thöêng lµ ®×nh NguyÔn), c¸c n¬i thê kh¸c nhau Êy nãi lªn nh÷ng vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn. Vµ còng chÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm, nªn chän nh÷ng n¬i nµo cßn gi÷ ®öîc ng«i ®×nh (dï ®· bÞ biÕn thµnh trô së hay kho thãc) vµ song song víi nh÷ng th¨m hái buæi ®Çu lªn s¬ ®å mÆt b»ng ng«i ®×nh. Víi tªn chuyªn m«n chØ tõng phÇn cña kiÕn tróc. Sau n÷a bëi v× nh÷ng hiÓu biÕt cã s½n, tuy cßn Ýt ái vµ lÎ tÎ vÉn cho phÐp ngê r»ng thµnh hoµng, Ýt nhÊt còng trong thêi NguyÔn, lµ mét kh¸i niÖm d©n gian h¬n lµ kh¸i niÖm chÝnh thøc cña bé LÔ (do ®ã Ýt cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn trong c¸c v¨n b¶n ®· nãi ®Õn), cho nªn cÇn ph¶i c¨n cø trªn danh s¸ch vµ trËt tù ®· biÕt ®öîc mµ gi¶i quyÕt, qua th¨m hái, mét th¾c m¾c ®èi víi t«i lµ lín: trong c¸c vÞ cã tªn trªn danh s¸ch, vÞ nµo lµ thµnh hoµng vµ vÞ nµo lµ kh«ng ph¶i? “Lín”, v× cã thÕ míi mong böíc ®Çu ph©n ®öîc nh÷ng lo¹i kh¸c nhau, nÕu cã, trong c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh. “Lín” cßn v×, qua kÕt qu¶ ph©n lo¹i böíc ®Çu võa nãi, sÏ tho¸ng thÊy néi dung (hay nh÷ng néi dung kh¸c nhau) cña kh¸i niÖm thµnh hoµng, tõ ®ã mµ chuÈn bÞ nh÷ng c©u hái cô thÓ h¬n ®Ó ®i s©u h¬n vµo kh¸i niÖm. TÊt nhiªn, ®Ó thÊy cho ®öîc (hay ph©n tÝch cho ra) néi dung tö¬ng ®èi ®Çy ®ñ cña hai ch÷ thµnh hoµng, cßn ph¶i lµm viÖc quanh mét sè träng t©m kh¸c. 178 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 2. Hai (hay c¸c vÞ) “thÇn chÝnh” §Æt thÇn chÝnh vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ kh¸i niÖm s½n cã trong m¾t nh×n vµ lêi ¨n tiÕng nãi cña d©n lµng, mµ chØ lµ mét c¸ch xÕp t¹m, khi chöa ph©n ®Þnh cho thùc ®Ých x¸c nh÷ng lo¹i thÇn kh¸c nhau ®öîc thê t¹i ®×nh. Dï sao, ®iÒu ®· thÊy râ tõ l©u lµ: khi ®öîc hái vÒ thµnh hoµng lµng m×nh, hay vÞ thÇn hé tr× lµng m×nh, ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé thöêng cã thãi quen nªu danh hiÖu cña mét vÞ th«i (vÝ nhö “vua Chñ”, tøc Thôc An Dö¬ng Vö¬ng), hay cña mét bé gåm sè Ýt vÞ ®öîc g¾n chÆt vµo nhau trong mét tÝch truyÖn chung, (nhö “Hai Bµ” tøc TröngTr¾c, Tröng NhÞ; hay “«ng Côt, «ng Dµi” mµ ngöêi ta thöêng ®ång nhÊt víi hai anh em Trö¬ng Hèng, Trö¬ng H¸t). Râ rµng, ®Êy lµ vÞ (hay nh÷ng vÞ) chiÕm vÞ trÝ cao nhÊt trong thÇn ®iÖn, mµ ta t¹m gäi mét c¸ch chung chung lµ “thÇn chÝnh”. §iÒu ®· biÕt, mµ biÕt mét c¸ch ch¾c ch¾n: “ThÇn chÝnh” lµ nh©n vËt chÝnh thøc cña thÇn ®iÖn, ®öîc triÒu ®×nh c«ng nhËn (s¾c phong), cã tiÓu sö chÝnh thøc do Bé LÔ so¹n th¶o (thÇn ph¶), cã thÓ ®öîc vua nµy, triÒu vua kia n©ng “phÈm trËt” cho (n©ng tõ h¹ ®¼ng thÇn lªn trung ®¼ng thÇn, hoÆc ban thªm mü tù vµo danh hiÖu). ChÝnh v× thÕ, tröíc khi ®Õn ®iÓm kh¶o s¸t, cÇn truy s½n c¸c v¨n b¶n cã liªn quan võa nªu, vµ, ngay trªn thùc ®Þa, còng löu ý t×m thªm, qua ®ã, mµ khoanh l¹i khu«n mÆt chÝnh thøc cña “thÇn chÝnh”. Tuy nhiªn, ®©u ph¶i chØ qua vµi v¨n b¶n thÕ th«i mµ khu«n mÆt chÝnh thøc kia ®· hiÖn râ. ë møc hiÓu biÕt hiÖn nay, cßn bao th¾c m¾c ®ang chê ®öîc gi¶i ®¸p. Mµ gi¶i ®¸p c¶ b»ng v¨n b¶n lÉn th¨m hái trªn thùc ®Þa. Mét vµi vÝ dô: a) Trong tröêng hîp “ThÇn chÝnh” kh«ng chØ mçi mét vÞ, mµ lµ c¶ mét bé gåm 2, 3 vÞ, cã ph¶i vÞ nµo còng cã khu«n mÆt 179