ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
--------------
HOÀNG THỊ DUNG
KHÔNG GIAN NÔNG THÔN QUA MỘT SỐ
TÁC PHẨM ĐIỆN ẢNH CHUYỂN THỂ
(Mùa len trâu, Thương nhớ đồng quê và Cánh đồng bất tận)
LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Lý luận văn học
Hà Nội - 2014
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
--------------
HOÀNG THỊ DUNG
KHÔNG GIAN NÔNG THÔN QUA MỘT SỐ
TÁC PHẨM ĐIỆN ẢNH CHUYỂN THỂ
(Mùa len trâu, Thương nhớ đồng quê và Cánh đồng bất tận)
LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Lý luận văn học
Mã số: 60 22 01 20
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Lý Hoài Thu
Hà Nội - 2014
LỜI CẢM ƠN!
Đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn đặc biệt đến PGS. TS Lý Hoài Thu đã
rất nhiệt tình, tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận văn này.
Xin gửi lời tới các thầy cô giáo trong khoa Văn học – Trường Đại học
Khoa học Xã hội và Nhân văn đã giúp đỡ tôi rất nhiều trong thời gian học tập
vừa qua.
Mặc dù tôi đã cố gắng nhưng luận văn vẫn còn nhiệt thiếu sót, rất mong
nhận được sự góp ý của các thầy cô.
Tôi xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, ngày 19/12/2014
Học viên
Hoàng Thị Dung
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 5
1.Lý do chọn đề tài ............................................................................................ 5
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 8
3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu.................................................. 16
4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 17
5. Cấu trúc luận văn ........................................................................................ 17
Chƣơng 1. KHÁI LƢỢC CHUNG VỀ KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT 19
1.1 Một số vấn đề lí thuyết về không gian ................................................ 19
1.2 Không gian nông thôn từ tác phẩm văn học sang điện ảnh qua ba
tác phẩm ...................................................................................................... 23
Tiểu kết ........................................................................................................... 31
Chƣơng 2. CÁC KIỂU KHÔNG GIAN NÔNG THÔN QUA BA TÁC PHẨM .. 32
2.1 Không gian thiên nhiên ....................................................................... 32
2.2 Không gian xã hội ................................................................................ 44
2.3 Không gian tâm tƣởng ......................................................................... 57
Tiểu kết ........................................................................................................... 68
Chƣơng 3: PHƢƠNG THỨC BIỂU HIỆN HỆ THỐNG KÝ HIỆU
KHÔNG GIAN NÔNG THÔN QUA BA TÁC PHẨM ............................. 69
3.1 Khái quát chung về ký hiệu không gian nông thôn .......................... 69
3.2 Đối lập và tƣơng đồng trong hệ thống quan hệ không gian nông thôn....72
3.2.1 Mô hình không gian tương đồng ..................................................... 72
3.2.2 Mô hình không gian đối lập ............................................................. 86
Tiểu kết ........................................................................................................... 99
KẾT LUẬN .................................................................................................. 101
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 103
1
[1995] Thƣơng nhớ đồng quê
Đạo diễn: Đặng Nhật Minh
Diễn viên: Tạ Ngọc Bảo, Lê Vân, Thúy Hường
Kịch bản: Dựa theo truyện ngắn “Thương nhớ đồng quê” và “Những
bài học nông thôn” của Nguyễn Huy Thiệp
Hãng sản xuất: Hãng phim truyện Việt Nam
Thể loại: Tâm lí
Xếp loại: PG
Giải thưởng:
Liên hoan phim Việt Nam 1996: Đạo diễn xuất sắc nhất
Liên hoan phim Nantes (Pháp): Giải khán giả
Liên hoan phim Châu Á – Thái Bình Dương tại New Zealand 1996: Giải
Kodak
Độ dài: 120 phút
2
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
[2004] Mùa len trâu
Đạo diễn: Nguyễn Võ Nghiêm Minh
Sản xuất: Jean Bréhat
Tác giả: Nguyễn Võ Nghiêm Minh
Diễn viên: Lê Thế Lữ
Nguyễn Thị Kiều Trinh
Nguyễn Hữu Thành
Kra Zan Sram
Giải thưởng:
Giải đặc biệt ở LHP Locarno, Thụy Sĩ
Giải đạo diễn xuất sắc nhất ở LHP Chicago, Mỹ
Giải cao nhất, Grand prix của LHP Amiens, Pháp
Giải đặc biệt của LHP Amazonas, Brasil
3
[2010] Cánh đồng bất tận
The Floating Lives
Đạo diễn: Nguyễn Phan Quang Bình
Diễn viên: Dustin Nguyễn, Đỗ Thị Hải Yến, Võ Thanh Hòa, Ninh
Dương Lan Ngọc.
Kịch bản: Ngụy Ngữ
Nguyễn Ngọc Tư (tiểu thuyết)
Sản xuất: Ngô Thị Bích Huyền, Ngô Thị Bích Hạnh
Công ty BHD và Hãng phim Việt
Giải thưởng: Cánh diều vàng 2010 cho nhạc sĩ phim truyện nhựa
Cánh diều vàng 2010 cho diễn viễn nữ chính phim truyện nhựa
Cánh diều vàng 2010 cho diễn viên nam phụ phim truyện nhựa
Cánh diều bạc 2010 phim truyện nhựa
Giải báo chí bình chọn cánh diều vàng 2010
4
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
MỞ ĐẦU
1.Lý do chọn đề tài
Vấn đề không gian trong tác phẩm văn học ngày càng thu hút sự chú ý
giới nghiên cứu nói riêng và những người quan tâm tới văn học nói chung.
Không gian giờ đây không chỉ gói gọn trong chức năng làm “phông nền” cho
nhân vật hành động. Thi pháp học hiện đại coi không gian là “hệ quả của
những quan niệm coi tác phẩm như một không gian được khu biệt theo một
cách nào đó, phản ánh trong cái hữu hạn của mình một đối tượng là thế giới
bên ngoài tác phẩm” [18,376]. Không gian, xuất phát là một công cụ “phục vụ
sáng tác” nay trở thành một “đối tượng nhận thức”. Không gian từ trong bản
thân nó đã có đời sống riêng, tồn tại độc lập, khách quan đối với cốt truyện,
nhân vật.
Truyện ngắn Thương nhớ đồng quê cùng với Những bài học nông
thôn hay Chăn trâu cắt cỏ đều là những tác phẩm nằm trong chùm truyện
ngắn viết về nông thôn của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Cánh đồng bất tận
của Nguyễn Ngọc Tư lại là một Nam Bộ hết sức phóng khoáng và sống động.
Tác phẩm là một khoảnh nhỏ trong tập truyện cùng tên của Nguyễn Ngọc Tư
mang nhiều nét đặc trưng về không gian nông thôn vùng đất cực Nam Tổ
quốc. Còn Hương rừng Cà Mau của Sơn Nam là một Nam Bộ được thể hiện
hết sức sống động. Mùa len trâu mang trong mình nhiều nét đặc trưng về
không gian nông thôn miền Tây Nam Bộ. Tuy ba tác phẩm không cùng tác
giả, không cùng viết về một vùng đất nhưng lại cùng giống như lọn gió nhỏ
xuyên thấm, lay động đến phần tình cảm sâu kín của mỗi người về sông nước,
về đàn trâu, về những thân phận rong ruổi trên miền sông nước vùng đồng
5
bằng Nam Bộ; về cánh đồng, lũy tre làng hay chiếc giếng khơi mát trong
vùng đồng bằng Bắc Bộ... – thế giới đó không khác là bao một thế giới
thiên thai, quá vãng mà nơi đó cái bản ngã tinh khôi của con người còn
được lưu giữ.
Viết về nông thôn, Nguyễn Huy Thiệp có không ít truyện ngắn nhưng
không phải tác phẩm nào cũng như Thương nhớ đồng quê được Đặng Nhật
Minh chú ý “thoạt tiên tôi thấy ở truyện ngắn này một không gian điện ảnh
đầy gợi cảm (…). Dưới con mắt tôi đó là truyện ngắn giàu chất điện ảnh nhất
của Nguyễn Huy Thiệp” [47]. Đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình cùng nhà
quay phim Lý Thái Dũng đã bỏ nhiều tâm huyết và công sức đi thực tế nhiều
lần để có được những hình ảnh tuyệt vời của thiên nhiên miền Tây cho Cánh
đồng bất tận. Bối cảnh trong phim được thể hiện trong những điều kiện tuyệt
đối tự nhiên, vì thế không chỉ sinh động mà còn rất giản dị và gần gũi. Còn
như Mùa len trâu với vẻ đẹp của một “nông thôn Việt Nam đích thực” đã
khiến không ít khán giả dường như rơi vào thế bị động bởi không thể từ chối
một ấn tượng mạnh và bị cuốn hút bởi sự phóng khoáng tuyệt vời của phong
cảnh thiên nhiên nơi đất Mũi. Chính đạo diễn – biên kịch Nguyễn Võ Nghiêm
Minh đã thốt lên khi thực hiện bộ phim: “Tôi đã say với trời nước Cà Mau”.
“Trong Hương rừng Cà Mau, tôi đã thấy một vẻ đẹp rất đặc biệt của một
không gian bị nước bao phủ. Tôi rất thích hình ảnh và những triết lý về nước.
Đó là biểu tượng của sự chết. Bởi mùa nước nổi không có đất để chôn nên
người ta dì, xác người ở dưới nước, trâu bò chết mục ra... Nhưng nó cũng là
biểu tượng của sự sống vì người nông dân phải nhờ có nước để sống. Mặt
khác, tôi cảm nhận được nước còn là biểu tượng của thời gian trôi qua và thời
gian mang tính chất lịch sử đang trên đà bị mất đi”. Một không gian thuần
Việt khiến đạo diễn nhận xét: “Bố trí tự nhiên thì mạnh mẽ vô cùng (...) Tôi
6
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
đã cố tránh né những phong cảnh có vẻ bưu thiếp, những góc quay hiện đại,
những cảnh quay mang tính thị hiếu”.
Từ truyện lên phim không phải nhanh chóng trong tích tắc nhưng một
nhà văn và một nhà làm phim lại có mối tương liên trong cách nhìn về không
gian nông thôn, đau đáu những nỗi niềm riêng tây cùng nhau. Tuy nhiên, vẫn
có những điểm khu biệt ở những nghệ sĩ, do cách diễn đạt khác nhau, cũng
như giới hạn về loại hình tác phẩm nghệ thuật mà họ sử dụng là không giống
nhau. Đúng như M. Duras – người được mê ̣nh danh là “người đàn bà lai” với
“lố i viế t lai ta ̣o” giữa văn chương và điê ̣n ảnh đã nói: “Trước sách, là hư vô.
Trước phim là sách. Nói vậy không có nghĩa là hạnh phúc – phim và hạnh
phúc – sách là như nhau. Tôi nghĩ tôi đã có lơ là những cuốn sách, vì tính
hằng hà bao la của chúng. Tôi coi điện ảnh như một hỗ trợ của việc viết,
nghĩa là thay vì viết trên giấy trắng, người ta viết trên hình ảnh”.
Tuy cùng nằm trên dải đất Việt Nam nhưng nông thôn đồng bằng Bắc
Bộ và đồng bằng Nam Bộ với cơ địa và vỉa tầng văn hóa không giống nhau
tạo nên nhiều đặc trưng ấn tượng cho mỗi vùng ở cả hai loại hình tác phẩm
truyện ngắn cũng như điện ảnh. Mùa len trâu, Thương nhớ đồng quê và
Cánh đồng bât tận đã gợi tả những nét cơ bản nhất nhưng cũng đặc sắc nhất
của mỗi vùng miền và dù có khác biệt do khoảng cách địa lý nhưng người
thưởng thức vẫn tìm được sự đồng điệu trong xúc cảm, tâm hồn. Đó chính là
điểm gặp gỡ lớn nhất do mẫu số chung là không gian nông thôn đem lại.
Tuy được bao bọc trong không khí, khung cảnh làng quê cụ thể nhưng
dường như bất cứ người con nào được sinh ra từ nông thôn hay thậm chí chưa
một lần đặt chân xuống bùn đất cũng vẫn như thấu hiểu được tiếng nói thì
thầm từ tâm linh, thoát khởi bởi những lưu luyến đối với quê hương từ Mùa
len trâu, Thương nhớ đồng quê hay Cánh đồng bất tận. Trong các truyện
7
ngắn, cả nhà văn Sơn Nam, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và nhà văn Nguyễn
Ngọc Tư đều cất công đặt vào những trang viết của mình từng hơi thở của đất,
của người nơi thôn dã. Mỗi chi tiết, nhỏ thôi nhưng thấm đượm từng mảnh
hồn quê – cái mà thế giới hiện đại ngoài kia đã bị khói bụi thổi bay. Khi lên
màn ảnh thì cái không khí, khung cảnh làng quê ấy hiển hiện, bằng thị giác,
trực tiếp vẽ lên những gì đã được các nhà văn phác họa. Cùng có điểm chung
là tính tổng hợp cao và với thế mạnh của mỗi loại hình, hồn cốt của không
gian làng quê không hề thay đổi, mà ngược lại, văn học và điện ảnh cùng thu
vào mình các thành tựu của các nghệ thuật khác, thâm nhập, ảnh hưởng lẫn
nhau, cùng thẩm thấu, bổ sung làm cho nhau thêm phong phú, đọng lại nhiều
hơn những dư ba sâu lắng trong tâm hồn người tiếp nhận. Thế giới sâu thẳm
bên trong không gian nông thôn với những rung động tế vi, thức tỉnh ta giá trị
làm người và những suy nghĩ về con người, cuộc sống.
2. Lịch sử vấn đề
Thương nhớ đồng quê – tác phẩm văn học cũng là bộ phim cùng tên
đã ra đời 15 năm có lẻ. Trên trang http://tinvanonline.org, bài viết với tiêu đề
Thương nhớ đồng quê có đề cập tới biểu tượng cánh đồng mà tác giả Đỗ
Phương Thảo cho rằng đó là sự gặp gỡ trong nhận thức giữa Nguyễn Huy
Thiệp và Đặng Nhật Minh. Không hề phủ nhận đây là hình ảnh gây ấn tượng
đậm nét trong lòng độc giả cũng như khán giả của truyện và phim Thương
nhớ đồng quê. Cánh đồng trở thành cái nôi lưu giữ những hoài niệm đã thôi
xa của con người. “Thương nhớ đồng quê là một hoài niệm, một nỗi đau
đớn, niềm thương nhớ xót xa về một thế giới đã mất và con người tìm lại như
thể tìm lại cái bản nguyên của chính mình” [43], Đỗ Phương Thảo nhận xét.
Cánh đồng có lúc phân hóa, được triển khai thành một hệ thống các yếu tố
cùng cấp độ nhưng có hướng nghĩa khác nhau: “đồng quê”, “làng quê”; “cánh
8
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
đồng”, “cánh đồng màu”, “cánh đồng lòng”, “cánh đồng người”, “cánh đồng
hoang”,... và cuối cùng trở thành một tượng trưng trong kết thúc bi thảm:
“Đám ma em gái trên đồng”. Cánh đồng cũng là hình tượng được chi tiết hóa,
chứa hàng loạt các yếu tố thuộc cấp độ nhỏ hơn như: lúa, mùi lúa, đất, bùn
non, bờ ruộng, ếch, côn trùng, tiếng sáo diều, giá thóc, giá nông phẩm,... Đó
là thế giới nông thôn giản dị, thuận theo tự nhiên mà mỗi sự vật đều có đời
sống tự nó và riêng mình nó.
Đỗ Phương Thảo cho rằng: Khi chuyển hóa ngôn ngữ từ tác phẩm văn
học thành tác phẩm điện ảnh thì biểu tượng Đồng quê về cơ bản vẫn sử dụng
những biến thể chính của tác phẩm văn học mà chất liệu thông qua đó chính
là hình ảnh. Tác giả bài viết còn chỉ thêm tính “lưỡng tính” của biểu tượng
cánh đồng – “phần đêm và phần ngày” (theo cách nói của J.Chevalier). Cánh
đồng là không gian sống tự nhiên, chốn bình yên nương náu. Trong truyện,
điều này đã được khẳng định ngay trong lời giới thiệu của Nhâm như hàm ý
xác nhận về nhân thân, gốc gác: “Tôi là Nhâm. Tôi sinh ra ở làng quê, lớn lên
ở làng quê”. Từ cánh đồng hiện hữu đã được trừu tượng hóa thành “cánh
đồng lòng”, “cánh đồng người”, là nơi của “những lời rên rỉ côn trùng”, của
“tiếng sáo mục đồng nhỏ nhoi, phiêu bồng”,...
Trong phim, hàm ý trên được thể hiện rõ nét trong cảnh Nhâm đi bắt
ếch trong đêm mưa, cảnh em Minh đọc bài thơ “Cánh đồng quê tôi” và cũng
được thể hiện qua lời nhân vật Quyên: “Những ngày sống nơi đất khách quê
người, chị không biết mình là ai, mình ở đâu tới nhưng bây giờ chị hiểu rằng,
dù đi đâu, ở đâu, chị cũng là một phần của mảnh đất này” hay ở cuối bộ phim,
cảnh Nhâm trên đường xuất ngũ với lá thư phất phơ trong làn gió của
thung lũng xanh: “Tôi tên là Nhâm. Tôi thương nhớ làng quê của tôi. Và
tôi sẽ trở về...”.
9
Cũng theo Đỗ Phương Thảo thì cánh đồng còn là không gian trú ngụ
của bóng tối với những khuất lấp đáng buồn, của đời sống nghèo nàn. Nhân
vật tôi đã không nguôi trăn trở về: “nỗi nhọc nhằn đầy mặt đất – sự vô nghĩa
trắng trợn đầy mặt đất – những số phận hắt hiu đầy mặt đất” và cả “cánh đồng
hoang của mê muội và cái ác nhởn nhơ”, có những “bờ ngang bờ dọc lầm
lạc”, chứng kiến những lần “phá sản”, “những vết sẹo” cứ đeo bám mãi lên
thân phận người nông dân. Nguyễn Huy Thiệp nhìn đồng quê dưới cả hai thái
cực ánh sáng và bóng tối, kết thúc truyện ngắn là một sự “vô nghĩa” của “tôi”
cùng bao ngổn ngang những hoài nhớ. Hoài niệm ấy khoác lên không chỉ
nhân vật tôi mà còn cả chị Ngữ, đại diện cho những con người luôn hướng tới
một chân trời khác và viễn vọng – nơi có vòng cung Đông Sơn xa mờ.
Khi lên phim tất cả những mặt phải, mặt trái của nông thôn làng quê
Việt Nam giai đoạn vần mình thay đổi đều được chuyển tải khá trung thành
như những gì đã có ở truyện ngắn. Thân phận con người nhỏ bé, liêu xiêu,
lặng lẽ và chấp nhận. Đàn ông bỏ ra thành phố phiêu bạt, phụ nữ thì ở nhà
sống vật vờ như cái bóng, chỉ biết đợi chờ và chờ đợi. Đỗ Phương Thảo nhận
định, kết thúc phim có phần bi kịch hơn nguyên tác khi mà khép lại cảnh
phim cuối cùng đã không có cánh cửa nào được mở ra cho cuộc sống nhọc
nhằn của các nhân vật. Nhâm đi nghĩa vụ khi mà em gái vừa mất, mẹ vô cùng
đau lòng, chị dâu vẫn mang nỗi hờn giận khôn nguôi. Nhâm đinh ninh trong
dạ rằng sẽ trở về, nhưng liệu sau đó rồi sẽ ra sao? Nông thôn muôn đời với
“bao tháng ngày trôi đi, bao kiếp người trôi đi, sự khéo léo của ngôn từ nào kể
lại được...” liệu có khác?
Tóm lại, Đỗ Phương Thảo trong bài viết của mình đã tập trung vào
hình tượng cánh đồng, coi đó nhân tố chung, “là sự gặp gỡ trong nhận thức”
giữa nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và nhà viết kịch – đạo diễn Đặng Nhật
10
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
Minh. Điều này đúng nhưng chưa đủ, bởi theo lời chính đạo diễn phim thì cái
giúp Thương nhớ đồng quê từ truyện lên phim không chỉ đơn thuần là hình
tượng cánh đồng như trên đã dẫn mà đó chính là “không gian điện ảnh gợi
cảm”, mà ở đây, theo chúng tôi, là không gian làng quê được nhà văn thổi vào
luồng sinh khí rất sống động. Chúng tôi tán đồng với ý kiến của Như Hải
Quỳnh: “Ngôn ngữ trong văn chương của Nguyễn Huy Thiệp gần với điện
ảnh bởi sự cô đọng, có hình ảnh rõ ràng, khi đọc chúng ta nhìn thấy rõ những
hình ảnh như chính bộ phim đang xem” [40].
Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư ra mắt độc giả lần đầu tiên
trên báo Văn nghệ (số ra ngày 23/8/2005). Từ khi xuất hiện, truyện ngắn này
đã thu hút nhiều sự chú ý của dư luận. Cuộc sống Nam Bộ thực tại bước vào
trang sách như chính nó vốn có, đậm màu sắc địa phương, vùng miền. Bộ
phim của đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình và nhà quay phim Lý Thái
Dũng ban đầu lấy tên là Sông nước sau khi phát hành đổi thành Cánh đồng
bất tận. Khán giả có thể cảm nhận từ những khung hình cuộc sống đồng bằng
sông Cửu Long, vùng nước nổi – từ những nơi rất đẹp, lãng mạn của Cần Thơ
đến vùng hoang vắng của Cà Mau, cho đến miền Tây sát biên giới
Campuchia... Chuyện phim xảy ra ở miền Tây Nam Bộ, nơi có ông Võ chân
chất thôn quê với đàn vịt chạy đồng, kết hôn cùng cô gái xinh đẹp có “nụ cười
tỏa sáng cả khúc sông” và “làn da trắng như bông bưởi”. Tuy nhiên vợ ông
chỉ là “quá giang một khúc đời rồi đi”. Hận vợ phụ tình, ông Võ đốt nhà, đưa
theo hai đứa con bắt đầu cuộc sống du mục. Cuộc hành trình của các nhân vật
nói lên nhiều điều. Họ chối bỏ đồng ruộng như chối bỏ quá khứ cần phải gột
rửa, để rồi hết ngày này qua ngày khác tìm kiếm miếng cơm manh áo mưu
sinh trên những dòng sông, những cánh đồng bất tận. Đến khi, ngay cả với
đàn vịt, cánh đồng cũng hắt hủi, con người tiếp tục trên cánh đồng lưu lạc;
đến khi thực sự đến độ tha hóa thì lương tâm ẩn sâu trong họ chợt bừng tỉnh.
11
Họ muốn trở về cánh đồng của ngày xưa; nhưng đó chỉ là bi kịch của sự
không thành. Đoàn Ánh Dương, tác giả bài viết Cánh đồng bất tận, nhìn từ
mô hình tự sự và ngôn ngữ trần thuật bằng cách nhìn lại lịch sử hình thành
vùng đất Nam Bộ màu mỡ của phù sa và lịch sử để thấy rằng, từ bao đời nay,
người dân nơi đây phải chọn kiếp sống trôi dạt theo sông nước. Nguyễn Ngọc
Tư chọn cho mình chủ đề cánh đồng, tác giả bài viết cho rằng “chị đã chọn
vào cái vỉa sâu nhất của trầm tích và văn hóa vùng này, và lập tức chất người
xa xưa cái tiềm thức ngủ quên ấy được đánh thức và chảy ra theo ngòi bút,
đưa cánh đồng “luận đề” thành cánh đồng đời, chất thời sự thành chất vĩnh
cửu bởi tính người sâu xa của nó” [7]. Còn Bùi Việt Thắng nhận định:
Nguyễn Ngọc Tư đã xây dựng nên biểu tượng cánh đồng như một biểu tượng
thường thấy trong văn chương, như Cánh đồng mẹ (T. S. Aitmatop), Cánh
đồng không có chân trời (Đỗ Chu), Cánh đồng lưu lạc (Hoàng Đình Quan),
Cánh đồng hoang (Kịch bản phim – Nguyễn Quang Sáng)… “Cánh đồng bất
tận” là những “cánh đồng không tên” hay “cánh đồng chia cắt” mà ở đó
“Những cây lúa chết non trên cánh đồng, thân đã khô cong như tàn nhang
chưa rụng, nắm vào bàn tay nát vụn”. “Cánh đồng” trong Cánh đồng bất tận
đâu chỉ là hình ảnh cụ thể của thiên nhiên, của không gian sinh tồn, của vài
mảnh đời bấp bênh, trôi nổi mà còn có ý nghĩa biểu tượng. Trong bài viết Từ
truyện ngắn đến phim, Thu Thủy trên tạp chí Điện ảnh Việt Nam cho rằng
Cánh đồng bất tận có lẽ là truyện ngắn giàu chất điện ảnh nhất của Nguyễn
Ngọc Tư. Cái hồn Nam Bộ trong những trang viết của nhà văn này hiện lên
trong những cánh đồng mênh mông, trong mùi bùn đất, của những mùa nắng
hạn, của những con kinh rạch váng phèn, trong cái hoang vắng và sâu thẳm
của vùng đồng bằng chiêm trũng. Cũng trong bài viết ấy, tác giả trích lời nhà
văn – nhà biên kịch Nguyễn Quang Lập: “Hiếm thấy một tác phẩm văn học
nào mà câu văn lại đậm tình sông nước, cuồn cuộn phù sa được miêu tả tinh
12
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
tế, trần trụi và con người, thiên nhiên Nam Bộ lại hiện lên đẹp một cách đau
đớn đến thế” [41]. Những cánh đồng cha con ông Võ đi qua bao trùm một nỗi
hận: nỗi hận bị vợ bỏ. Từ khi ấy, cuộc sống của ba cha con lênh đênh trên một
chiếc thuyền nay đây mai đó, thỉnh thoảng dạt vào những cánh đồng cạnh
dòng sông làm chòi ở tạm: Cánh đồng bất tận một màu vàng mênh mang như
sóng. Cuộc sống nghèo nàn, tăm tối trên những con thuyền với cuộc hành
trình trên cánh đồng bất tận cứ thế trôi đi với những nỗi cô đơn, bức xúc cùng
cực về thân phận con người. Đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình đã sáng tạo
một Cánh đồng bất tận tuyệt vời vừa gần gũi vừa huyền ảo, nên thơ. Những
sóng lúa vàng nghiêng ngả trải dài của đồng lúa mà Nương lẻ loi đi giữa,
đồng lúa mênh mang lác đác những cây vọp xanh, ngọn khói lam chiều bay
lên từ những đụn rạ trên bầu trời ảm đạm, trăng non và lác đác những ngôi
sao sớm... Nhìn chung, với Cánh đồng bất tận, dường như biểu tượng cánh
đồng đã ăn sâu vào tiềm thức không ít những khán giả, độc giả quan tâm tới
tác phẩm này, trên cả hai lĩnh vực văn chương hay điện ảnh. Họ ưu ái cho
hình ảnh tuyệt vời này, dù với Cánh đồng bất tận trên phim, cánh đồng
không được thể hiện thỏa mãn như mong đợi. Tuy nhiên, đây vẫn là nơi gặp
gỡ của nhiều người quan tâm khi đi vào tìm hiểu truyện ngắn cũng như bộ
phim cùng tên này.
Mùa len trâu là tác phẩm được thực hiện bởi đoàn làm phim của ba
quốc gia. Chú ý tới Mùa len trâu, dường như những người tìm hiểu, nghiên
cứu đánh giá về bộ phim này chủ yếu hướng sự quan tâm tới “nước”. Trên
trang http://tinvanonline.org, với bài viết Nước trong phim Mùa len trâu” tác
giả Mai Anh Tuấn đã chỉ ra mối quan hệ giữa nước và không gian. Nước là
không gian sinh tồn. Trước hết, nước là nước lũ. Đối mặt với nước lũ tràn trề,
tất cả nằm trong nước trắng xóa. Thế giới sông nước ấy như một tất yếu, đưa
đẩy nhân vật Kìm đến với cuộc len trâu đầu tiên trong đời. Sự không khoan
13
dung của nước, của giông bão,...luyện cho Kìm qua những mùa đi len trâu từ
một thanh niên trong sáng, thuần khiết thành một tên du đãng, không khác là
bao anh chàng Rastignac trong Lão Goriot của Balzac. Ban đầu, anh ta “trong
trắng như bông hoa bách hợp” bước vào xã hội Paris e dè rồi lăn lộn trong đấu
trường Paris ấy.
Lần thứ hai, Kìm phải đối mặt với nỗi cô đơn khi mất đi người cha.
Cuộc sinh tồn của Kìm từ đây sẽ phải đối mặt với sự mênh mông như chính
sự mênh mông của thế giới nước. Cuộc sinh tồn của cha Kìm cũng bắt đầu từ
nước và kết thúc, mãi mãi cũng từ nước, cùng với phát hiện sự thật về việc ra
đời của mình. Tất cả cộng dồn tạo nên những đổ vỡ trong tâm hồn, đông tụ
thành vết thương sâu kín nhất trong lòng chàng trai trẻ.
Mai Anh Tuấn còn chỉ ra với nước, đó còn là nước mưa, xuất hiện bốn
lần trong phim. Mưa cho cảm giác cuộc sống con người nơi đây quá trôi nổi,
phù du. Không gian sinh tồn còn thể hiện qua những địa danh được nhắc đến
trong hành trình len trâu. Hình ảnh len trâu tương ứng với sự mở rộng không
gian sống, gợi đến sự trở về cội nguồn. Trong không gian sinh tồn đó, như bất
kỳ quy luật sống nào đều xen lẫn cái chết. Nước còn mở ra không gian sinh
tồn cho những người len trâu. Thế giới của những người đàn ông là thế giới
của sự đổ vỡ, là thế giới không được làm chủ bất cứ điều gì.
Nước – không gian rũ mục của cái chết, cây cỏ hiện hữu cùng sinh tồn.
Những cảnh quay bên trong lòng nước rất ấn tượng cùng những bí ẩn được
dìm kín. Phim kết thúc với hình ảnh đục ngầu tan rửa bên trong nước “Nước
lại phủ lên một thế giới rũ mục”. Nước – tái hợp và chia lìa với sự tiếp nối
không gian, sự tiếp nối những cuộc đời. Điều đó bắt đầu từ lần len trâu đầu
tiên của Kìm. Không gian hai thế hệ len trâu, Kìm – cha Kìm, xuất phát – trải
nghiệm – kết thúc đều khép kín trong quá trình trưởng thành của họ trong thế
14
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
giới nước. Tiếp đó là những cuộc đời dựa vào những ràng buộc, liên hệ tình
cảm, như cha Kìm – Kìm và con trai của Đẹt - Ban. Song hành cùng tái hợp,
tính chất chia lìa được triển khai trong vòng sống của đất và người. Đó là sự
chia lìa bởi cái chết, chia lìa tình cảm cha con, sự rũ mục của một phần cuộc
sống như ngôi nhà, cây cỏ và ngay cả Kìm rồi cũng chia lìa tuổi thơ của mình,
một sự chia lìa vĩnh viễn không thể níu lại. Qua tất cả, tác giả bài viết tổng
kết: Là “không gian sinh tồn, không gian rũ mục, sự tái hợp và chia lìa, nước
là một sáng tạo mới mẻ ở Mùa len trâu”.
Theo chúng tôi, nếu vùng đất Nam Bộ hồn hậu, khoan dung chỉ là
không gian xuất hiện rợn ngợp trong nước, ngập ngụa trong nước hẳn sẽ đem
đến một cảm giác choáng ngợp và sợ hãi. Ở truyện ngắn của nhà văn Sơn
Nam cũng như trong tác phẩm điện ảnh chuyển thể, cảm thức ấy không hề
xuất hiện ở người tiếp nhận. Đó là do sự kết hợp giữa những thành phần
không gian khác nhau ở vùng đất này; không chỉ chìm đắm trong làn nước
mênh mông mà còn có cả cao xanh ôm ấp, có rừng tràm che bóng, có màu
xanh mơn mởn của ruộng lúa... Nguyễn Võ Nghiêm Minh đã từng chia sẻ:
“Trong Hương rừng Cà Mau, tôi đã thấy một vẻ đẹp rất đặc biệt của không
gian bị nước bao phủ”. Đó là không gian bị nước bao phủ chứ không phải một
không gian chỉ có nước. Chúng tôi không nghiên cứu tác phẩm thuần túy trên
câu chữ, nhưng thực tế, những khuôn hình trên phim đã chứng tỏ điều đó.
Mùa len trâu không chỉ diễn tả mùa nước nổi mà một phần không nhỏ trong
tác phẩm đã dành cho không gian đất và người mùa nước rút. Chúng tôi
không hề phủ nhận hình tượng nước trong Mùa len trâu cùng như hình tượng
cánh đồng trong Thương nhớ đồng quê và Cánh đồng bất tận đóng một vai
trò hết sức quan trọng trong tác phẩm. Nhưng nếu cổ súy cho rằng hình tượng
nước hay cánh đồng đã khắc họa đầy đủ không gian nông thôn, theo chúng
tôi, đó là chưa phải là tất cả.
15
Trong cả ba truyện ngắn này, các nhà văn không dùng một chủ đích chỉ
đặc tả về bối cảnh nhưng mặt khác lại tạo được cái hồn cốt cũng như cái
khung tương đối sắc nét và giàu tính tạo hình. Đến phim, với lợi thế về mặt
hình ảnh, không gian nông thôn với những khu biệt về vùng miền được thể
hiện rõ ràng, chân thực và hiện hữu, dễ nắm bắt hơn đối với khán giả.
3. Đối tƣợng, phạm vi, mục đích nghiên cứu
Khi thực hiện đề tài này chúng tôi đi vào tìm hiểu không gian nông
thôn ở cả truyện ngắn Mùa len trâu của nhà văn Sơn Nam cũng như bộ phim
cùng tên của đạo diễn Nghiễm Võ Nghiêm Minh; Thương nhớ đồng quê của
nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và tác phẩm điện ảnh của nhà biên kịch – đạo
diễn Đặng Nhật Minh; truyện ngắn Cánh đồng bất tận nằm trong tập truyện
cùng tên được viết bởi nhà văn Nguyễn Ngọc Tư với bộ phim chuyển thể do
đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình thực hiện. Trong những tác phẩm khác
nhau, cách kể chuyện là không giống nhau, hơn nữa lại vô cùng phong phú
nên chúng tôi đi vào một khía cạnh nhỏ để có thể thực hiện đề tài một cách tốt
nhất. Đồng thời, qua đây cũng thấy được mối quan hệ khăng khít giữa văn
học và điện ảnh, sự tương liên cũng như tác động lẫn nhau giữa chúng. Sóng
đôi bên nhau, cả văn học và điện ảnh đều giúp tác phẩm nâng cao khả năng
khuếch tán và đến với đông đảo các đối tượng tiếp nhận.
Trong đề tài này, chúng tôi chú ý tìm hiểu về không gian nông thôn
trong Mùa len trâu, Thương nhớ đồng quê và Cánh đồng bất tận trên
phương diện đặc trưng của tác phẩm văn học và điện ảnh. Theo đó, phạm vi
nghiên cứu của chúng tôi xoay quanh về vấn đề không gian nông thôn ở hai
loại hình tác phẩm nghệ thuật này.
Về phạm vi tư liệu, chúng tôi chủ yếu dựa vào các bài viết về truyện và
phim Mùa len trâu, Thương nhớ đồng quê, Cánh đồng bất tận cũng như
16
Ket-noi.com
Ket-noi.com kho
kho tai
tai lieu
lieu mien
mien phi
phi
những bài viết về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh trên các báo, tạp chí,
internet và các tài liệu liên quan tới một số loại hình nghệ thuật khác.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
- Phương pháp thi pháp học
- Phương pháp liệt kê
- Phương pháp phân tích
- Phương pháp so sánh
- Phương pháp liên ngành
- Phương pháp hệ thống
5. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và mục tài liệu tham khảo, phần nội dung
luận văn của chúng tôi gồm 3 chương lớn.
Ở chương đầu tiên, chúng tôi muốn điểm qua để khái lược chung về
không gian và không gian nông thôn trong các tác phẩm truyện và phim trong
hệ quy chiếu của đề tài. Với nội dung như vậy, chúng tôi muốn có một con
đường nhỏ dẫn vào không gian nông thôn – vấn đề mà chúng tôi đang quan
tâm, một cách tiện lợi nhất; qua đây bước đầu thấy được giữa một tác phẩm
văn học và một tác phẩm điện ảnh chuyển thể vừa có điểm chung nhưng đồng
thời cũng có không ít những dị biệt nhất định tạo nên sức cuốn hút cho mỗi
loại hình.
Xét một cách cặn kẽ, không gian nông thôn thể hiện ở rất nhiều khía
cạnh. Với đề tài này, chúng tôi không thể mở rộng diện tìm hiểu được tất cả
17
- Xem thêm -