Tài liệu Gốm bát tràng

1 Môc lôc Lêi më ®Çu..............................................................................................................................2 Ch¬ng I. LÞch sö h×nh thµnh vµ ®Æc ®iÓm cña lµng gèm b¸t trµng .....................................................................................................................................................3 I. Lµng nghÒ truyÒn thèng ë ViÖt Nam.........................................................3 1. Kh¸i niÖm vÒ lµng nghÒ.....................................................................................3 2. §Æc ®iÓm cña c¸c lµng nghÒ..............................................................................3 3. Con ®êng h×nh thµnh cña c¸c lµng nghÒ............................................................5 4. §iÒu kiÖn h×nh thµnh c¸c lµng nghÒ...................................................................6 II. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng gèm B¸t Trµng....................7 1. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng gèm B¸t Trµng..................................7 2. B¶n s¾c lµng nghÒ..............................................................................................9 2.1. §Êt ho¸ nªn vµng....................................................................................................9 2.2. Tæ chøc phêng héi tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, 1945..........................................13 2.3. NiÒm tù hµo cña lµng gèm..................................................................................17 Ch¬ng II. Thùc tr¹ng ph¸t triÓn cña lµng gèm b¸t trµng...............23 I. Nh÷ng s¶n phÈm chÝnh cña lµng gèm B¸t Trµng....................................23 1. §å d©n dông....................................................................................................23 2. §å thê.............................................................................................................. 23 3. §å trang trÝ néi thÊt vµ vên..............................................................................23 II. Tæ chøc s¶n xuÊt t¹i lµng gèm B¸t Trµng..............................................23 III. C¬ cÊu thÞ trêng tiªu thô s¶n phÈm.......................................................28 IV. Nh÷ng h¹n chÕ mµ lµng ®ang gÆp ph¶i.................................................30 Ch¬ng III. TiÒm n¨ng vµ lîi Ých ph¸t triÓn du lÞch lµng nghÒ t¹i b¸t trµng...........................................................................................................................33 I. TiÒm n¨ng cho ph¸t triÓn du lÞch.............................................................33 1. S¶n phÈm ®éc ®¸o, hÊp dÉn kh¸ch du lÞch.......................................................33 2. Lµng cã c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc cæ.................................................................34 3. VÞ trÝ ®Þa lý thuËn lîi cho ph¸t triÓn du lÞch.....................................................37 4. NÐt ®éc ®¸o cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt ngµnh nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng........39 II. Lîi Ých cña viÖc ph¸t triÓn du lÞch t¹i lµng gèm B¸t Trµng..................39 1. Cho phÐp më réng thÞ trêng vµ n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ cña lµng nghÒ........39 2. Duy tr× vµ ph¸t huy tÝnh s¸ng t¹o cña ngêi thî................................................40 3. Lµ ph¬ng thøc ®Ó sù thÓ hiÖn vÒ tµi nghÖ cña ngêi thî gèm B¸t Trµng ®i xa h¬n. ............................................................................................................................ 40 ch¬ng IV. Mét sè gi¶i ph¸p ®Ó ph¸t triÓn du lÞch t¹i lµng gèm sø b¸t trµng ..........................................................................................................................42 1. Nh÷ng gi¶i ph¸p trong thiÕt kÕ vµ tæ chøc s¶n xuÊt, trng bµy..........................42 2. Ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng....................................................................................43 3. Cã sù liªn kÕt víi c¸c c«ng ty du lÞch..............................................................44 KÕt luËn .............................................................................................................45 Tµi liÖu tham kh¶o...............................................................................................47 Lêi më ®Çu Th¨ng Long - Hµ Néi lµ m¶nh ®Êt cã mét nÒn v¨n ho¸ l©u ®êi, n¬i ®©y cßn næi tiÕng víi nh÷ng lµng nghÒ thñ c«ng mü nghÖ bëi nh÷ng bµn tay tµi hoa cña nh÷ng bËc nghÖ nh©n tõ cæ chÝ kim. C¸c s¶n phÈm tµi hoa cña Th¨ng Long kh«ng nh÷ng næi tiÕng trong níc mµ cßn, bay cao bay xa trªn trêng quèc tÕ. Mét trong nh÷ng lµng nghÒ cæ truyÒn næi tiÕng Êy lµ mét lµng gèm ven s«ng, lµng gèm B¸t Trµng. Lµng gèm ®· tr¶i qua trªn n¨m thÕ kû víi nhiÒu thµnh tùu rÊt ®¸ng tù hµo, ®ã lµ bÖ ®ì v÷ng ch¾c ®Ó B¸t Trµng h«m nay ngµy cµng tiÕn nhanh h¬n cïng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt níc. 2 Vèn quý ®ã cña B¸t Trµng còng lµ mét nguån tµi nguyªn rÊt cã gi¸ trÞ ®èi víi ho¹t ®éng kinh doanh du lÞch, nã hoµn toµn cã thÓ trë thµnh ®iÓm du lÞch cã søc hÊp dÉn rÊt lín nÕu nh ®îc chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng vµ ngµnh du lÞch quan t©m vµ khai th¸c ®óng møc. Tuy nhiªn, c¸c s¶n phÈm gèm sø t¹i B¸t Trµng hiÖn nay chØ chñ yÕu phôc vô cho nhu cÇu sinh ho¹t cña ngêi d©n vµ s¶n xuÊt còng míi chØ dõng ë s¶n xuÊt thñ c«ng. Trong khi ®ã, ph¸t triÓn du lÞch vµ t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®Æc trng phôc vô cho kh¸ch du lÞch míi lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cña kinh tÕ dÞch vô. Lµ mét sinh viªn cña ngµnh du lÞch, em rÊt mong ®îc ®ãng gãp nh÷ng nghiªn cøu, nhËn ®Þnh cña m×nh vµ ®a ra mét sè gi¶i ph¸p ®Ó B¸t Trµng kh«ng nh÷ng lµ ®Þa ph¬ng cã sù ph¸t triÓn kinh tÕ b»ng nghÒ truyÒn thèng vèn cã mµ cßn trë thµnh mét n¬i cung cÊp c¸c s¶n phÈm, ®å lu niÖm cho kh¸ch du lÞch còng nh mét ®iÓm du lÞch næi tiÕng, ®ãng gãp chung vµo sù ph¸t triÓn du lÞch cña ViÖt Nam. Ch¬ng I LÞch sö h×nh thµnh vµ ®Æc ®iÓm cña lµng gèm B¸t Trµng I. Lµng nghÒ truyÒn thèng ë ViÖt Nam. 1. Kh¸i niÖm vÒ lµng nghÒ. Cho ®Õn nay vÉn cha cã kh¸i niÖm chÝnh thèng vÒ “lµng nghÒ”. Theo gi¸o s TrÇn Quèc Vîng th× “lµng nghÒ lµ mét lµng tuy vÉn cßn trång trät theo lèi tiÓu n«ng vµ ch¨n nu«i nhng còng cã mét sè nghÒ phô kh¸c nh ®an l¸t, gèm sø, lµm t¬ng... song ®· næi tréi mét nghÒ cæ truyÒn, tinh x¶o víi mét tÇng líp thî thñ c«ng chuyªn nghiÖp hay b¸n chuyªn nghiÖp, cã phêng (c¬ cÊu tæ chøc), cã «ng trïm, «ng c¶... cïng mét sè thî vµ phã nhá, ®· chuyªn t©m, cã quy tr×nh c«ng nghÖ nhÊt ®Þnh “sinh nghÖ, tö nghÖ”, “nhÊt nghÖ tinh, nhÊt th©n vinh”, sèng chñ yÕu ®îc b»ng nghÒ ®ã vµ s¶n xuÊt ra nh÷ng mÆt hµng thñ c«ng, nh÷ng mÆt hµng nµy ®· cã tÝnh mü nghÖ, ®· trë thµnh s¶n phÈm hµng vµ cã quan hÖ tiÕp thÞ víi mét thÞ trêng lµ vïng réng xung quanh vµ víi thÞ trêng ®« thÞ vµ tiÕn tíi më réng ra c¶ níc råi cã thÓ xuÊt khÈu ra c¶ níc ngoµi”* §Þnh nghÜa nµy hµm ý vÒ c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng, ®ã lµ nh÷ng lµng nghÒ næi tiÕng tõ hµng ngh×n n¨m. * Kû yÕu héi th¶o quèc tÕ “B¶o tån vµ ph¸t triÓn lµng nghÒ truyÒn thèng ViÖt Nam” th¸ng 8/1996. Trang 38-39. 3 2. §Æc ®iÓm cña c¸c lµng nghÒ.  §Æc ®iÓm næi bËt nhÊt cña c¸c lµng nghÒ lµ tån t¹i ë n«ng th«n, g¾n bã chÆt chÏ víi n«ng nghiÖp. C¸c lµng nghÒ xuÊt hiÖn trong tõng lµng- x· ë n«ng th«n sau ®ã c¸c ngµnh nghÒ thñ c«ng nghiÖp ®îc t¸ch dÇn nhng kh«ng rêi khái n«ng th«n, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ s¶n xuÊt- kinh doanh thñ c«ng nghiÖp trong c¸c lµng nghÒ ®an xen lÉn nhau. Ngêi thî thñ c«ng tríc hÕt vµ ®ång thêi lµ ngêi n«ng d©n.  Hai lµ, c«ng nghÖ kü thuËt s¶n xuÊt s¶n phÈm trong c¸c lµng nghÒ, ®Æc biÖt lµ c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng thêng rÊt th« s¬, l¹c hËu, sö dông kü thuËt thñ c«ng lµ chñ yÕu. C«ng cô lao ®éng trong c¸c lµng nghÒ ®a sè lµ c«ng cô thñ c«ng, c«ng nghÖ s¶n xuÊt mang tÝnh ®¬n chiÕc. NhiÒu lo¹i s¶n phÈm cã c«ng nghÖ- kü thuËt hoµn toµn ph¶i dùa vµo ®«i bµn tay khÐo lÐo cña ngêi thî mÆc dï hiÖn nay ®· cã sù c¬ khÝ ho¸ vµ ®iÖn khÝ ho¸ tõng bíc trong s¶n xuÊt, song còng chØ cã mét sè kh«ng nhiÒu nghÒ cã kh¶ n¨ng c¬ giíi ho¸ ®îc mét sè c«ng ®o¹n trong s¶n xuÊt s¶n phÈm.  Ba lµ, ®¹i bé phËn nguyªn vËt liÖu cña c¸c lµng nghÒ thêng lµ t¹i chç. HÇu hÕt c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng ®îc h×nh thµnh xuÊt ph¸t tõ sù s½n cã cña nguån nguyªn liÖu s½n cã t¹i chç, trªn ®Þa bµn ®Þa ph¬ng. Còng cã thÓ cã mét sè nguyªn liÖu ph¶i nhËp tõ vïng kh¸c hoÆc tõ níc ngoµi nh mét sè lo¹i chØ thªu, thuèc nhuém... song kh«ng nhiÒu.  Bèn lµ, phÇn ®«ng lao ®éng trong c¸c lµng nghÒ lµ lao ®éng thñ c«ng, nhê vµo kü thuËt khÐo lÐo, tinh x¶o cña ®«i bµn tay, vµo ®Çu ãc thÈm mü vµ s¸ng t¹o cña ngêi thî, cña c¸c nghÖ nh©n. Tríc kia, do tr×nh ®é khoa häc vµ c«ng nghÖ cha ph¸t triÓn th× hÇu hÕt c¸c c«ng ®o¹n trong quy tr×nh s¶n xuÊt ®Òu lµ thñ c«ng, gi¶n ®¬n. Ngµy nay, cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc- c«ng nghÖ, viÖc øng dông khoa häc- c«ng nghÖ míi vµo nhiÒu c«ng ®o¹n trong s¶n xuÊt cña lµng nghÒ ®· gi¶m bít ®îc lîng lao ®éng thñ c«ng, gi¶n ®¬n. Tuy nhiªn, mét sè lo¹i s¶n phÈm cßn cã mét sè c«ng ®o¹n trong quy tr×nh s¶n xuÊt vÉn ph¶i duy tr× kü thuËt lao ®éng thñ c«ng tinh x¶o. ViÖc d¹y nghÒ tríc ®©y chñ yÕu theo ph¬ng thøc truyÒn nghÒ trong c¸c gia ®inh tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c vµ chØ khu«n l¹i trong tõng lµng. Sau hoµ b×nh lËp l¹i, nhiÒu c¬ së quèc doanh vµ hîp t¸c x· lµm nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ra ®êi, lµm cho ph¬ng thøc truyÒn nghÒ vµ dËy nghÒ ®· cã nhiÒu thay ®æi, mang tÝnh ®a d¹ng vµ phong phó h¬n. 4 N¨m lµ, s¶n phÈm lµng nghÒ, ®Æc biÖt lµ lµng nghÒ mang tÝnh ®¬n chiÕc, cã tÝnh mü thuËt cao, mang ®Ëm b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. C¸c s¶n phÈm lµng nghÒ truyÒn thèng võa cã gi¸ trÞ sö dông, võa cã gi¸ trÞ thÈm mü cao, v× nhiÒu lo¹i s¶n phÈm võa phôc vô nhu cÇu tiªu dïng, võa lµ vËt trang trÝ trong nhµ, ®Òn chïa, c«ng së Nhµ níc... C¸c s¶n phÈm ®Òu lµ sù kÕt giao gi÷a ph¬ng ph¸p thñ c«ng tinh x¶o víi sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Cïng lµ ®å gèm sø, nhng ngêi ta vÉn cã thÓ ph©n biÖt ®îc ®©u lµ gèm sø B¸t Trµng (Hµ Néi), Thæ Hµ (B¾c Ninh), §«ng TriÒu (Qu¶ng Ninh). Tõ nh÷ng con rång ch¹m træ ë c¸c ®×nh chïa, hoa v¨n trªn c¸c trèng ®ång vµ c¸c ho¹ tiÕt trªn ®å gèm sø ®Õn nh÷ng nÐt chÊm ph¸ trªn c¸c bøc thªu... tÊt c¶ ®Òu mang vãc d¸ng d©n téc, quª h¬ng, chøa ®ùng ¶nh hëng vÒ v¨n ho¸ tinh thÇn, quan niÖm vÒ nh©n v¨n vµ tÝn ngìng, t«n gi¸o cña d©n téc.  S¸u lµ, thÞ trêng tiªu thô s¶n phÈm cña c¸c lµng nghÒ hÇu hÕt mang tÝnh ®Þa ph¬ng, t¹i chç vµ nhá hÑp. Bëi sù ra ®êi cña c¸c lµng nghÒ, ®Æc biÖt lµ c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng, lµ xuÊt ph¸t tõ viÖc ®¸p øng nhu cÇu vÒ hµng tiªu dïng t¹i chç cña c¸c ®Þa ph¬ng. ë mçi mét lµng nghÒ hoÆc mét côm lµng nghÒ ®Òu cã c¸c chî dïng lµm n¬i trao ®æi, bu«n b¸n, tiªu thô s¶n phÈm cña c¸c lµng nghÒ. Cho ®Õn nay, thÞ trêng lµng nghÒ vÒ c¬ b¶n vÉn lµ c¸c thÞ trêng ®Þa ph¬ng, lµ tØnh hay liªn tØnh vµ mét phÇn cho xuÊt khÈu.  B¶y lµ, h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt trong c¸c lµng nghÒ chñ yÕu lµ ë quy m« hé gia ®×nh, mét sè ®· cã sù ph¸t triÓn thµnh tæ chøc hîp t¸c vµ doanh nghiÖp t nh©n. 3. Con ®êng h×nh thµnh cña c¸c lµng nghÒ. Kh¶o s¸t, nghiªn cøu vÒ c¸c lµng nghÒ cho thÊy, dï ®ã lµ lµng nghÒ g×, s¶n xuÊt- kinh doanh nh thÕ nµo, thµnh lËp tõ bao giê, tuy thêi ®iÓm xuÊt hiÖn cña chóng cã kh¸c nhau nhng tùu chung l¹i chóng thêng xuÊt hiÖn theo mét sè con ®êng t¬ng ®èi phæ biÕn lµ:  Thø nhÊt lµ, phÇn lín c¸c lµng nghÒ ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së cã nh÷ng nghÖ nh©n, víi nhiÒu lý do kh¸c nhau ®· tõ n¬i kh¸c ®Õn truyÒn nghÒ cho d©n lµng.  Thø hai lµ, mét sè lµng nghÒ h×nh thµnh tõ mét sè c¸ nh©n hay gia ®×nh cã nh÷ng kü n¨ng vµ sù s¸ng t¹o nhÊt ®Þnh. Tõ sù s¸ng t¹o cña hä, quy tr×nh s¶n xuÊt vµ s¶n phÈm kh«ng ngõng ®îc bæ sung vµ hoµn thiÖn. Råi hä truyÒn nghÒ cho d©n c trong lµng, lµm cho nghÒ ®ã ngµy cµng lan truyÒn ra kh¾p lµng vµ t¹o thµnh lµng nghÒ.  5 Thø ba lµ, mét sè lµng nghÒ h×nh thµnh do cã nh÷ng ngêi ®i n¬i kh¸c häc nghÒ råi vÒ d¹y l¹i cho nh÷ng ngêi kh¸c trong gia ®×nh, dßng hä vµ më réng dÇn ph¹m vi ra kh¾p lµng.  Thø t, mét sè lµng nghÒ míi h×nh thµnh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, sau n¨m 1954 ®îc h×nh thµnh mét c¸ch cã chñ ý do c¸c ®Þa ph¬ng thùc hiÖn chñ tr¬ng ph¸t triÓn nghÒ phô trong c¸c hîp t¸c x· n«ng nghiÖp.  Thø n¨m lµ, trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay, cã mét sè lµng nghÒ ®ang ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së sù lan to¶ dÇn tõ mét sè lµng nghÒ truyÒn thèng, t¹o thµnh mét côm lµng nghÒ trªn mét vïng l·nh thæ l©n cËn víi lµng nghÒ truyÒn thèng. 4. §iÒu kiÖn h×nh thµnh c¸c lµng nghÒ. Nghiªn cøu sù ph©n bè cña c¸c lµng nghÒ cho thÊy, sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¸c lµng nghÒ cÇn ph¶i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n nhÊt ®Þnh:  Mét lµ, gÇn ®êng giao th«ng. HÇu hÕt c¸c lµng nghÒ cæ truyÒn ®Òu n»m trªn c¸c ®Çu mèi giao th«ng quan träng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ®Çu mèi giao th«ng thuû bé.  Hai lµ, gÇn nguån nguyªn liÖu. HÇu nh kh«ng cã lµng nghÒ nµo l¹i kh«ng g¾n bã chÆt chÏ víi mét trong nh÷ng nguån nguyªn liÖu chñ yÕu phôc vô cho s¶n xuÊt cña lµng nghÒ.  Ba lµ, gÇn n¬i tiªu thô hoÆc thÞ trêng chÝnh. §ã lµ nh÷ng n¬i tËp trung d©n c víi mËt ®é kh¸ cao, gÇn bÕn s«ng, b·i chî vµ ®Æc biÖt lµ rÊt gÇn hoÆc kh«ng qu¸ xa c¸c trung t©m th¬ng m¹i.  Bèn lµ, søc Ðp vÒ kinh tÕ. BiÓu hiÖn râ nhÊt thêng lµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c lµng nghÒ ë nh÷ng n¬i Ýt ruéng ®Êt, mËt ®é d©n sè cao, ®Êt chËt ngêi ®«ng, thªm vµo ®ã cã khi cßn lµ do chÊt ®Êt hoÆc khÝ hËu kh«ng phï hîp lµm cho nghÒ n«ng khã cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn ®Ó ®¶m b¶o thu nhËp vµ ®êi sèng d©n c trong lµng.  N¨m lµ, lao ®éng vµ tËp qu¸n s¶n xuÊt ë tõng vïng. NÕu kh«ng cã nh÷ng ngêi t©m huyÕt víi nghÒ, cã nhiÒu quan hÖ g¾n bã víi nghÒ vµ cã kh¶ n¨ng øng phã víi nh÷ng t×nh huèng xÊu, bÊt lîi th× lµng nghÒ còng khã cã thÓ tån t¹i mét c¸ch bÒn v÷ng.  II. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng gèm B¸t Trµng. 1. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng gèm B¸t Trµng. X· B¸t Trµng hiÖn nay gåm hai lµng B¸t Trµng vµ Giang Cao gép l¹i, lµ mét trong 31 x· cña huyÖn Gia L©m, tríc thuéc tØnh B¾c Ninh, tõ n¨m 1961 thuéc ngo¹i thµnh Hµ Néi. DiÖn tÝch toµn x· B¸t Trµng gåm 153 ha, trong ®ã chØ cã 46 ha ®Êt canh t¸c. 6 Qu¸ tr×nh thµnh lËp lµng x· B¸t Trµng dêng nh liªn quan ®Õn sù tô c vµ chuyÓn c ®îc diÔn ra trong mét thêi gian kh¸ dµi. T¬ng truyÒn ®Çu tiªn lµ nh÷ng ngêi thî thuéc hä NguyÔn Ninh Trµng (Trêng) tõ trêng VÜnh Ninh (Thanh Ho¸), n¬i s¶n xuÊt lo¹i g¹ch x©y thµnh næi tiÕng trong lÞch sö chuyÓn c ra. Lµ mét lµng nghÒ gèm truyÒn thèng, tõ xa xa ®· cã mét huyÒn tho¹i truyÒn khÈu trong nhiÒu thÕ hÖ ngêi lµng r»ng: “Vµo thêi TrÇn (thÕ kû XIIIXIV), cã ba vÞ ®ç Th¸i häc sinh (ngang víi tiÕn sÜ thêi Lª -NguyÔn) ®îc triÒu ®×nh cö ®i xø B¾c Quèc lµ Høa VÜnh KiÒu - ngêi B¸t Trµng, §µo TrÝ TiÕn- ngêi lµng Thæ Hµ vµ Lu Ph¬ng Tó - ngêi lµng Phï L·ng. Sau khi hoµn tÊt c«ng viÖc ngo¹i giao trªn ®êng vÒ níc qua vïng ThiÒu Ch©u, gÆp b·o lín, hä ph¶i dõng l¹i nghØ, n¬i ®ã cã xëng gèm Khai Phong. Trong nöa th¸ng ba «ng häc lÊy nghÒ lµm gèm: tõ c¸ch thøc x©y lß, lµm b¸t ®Õn lµm men, chÐp l¹i thµnh s¸ch vµ mçi ngêi thuª 4 ngêi thî khÐo ë bªn Êy cïng vÒ. Khi vÒ níc, ba ngêi hái nhau ai thÝch m«n g×? Høa VÜnh KiÒu lµng B¸t Trµng thÝch lµm ®å tr¾ng, ngêi lµng Thæ Hµ thÝch mµu ®á, cßn ngêi lµng Phï L·ng l¹i thÝch mµu da l¬n. Mçi ngêi trë vÒ quª h¬ng lËp thµnh lß lµm gèm tõ ®Êy”* Thùc ra nghÒ lµm gèm ë ViÖt Nam ®· cã mét lÞch sö ph¸t triÓn tõ rÊt sím. HiÖn nay kh¶o cæ häc ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng dÊu vÕt ®å gèm th« cã niªn ®¹i 6000 n¨m tríc. ChuyÓn ®Õn giai ®o¹n gèm Phïng Nguyªn, Gß Mun (VÜnh Phó) thêi ®Çu c¸c vua Hïng, th× chÊt lîng gèm ®· cao h¬n, ch¾c h¬n víi ®é nung 800-900 ®é C. C¸c s¶n phÈm gèm trong giai ®o¹n nµy cã x¬ng gèm bíc ®Çu ®îc tinh luyÖn, kü thuËt t¹o d¸ng ®· ®Ñp vµ tiÖn dông h¬n. Hoa v¨n trang trÝ ®îc thÓ hiÖn b»ng c¸c ph¬ng ph¸p ch¶i, r¹ch, dËp vµ in. Ngêi thî gèm ®· lo¹i bá dÇn nh÷ng yÕu tè ngÉu nhiªn, b¾t ®Çu quan t©m ®Õn c¸i ®Ñp cña tõng lo¹i s¶n phÈm. §Õn giai ®o¹n gèm men §¹i ViÖt (tõ thÕ kû XI trë ®i) th× mét sè trung t©m gèm ®· h×nh thµnh trªn ®Êt níc ta nh vïng gèm Hµ B¾c, Thanh Ho¸, Th¨ng Long, §µ N½ng,... Nh÷ng s¶n phÈm gèm d©n dông kÕt hîp víi nghÒ lµm g¹ch ngãi ®¸p øng yªu cÇu x©y dùng chïa, th¸p nh chïa PhËt TÝch (Hµ B¾c) Quèc Tö gi¸m (Hµ Néi), th¸p Chµm (Qu¶ng Nam, §µ n½ng),... §Æc biÖt ë thêi TrÇn, cã trung t©m gèm Thiªn Trêng (Hµ Nam Ninh) víi c¸c s¶n phÈm tiªu biÓu nh b¸t, ®Üa, b×nh lä phñ men ngäc, men n©u ,... Nh thÕ th× ®©u ph¶i cã sù truyÒn d¹y cña thî gèm Tµu míi cã nghÒ gèm ë B¸t Trµng, Thæ Hµ, Phï L·ng... Duy chØ cã truyÒn thuyÕt nãi vÒ viÖc d©n lµng ë B¸t Trµng tõ Bå B¸t chuyÓn c ra B¾c vµ ®Þnh c ë h÷u ng¹n s«ng Hång, phÝa díi Th¨ng Long, ®Ó tiÖn viÖc chuyªn chë nguyªn liÖu vµ thµnh phÈm lµ phï hîp víi lÞch sö. NghÒ gèm ë B¸t Trµng g¾n Lµng nghÒ, phè nghÒ Th¨ng Long- Hµ Néi, Bé V¨n ho¸ th«ng tin, Trung t©m TriÓn l·m v¨n ho¸ nghÖ thuËt ViÖt Nam, Hµ Néi, n¨m 2000, trang89. * 7 liÒn víi qu¸ tr×nh lËp lµng. Do vËy, thêi ®iÓm chuyÓn c hîp lý nhÊt cña ngêi lµng Bå B¸t ph¶i lµ vµo kho¶ng cuèi thêi TrÇn (thÕ kû XIV) vµ cã thÓ coi ®ã lµ thêi ®iÓm më ®Çu cña lµng gèm . Mét thùc tÕ cho thÊy ngêi d©n lµng B¸t kh«ng thê tæ nghÒ nh c¸c lµng nghÒ thñ c«ng kh¸c. ChØ cã ®iÒu vµo c¸c dÞp lÔ héi thê thµnh hoµng lµng hµng n¨m, d©n lµng ríc c¸c bµi vÞ ®Ò duÖ hiÖu, mü tù cña c¸c thÇn ra ®×nh tÕ lÔ, c¸c dßng hä ®îc ríc tæ cña m×nh ra phèi hëng. Riªng hä NguyÔn Ninh Trµng, lµ hä ®Çu tiªn chuyÓn ra lµng B¸t, ®îc quyÒn ríc b¸t h¬ng che läng vµng, ®i vµo gi÷a ®×nh. Cßn c¸c hä kh¸c lÇn luît ríc b¸t H¬ng che läng xanh ®i nÐ sang bªn. LÔ héi lµng B¸t cã nhiÒu trß ch¬i vµ c¸c cuéc thi tµi thËt ®éc ®¸o. Ngoµi thi nÊu cç, ®¸nh cê ngêi (mµ tíng ®Òu lµ c¸c bµ), lµng cßn tæ chøc ®ua tµi b»ng nh÷ng s¶n phÈm tinh x¶o do ngêi thî chÕ t¸c ra. Gi¶i thëng tuy kh«ng lín nhng ®· ®éng viªn mäi ngêi khiÕn ai còng cè g¾ng hÕt m×nh ®Ó t¹o ra nh÷ng vËt phÈm cã gi¸ trÞ vÜnh h»ng. Ai ai còng h¸o nøc tham gia vµ hä cã mét niÒm tin r»ng, ngêi ®îc gi¶i chÝnh lµ ®îc tæ nghÒ ban léc, lµm ¨n sÏ kh¸ gi¶, nghÒ nghiÖp tiÕn triÓn suèt n¨m. §©y còng lµ vinh dù v« gi¸ ®Ó mçi ngêi tù n©ng cao tay nghÒ hªn ®Õn n¨m sau l¹i cã dÞp ®ua tµi . 2. B¶n s¾c lµng nghÒ 2.1. §Êt ho¸ nªn vµng Theo quan niÖm cña ngêi xa, nãi ®Õn c¸c vËt phÈm b»ng gèm lµ nãi ®Õn sù kÕt hîp hµi hoµ cña ngò hµnh (Kim - Méc - Thuû - Ho¶ - Thæ). Kim lo¹i ng©m trong x¬ng vµ trong men gèm, t¹o ra vÎ ®Ñp vµ sù huyÒn bÝ cña mµu s¾c. R¬m, tre, cñi, gç t¹o ra ngän löa vµ t¹o ra “ho¶, biÕn”, t¸c nh©n cña sù bÒn ch¾c trong x¬ng gèm, mµu s¸ng bãng rùc rì cña ¸o gèm. Níc hoµ víi ®Êt ®Ó t¹o ra d¸ng gèm vµ minh ho¹ c¸c biÓu tîng cña t©m hån. Löa lµ cha t¹o ra phÈm chÊt, s¾c th¸i cña gèm. §Êt lµ mÑ t¹o ra x¬ng thÞt cña gèm. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã ®· t¹o nªn gi¸ trÞ cña s¶n phÈm gèm. §Ó cÇu mong sù thÞnh vîng, ngêi thî gèm B¸t Trµng thêi xa, mçi khi ph¸t ho¶, nhãm lß l¹i th¾p ba nÐn h¬ng khÊn cÇu cho ngò hµnh hanh th«ng, nghÒ nghiÖp tiÕn triÓn. Lóc ®Çu, ngêi thî B¸t Trµng khai th¸c ®Êt sÐt tr¾ng ngay t¹i lµng. ChÊt liÖu nµy ®¶m b¶o tinh dÎo, Ýt b· vµ Ýt ph¶i gia cè tríc khi t¹o h×nh. Cho ®Õn cuèi thêi Lª, c¸c gß ®Êt sÐt tr¾ng cña phêng B¹ch Thæ ®· c¹n, ngêi thî B¸t Trµng dïng ®Êt lÊy ë Rau (S¬n T©y), Cæ §iÓn (Phóc Yªn) vµ ®Æc biÖt lµ ®Êt D©u Canh (§«ng Anh). Tõ cuèi thêi Lª trë ®i, ngêi B¸t Trµng sö dông ®Êt s«ng D©u lµm nguyªn liÖu chÝnh. 8 Cho ®Õn cuèi thÕ kû tríc, mét mÆt ngêi thî B¸t Trµng vÉn tiÕp tôc sö dông ®Êt D©u Canh s¶n xuÊt ®å ®¹c, mÆt kh¸c, hä cßn sö dông ®Êt cao lanh L¹c Tö, ®Êt sÐt tr¾ng Hæ Lao vµ Tróc Th«n (§«ng TriÒu ). §©y lµ nguyªn liÖu ®Ó s¶n xuÊt ®å sµnh tr¾ng. Trong kh©u t¹o d¸ng ®å gèm, xa kia ë B¸t Trµng phæ bÝÕn lµ lèi be ch¹ch vuèt tay trªn bµn xoay. Tuú theo vËt dông ®Þnh lµm mµ ngêi thî dïng ch©n ®Ó xoay, dïng tay ®Ó vuèt. KÕt qu¶ hä ®· t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm ®¬n chiÕc. KiÓu vuèt nµy ë B¸t Trµng hiÖn cßn rÊt Ýt ngêi thî gèm lµm ®îc. GÇn ®©y tÝnh c«ng nghiÖp cña s¶n phÈm gèm ®· ®îc ®Èy m¹nh h¬n khi xuÊt hiÖn c¸c lo¹i khu«n gç vµ th¹ch cao. Ngêi thî s¸ng t¸c ra mét mÉu nµo ®ã gäi lµ cèt, sau ®ã ngêi ta lµm khu«n ®Ó s¶n xuÊt cho ra hµng lo¹t. ¦u ®iÓm cña lo¹i kü thuËt nµy lµ lµm ra ®îc nh÷ng mÆt hµng gièng nhau vµ gi¸ thµnh h¹. ChÕ t¹o men gèm lµ mét bÝ quyÕt nhµ nghÒ. Kho¶ng cuèi thÕ kû XIV vÒ tríc, men ngäc ®· ®îc chÕ t¹o tõ hai thµnh phÇn chÝnh lµ ®Êt sÐt tr¾ng phêng B¹ch Thæ vµ «xit ®ång d¹ng bét t¸n nhá. Tõ thêi Lª s¬ trë ®i (®Çu thÕ kû XV), ngêi thî B¸t Trµng ®· chÕ t¹o ra lo¹i men gio, cã mµu tr¾ng ®ôc. §©y lµ lo¹i men ®îc chÕ tõ ba thµnh phÇn chÝnh lµ: ®Êt sÐt tr¾ng phêng B¹ch Thæ, v«i sèng ®Ó tëi, gio c©y L©u côt vµ gio Sung, còng cã khi hä dïng gio trÊu cña lµng QuÕ, lµng Lêng. Ngoµi men gio, ngêi thî B¸t Trµng ®· chÕ ra lo¹i men n©u s«c«la. Men nµy bao gåm men gio céng thªm 5% ®¸ thèi (hçn hîp «xit s¾t -mangan) lÊy tõ Phï L·ng (B¾c Ninh). Còng tõ thÕ kû XV, ngêi thî B¸t Trµng ®· chÕ ®îc lo¹i men lam næi tiÕng. Lo¹i men nµy ®îc chÕ tõ ®¸ ®á («xit coban), ®¸ thèi («xit mangan) nghiÒn nhá råi trén víi men ¸o. Men nµy ph¸t mµu ë nhiÖt ®é: 125 ®é C. Cho ®Õn ®Çu thÕ kû XVII, mét lo¹i men míi ®· ®îc kh¸m ph¸ lµ men r¹n, ®©y lµ lo¹i men ®îc ®iÒu chÕ tõ v«i sèng, gio trÊu vµ riªng thµnh phÇn cao lanh Tö L¹c tr¾ng ®îc thay thÕ bëi cao lanh mµu hång nh¹t lÊy t¹i chïa Héi (BÝch Nh«i -H¶i D¬ng). Tû lÖ cña ba thµnh phÇn nµy ®îc thªm gia gi¶m ®Ó t¹o ra c¸c lo¹i men r¹n kh¸c nhau. Bao nung ®îc coi lµ mét trong nh÷ng kh©u quan träng cña kü thuËt nung. ChÝnh nh÷ng viªn g¹ch vu«ng - s¶n phÈm ®Æc biÖt cña lß gèm B¸t Trµng, xuÊt hiÖn lµ do yªu cÇu cña cÊu tróc lß, ®ång thêi còng lµ nh÷ng bao nung s¶n phÈm. ë B¸t Trµng cßn truyÒn tông ®«i c©u ®èi ca ngîi kü thuËt nung gèm: B¹ch lÜnh ch©n truyÒn nª t¸c b¶o Hång l« ®µo chó thæ hµnh kim. NghÜa lµ: Nói ®Êt tr¾ng truyÒn nghÒ, bïn thµnh vËt quý Lß rùc hång hun nÆn, ®Êt ho¸ nªn vµng. 9 Gi¶i quyÕt xong vÊn ®Ò x¬ng gèm, t¹o d¸ng men, bao nung, ngêi thî quan t©m ®Õn viÖc chÕ ngù löa. §Ó t¹o ra ®îc ngän löa h÷u Ých, ngêi thî gèm B¸t Trµng kh«ng nh÷ng tiÕp thu nh÷ng ®iÓm u viÖt cña c¸c lß gèm ®Þa ph¬ng kh¸c, mµ cßn kh«ng ngõng c¶i tiÕn, hoµn thiÖn vµ sö dông nhiÒu lo¹i lß kh¸c nhau. Cho ®Õn nay, ë B¸t Trµng ®· sö dông c¸c kiÓu lß Õch, lß ®µn, lß bÇu vµ lß hép. Lß Õch lµ mét kiÓu lß gèm cæ nhÊt níc ta. Nã ®îc hoµn thiÖn dÇn nh»m t¨ng nhiÖt ®é trong lß, dung tÝch chøa s¶n phÈm, vµ ®Æc biÖt lµ hÖ thèng th«ng khãi kÕt hîp víi viÖc gi÷ nhiÖt vµ ®iÒu hoµ nhiÖt trong bÇu lß. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu qua tµi kiÖu khai quËt kh¶o cæ häc ë Hµ B¾c vµ H¶i Hng cho biÕt cã thÓ phôc håi kiÓu lß Õch cæ cña B¸t Trµng. KiÓu lß nµy cã d¸ng nh mét con Õch n»m; dµi kho¶ng 7 m, bÒ ngang chç ph×nh réng nhÊt kho¶ng 3  4m, cöa lß réng kho¶ng 1,2m vµ cao 1m. §¸y lß ph¼ng, n»m ngang. Vßm lß cao tõ 2m ®Õn 2.70m. Bªn h«ng lß cã mét cöa ng¸ch réng kho¶ng 1m, cao 1,2m ®Ó ngêi thî gèm chång vµ dì s¶n phÈm. TiÕp cËn phÝa sau cña g¸y lß cã ba èng khãi th¼ng ®øng cao kho¶ng 3m ®Õn 3,5m, lß ®îc ®Þnh h×nh b»ng g¹ch d©n dông (trõ vßm lß). Sau ®ã mÆt bªn trong lß vµ sµn lß ®îc gia cè b»ng mét líp ®Êt sÐt mµu hång lÊy ë D©u Canh hoÆc §¸p CÇu, dÇy chõng 6cm. Trong mét bÇu lß ®îc chia ra thµnh 5 khu vùc xÕp s¶n phÈm: hµng giµn, hµng g¸y, hµng gi÷a, hang chuét ch¹y vµ hµng mÆt . Trong qu¸ tr×nh vËn hµnh ngêi thî ®· ph¸t hiÖn ra nhîc ®iÓm cña líp dÊt gia cè, thay vµo ®ã b»ng líp g¹ch méc vµ v÷a ghÐp b»ng chÝnh lo¹i ®Êt lµm g¹ch. Ph¸t hiÖn ngÉu nhiªn nµy ®· t¹o ra nh÷ng viªn g¹ch B¸t Trµng næi tiÕng. ChÊt liÖu chÕ t¹o lo¹i g¹ch nµy gåm cã ®Êt sÐt §¸p CÇu hoÆc ®Êt mµu hång nh¹t khai th¸c t¹i D©u Canh. Mét trong hai lo¹i ®Êt trªn trén thªm víi g¹ch chÝn vì ®Ëp nhá theo mét tû lÖ nhÊt ®Þnh sau ®ã ®îc xÕp ®èng theo kÝch thíc 30cm x 30cm x 3,5cm ®Õn 5 cm hoÆc 30cm x 15cm x 3.5cm ®Õn 5cm . Cho tíi gi÷ thÕ kû XIX, ë B¸t Trµng ®· xuÊt hiÖn lß ®µn cïng víi kiÓu lß gèm cæ Phï L·ng, nhng ®îc x©y dùng víi nh÷ng cÊu kiÖn hoµn chØnh h¬n vµ cã hiÖu suÊt nhiÖt cao. BÇu lß s©u 9m, réng 2,5m vµ cao 2,6m, ®îc chia ra 10 bÝch b»ng nhau. C¸c bÝch ph©n c¸ch nhau b»ng hai nèng (cét). Cöa lß réng 0,9m cao 1,2m ®Ó ngêi thî vµo chång lß vµ dì lß. KÕ tiÕp g¸y lß lµ nh÷ng buång thu khÝ, bÝch sè 10 th«ng víi buång thu khÝ qua 3 cöa hÑp. Khãi tho¸t ra tõ bÝch ®Ëu theo hai èng thu dÉn tíi miÖng ®Ó gi÷ nhiÖt h«ng lß kÐo dµi vµ «m lÊy buång thu khãi. Líp v¸ch trong ghÐp b»ng g¹ch B¸t trµng, líp v¸ch ngoµi x©y b»ng g¹ch d©n dông. MÆt díi cña cËt lß gÇn nh ph¼ng cßn mÆt tªn khung vßng tùa nh con thuyÒn óp. CËt lß ®îc t¹o b»ng hçn hîp ®Êt sÐt Cæ §iÓn trén víi g¹ch chÝn vì 10 hoÆc gèm vì nghiÒn nhá, hai bªn cËt lß, tõ bÝch 2 ®Õn bÝch 9 øng víi kho¶ng gi÷a hai bÝch cã hai cöa nhá h×nh trßn ®êng kÝnh kho¶ng 0,2 mÐt gäi lµ c¸c lç giêi ®Ó nÐm nhiªn liÖu vµo trong bÝch. Riªng bÝch ®Ëu, lç giêi réng h¬n nöa mÐt, gäi lµ lç ®Ëu. NhiÖt ®é lß ®µn cã thÓ ®¹t ®îc tõ 12500C ®Õn 13000C. S¶n phÈm gèm men lß ®µn rÊt phong phó vµ ®ã chÝnh lµ nguån gèc h×nh thµnh phè B¸t §µn ë Hµ Néi . Vµo kho¶ng nh÷ng n¨m 1930, ë B¸t Trµng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn vµ ®i vµo ho¹t ®éng kiÓu lß bÇu (còng gäi lµ lß rång). Lß chia nhiÒu ng¨n, thêng cã 5 ®Õn 7 bÇu. BÇu lß cã vßm cuèn liªn tiÕp víi trôc tiªu cña lß, tùa nh n¨m, b¶y m¶nh vá sß óp nèi nhau. Vßm cuèn lß dïng lo¹i g¹ch chÞu löa. §é nghiªng cña trôc lß so víi ph¬ng n»m ngang tõ 1215 ®é. Lß bÇu cã thÓ tÝch kho¶ng 5070 m3, nhiªn liÖu chi phÝ tõ 330  350 kg (trªn díi 40% lµ cñi, cßn l¹i lµ than). NhiÖt ®é cña lß bÇu cã thÓ ®¹t tíi 13000C. Tuú theo ®Æc ®iÓm cña tõng lo¹i s¶n phÈm vµ kinh nghiÖm cña tõng ngêi thî mµ cã thÓ ®iÒu khiÓn nhiÖt ®é thÝch hîp theo yªu cÇu cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi ho¸ lý phøc t¹p cña s¶n phÈm, do ®ã cho phÐp nung ®îc nh÷ng lo¹i s¶n phÈm lín vµ cã chÊt lîng cao. Lß hép míi xuÊt hiÖn ë B¸t Trµng nh÷ng n¨m 1970 trë l¹i ®©y. Lß cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n vµ chi phÝ Ýt, do vËy thuËn lîi cho mäi gia ®×nh s¶n xuÊt. Nhiªn liÖu dïng ®èt lß chñ yÕu lµ than c¸m, nªn nhiÖt ®é trong lß khi ®èt ®¹t tíi 1250 0C. HiÖn nay B¸t Trµng ®· b¾t ®Çu sö dông lß tuynel dïng gas ®Ó dÇn thay thÕ cho lß hép vèn vÉn cßn nhiÒu nhîc ®iÓm. Nh÷ng thÕ kû tríc ®©y, quy tr×nh s¶n xuÊt cña lß gèm B¸t Trµng ra sao th× nay kh«ng ®ñ tµi liÖu ®Ó t×m hiÓu. Cßn b©y giê, vµo th¨m mét hîp t¸c x· hay mét gia ®×nh lµm gèm quy m« ta cã thÓ hiÓu ®îc ®Çy ®ñ quy tr×nh lµm gèm. 2.2. Tæ chøc phêng héi tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, 1945. ë c¸c lµng gèm nh Thæ Hµ, Phï L·ng, H¬ng Canh, Lß Chum (Thanh ho¸)... chuÈn bÞ cho mét chuyÕn lß cì nhá cha cã ®ßi hái ph¶i h×nh thµnh c¸c tæ chøc phêng. ë B¸t Trµng mét lß ®µn cã tíi trªn díi 100 thî. Sè thî phôc dÞch cho c¸c lß ®îc biªn chÕ thµnh c¸c phêng kh¸c nhau: phêng hµng cÇu, phêng bæ cñi, phêng dùng lß, phêng chång vµ ®èt lß, phêng ve lõa. 1. Phêng hµng cÇu vµ phêng bæ cñi. Phêng hµng cÇu do ngêi lµng Giang Cao ®¶m nhËn. C«ng viÖc cña phêng nµy lµ vít bÌ cñi ë s«ng lªn vµ ca thµnh tõng ®o¹n. Phêng bæ cñi ®a phÇn lµ ngêi Nam D (Thanh Tr×, Hµ Néi) ®¶m nhËn. C«ng viÖc cña phêng nµy lµ bæ lo¹i cñi ph¸c (bæ to) vµ bæ lo¹i cñi böa (bæ nhá). Khèi 11 lîng cñi mçi lo¹i do chñ lß ®Þnh tríc. Mçi phêng hµng cÇu vµ phêng bæ cñi cã mét ngêi ®øng ®Çu gäi lµ “ph¬ng trëng” hay “liÒn anh”. Ngêi nµy chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kü thuËt, ®ång thêi thay mÆt cho phêng m×nh giao dÞch víi chñ lß vÒ khèi lîng c«ng viÖc, c«ng x¸,... 2. Phêng dùng lß. Khi xa, lß Õch cì nhá cßn bao hÑp trong ph¹m vi gia ®×nh. Mçi khi dùng lß ®Òu cã nh÷ng bµn tay, khèi ãc cña nh÷ng ngêi thî tµi giái vÒ dùng, c¸c lß trong cïng phêng B¹ch Thæ gãp ý, gãp c«ng. Ngêi chñ gia ®×nh chØ ph¶i lo b÷a c¬m chÐn níc thay cho c«ng s¸. §Õn khi c¸c lß Õch nhá lôi dÇn, nh÷ng lß ®µn, lß bÇu cì lín xuÊt hiÖn th× còng ®ång thêi h×nh thµnh phêng dùng lß. Phêng thî dùng lß thêng do nh÷ng thî giái lµng Giang Cao ®¶m nhËn. Phêng nµy chÞu tr¸ch nhiÖm tõ viÖc x©y cÊt ban ®Çu ®Õn viÖc tu bæ, theo dâi sau mçi mÎ lß. 3. Phêng chång lß vµ ®èt lß. C©u ca dao ë B¸t Trµng : "Thø nhÊt lµ cç ®¸m ma Thø nh× ®uæi löa Thø ba chång lß" ®· kh¼ng ®Þnh møc ®é nÆng nhäc cïng tÇm quan träng cña viÖc chång lß vµ ®èt lß trong s¶n xuÊt gèm. Phêng chång lß vµ phêng ®èt lß do ngêi Sµi S¬n (Hµ T©y) vµ ë V©n §×nh (Hµ §«ng) ®¶m nhËn. Phêng chång lß thêng cã 7 ngêi: ba thî c¶, ba thî ®Öm vµ mét thî häc viÖc. Thêi ®iÓm nhãm lß lµ nh÷ng giê phót träng ®¹i nhÊt cña vïng quª gèm cæ truyÒn nµy. Theo quan niÖm xa ®ã lµ thêi ®iÓm cña nh÷ng s¶n phÈm kÕt t¹o ®Ñp nhÊt s¾p söa hiÕn tÕ cho thÇn löa trë nªn vÜnh cöu. Ngêi thî c¶ nhiÒu tuæi nhÊt th¾p ba nÐn h¬ng víi lßng thµnh kÝnh ®Ó th«ng ®¹t víi trêi, víi thÇn B¹ch M· (ThÇn löa). Hä cÇu mong : “Ýt cñi, nhiÒu löa, ®øng cöa, vu«ng c©y". V× vËy, víi quan niÖm vÒ niÒm tin vµ con sè 9 (cöu) vµ 3 (tam) biÓu tîng cña tam tµi: Trêi, §Êt vµ Ngêi, ngêi chång lß ®· chia thµnh ba chång xÕp s¶n phÈm cho chÝn bÇu cöa lß ®µn nh sau: - Nhãm chång ®¸y: xÕp bao vµ s¶n phÈm ba líp tõ ®¸y lªn - Nhãm chång gi÷a: xÕp ba líp gi÷a - Nhãm gäi mÆt: xÕp ba líp cuèi cïng (cao nhÊt) lµ gäi mÆt (nghÜa lµ xÕp s¶n phÈm trªn mÆt bao, xÕp vµo giai ®o¹n cuèi cïng trong lß). Mçi nhãm kÓ trªn cã hai ngêi ( mét thî c¶ vµ mét thî ®Öm). Ngêi thî häc viÖc cã nhiÖm vô bng bao s¶n phÈm méc chung cho c¶ ba nhãm. 12 Phêng ®èt lß cã tõ 5 ®Õn 7 ngêi, thßng lµ 7 ngêi. Khi lß vËn hµnh th× phêng nµy bè trÝ nh sau: Ngêi xuÊt c¶ (trëng phêng) sau tr¸ch nhiÖm vÒ kü thuËt, hai ngêi thî ®èt díi (®èt ë bÇu còi lîn- cöa lß), bèn ngêi ®èt trªn (nÐm cñi böa tõ trªn tõ trªn nãc vµo lß qua c¸c lç giêi, nhê chiÕc gËy ®Çu cã g¾n ®inh nhän. Víi dông cô ®Æc biÖt nµy, ngêi thî tr¸nh ®îc nh÷ng tai n¹n g©y ra tõ lìi löa phôt lªn qua c¸c lç giêi). 4. Phêng dåi b¸t vµ phêng ve lõa. H¬ng íc cña lµng ®· quy ®Þnh "BÊt kh¶ gi¸o huÊn phi tö t«n" (kh«ng thÓ d¹y nghÒ cho nh÷ng ngêi kh«ng ph¶i con ch¸u m×nh), nªn phêng dåi b¸t vµ phêng ve lõa chØ do ngêi lµng B¸t Trµng ®¶m nhËn. S¶n phÈm méc (vãc) ®· ®îc ®Þnh h×nh qua kh©u vuèt, in vµ ®· ®îc ph¬i hong cho c¬ng tay råi ®em ñ (ñ vãc) ®Ó gi÷ l¹i ®é Èm cÇn thiÕt cña s¶n phÈm tríc khi söa méc. C«ng ®o¹n söa hµng méc bao gåm c¸c viÖc: dåi, tiÖn, c¾t, tØa, chuèt níc, trang trÝ, lµm men vµ söa hµng men. Phêng dåi b¸t do thî nam ®¶m nhËn. Phêng ve lõa Ýt nhÊt còng ph¶i cã ba ngêi: mét ngêi c¾t dß vµ ve lßng, mét ngêi trang trÝ vµ chÊm cóc, mét ngêi lõa (s¾p s¶n phÈm theo tõng cäc). Ba ngêi nµy lËp thµnh mét d©y chuyÒn chÆt chÏ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Ngêi ®øng ®Çu cña phêng dåi b¸t vµ phêng ve lõa còng gäi lµ ngêi “xuÊt c¶”. Riªng nh÷ng ngêi thî n÷ vuèt b¸t b»ng tay, tuy ®«ng ®¶o nhng hä kh«ng thuéc mét phêng nµo c¶, hä thuÇn tuý lµn nh÷ng ngêi lµm kho¸n s¶n phÈm. 5. NÕp sèng vµ phong tôc ngêi lµng gèm. Lµ mét lµng nghÒ cæ truyÒn cã lÞch sö hµng 5  6 thÕ kû nªn nÕp sèng ngêi d©n lµng B¸t Trµng mang dÊu Ên nghÒ nghiÖp ®Ëm nÐt. N»m ë ngoµi ®ª, ngay bªn mÐ níc s«ng Hång, B¸t Trµng ®· tr¶i qua nhiÒu phen thay ®æi. Mçi lÇn con níc d©ng to th× phï sa l¹i båi ®¾p cho B¸t Trµng mét líp ®Êt mµu mì. ThÕ nhng mçi khi dßng thay ®æi th× nã l¹i cuèn theo biÕt bao nhiªu doi b·i, nhµ cöa. V× ®Êt ®ai chËt hÑp nªn ngêi d©n B¸t Trµng ph¶i tËn dông tõng tÊc ®Êt ®Ó võa lµm nhµ ë, võa dùng lß s¶n xuÊt. N¨m 1958, khi tiÕn hµnh x©y dùng c«ng tr×nh B¾c- Hng H¶i, ngêi ta ®· ph¸t hiÖn ®îc dÊu tÝch cña bÓ níc, s©n g¹ch, lß gèm ch×m s©u díi lßng ®Êt tíi 1213 m. V× ®Êt ®ai chËt hÑp nh thÕ nªn ngêi B¸t Trµng cã c©u "Sèng ë chËt, chÕt ch«n nhê" (§Õn nay x· B¸t Trµng vÉn cßn mét nghÜa trang ch«n nhê trªn ®Êt ThuËn Tèn, x· §a Tèn). Më ®Çu h¬ng íc cña lµng, ngêi d©n lµng B¸t ®· nªu cao t×nh lµng nghÜa xãm, ®¹o lý sèng ë ®êi: LÊy nh©n ®øc khuyªn b¶o nhau chí kÓ giµu nghÌo 13 LÊy ®iÒu ph¶i lµm lÏ sèng, ph¶i lu«n tù söa m×nh §èi xö víi nhau theo lÏ tôc kh«ng nªn lÊn lít Ho¹n n¹n gióp nhau kh«ng ®îc manh t©m chiÕm ®o¹t . DÉu r»ng nh÷ng ngêi thî gèm chØ ®îc xÕp vµo h¹ng thø hai trong lµng (sau c¸c quan v¨n vâ vµ nh÷ng ngêi giµu cã), nhng hµng n¨m vµo th¸ng hai ©m lÞch, ngµy ®Çu tiªn vµo ®¸m, lµng biÖn lÔ ra ®×nh mét con tr©u t¬ thËt bÐo, thui vµng, ®Æt trªn chiÕc bµn lín, kÌm theo lµ s¸u m©m cç vµ bèn m©m x«i. Khi lÔ xong cç ®îc h¹ xuèng chia ®Òu cho c¸c v¸ch (h¹ng) cïng nhau ¨n uèng vui vÎ. §èi víi viÖc ma chay, lµng lËp ra “Héi nghÜa” kh«ng ph©n biÖt giµu nghÌo, nghÒ nghiÖp, tuæi t¸c. Hµng th¸ng, héi quy ®Þnh mçi ngêi ®ãng gãp vµi ®ång kÏm lµm quü ®Ó lo viÖc ®Ìn h¬ng, phóng viÕng ngêi qu¸ cè. Gia ®×nh nµo cã viÖc hiÕu nÕu cÇn, ®Õn mêi sÏ cã ngêi ®Õn khªnh gióp. Lµng l¹i cã quy ®Þnh mçi ®¸m tang ®Òu ph¶i v¸c hai tÊm biÓn ®i tríc, nÕu lµ ®µn «ng th× viÕt hai ch÷ Nho “Trung tÝn” b»ng v«i tr¾ng, cßn ®µn bµ th× viÕt hai ch÷ “Trinh thuËn”. Ngêi nµo khi sèng m¾c ph¶i nh÷ng lçi lÇm th× hai tÊm biÓn ®Ó tr¾ng. §©y lµ h×nh thøc gi¸o dôc tÕ nhÞ ®èi víi mäi ngêi trong trong lµng xãm, céng ®ång. Riªng ®èi víi ngêi thî gèm, hä cã tËp tôc thÓ hiÖn tÝnh nghÒ nghiÖp vµ c¶m ®éng. Con dao m©y lµ vËt tuú th©n rÊt gÇn gòi víi ®µn «ng lµng gèm B¸t Trµng. Khi sèng hä lu«n mang bªn m×nh, khi qua ®êi th× hÇu nh ngêi thî gèm nµo còng dÆn con ch¸u h·y ch«n theo m×nh con dao th©n thiÕt Êy. Cßn vÒ cíi xin, xa kia ë B¸t Trµng, phÇn nhiÒu trai g¸i trong lµng lÊy nhau ®Ó nghÒ nghiÖp kh«ng bÞ lé ra ngoµi. Còng cã trêng hîp con trai lµng lÊy vî ë c¸c x· l©n cËn, nhng con g¸i lµng B¸t lÊy chång lµ con trai lµng kh¸c lµ ®iÒu hiÕm thÊy. LÖ lµng quy ®Þnh, con g¸i lÊy chång lµng ph¶i nép cheo 50 viªn g¹ch, cßn lÊy con trai lµng kh¸c, sè lîng nép t¨ng gÊp ®«i. Lµng thu g¹ch ®Ó l¸t ®êng hoÆc tu söa ®×nh, miÕu,... 2.3. NiÒm tù hµo cña lµng gèm Sau th¾ng lîi cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh díi ngän cê ®¹i nghÜa cña ngêi anh hïng d©n téc Lª Lîi, ®Êt níc ta bíc vµo thêi kú x©y dùng míi mµ nay chÝnh sö níc ta gäi lµ thêi Lª s¬. Díi thêi Lª s¬ (®Çu thÕ kú XV), nghÒ gèm b¸t trµng ra sao? §Õn nay ®· cã nhiÒu tµi liÖu nghiªn cøu trong vµ ngoµi níc chøng minh sù ph¸t triÓn rùc rì cña nghÒ gèm §¹i ViÖt trong thµnh phÇn tiªu biÓu cña nÒn v¨n ho¸ Th¨ng Long, víi dßng gèm men ngäc vµ men hoa n©u ®Æc s¾c. Nh vËy, cã chËm ®i ch¨ng n÷a th× sau h¬n 20 n¨m díi ¸ch thèng trÞ tµn b¹o cña giÆc Minh, nghÒ gèm B¸t Trµng ®· kh«i phôc nhanh chãng tríc khÝ thÕ míi cña ®Êt níc sau chiÕn th¾ng B×nh Ng«. H¼n lµ thÕ, cho nªn trong 14 cuèn D ®Þa chÝ, bé s¸ch ®Þa lý quý gi¸ cña níc ta cßn l¹i ®Õn nay do NguyÔn Tr·i so¹n, ®· cho biÕt: Trong sè ®å cèng n¹p phong kiÕn ph¬ng B¾c, “lµng B¸t Trµng ph¶i cung øng 70 bé b¸t ®Üa”. KÓ còng l¹, níc Tµu cã nghÒ lµm gèm men ph¸t triÓn vµ næi tiÕng thÕ mµ l¹i nhËn ®å cèng b»ng gèm men cña lµng B¸t Trµng? ChÝnh ®iÒu ghi chÐp cña NguyÔn Tr·i ®· th«i thóc nhiÒu nhµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc ®i t×m nh÷ng g× cßn l¹i cña nghÒ gèm B¸t Trµng xa. Nhng hä kh«ng thÓ tiÕn hµnh ®µo kh¶o cæ díi s©u 10 mÐt ®Êt phï sa ®Ó t×m ra thªm vÕt tÝch. C¸c vËt phÈm t×m ®îc c«ng trêng B¾c Hng H¶i hiÖn lu tr÷ t¹i ViÖn B¶o tµng lÞch sö còng chØ lµ b¸t, ®Üa, b×nh lä trang trÝ vÏ men lam, men tr¾ng phñ ngoµi, vµ ®Òu thuéc vÒ thÕ kû XVI-XVII mµ th«i. H¬n n÷a, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay còng cha thÓ tiÕn hµnh t×m kiÕm díi lßng s«ng Hång ®Ó mong gÆp ®îc nh÷ng dÊu tÝch vÒ nghÒ gèm cña B¸t Trµng trong qu¸ khø. T×m hiÓu vÒ B¸t Trµng qua tµi liÖu kh¶o cæ häc, vËy lµ bÊt lùc råi ch¨ng?. May sao, Ýt n¨m gÇn ®©y, ngêi ta ®· t×m thÊy mét vµi dÊu hiÖu ®¸ng mõng ë §a Tèn, c¸ch B¸t Trµng kh«ng ®Çy hai c©y sè. §ã lµ nh÷ng su tËp gèm men cæ ®¸ng quan t©m, cã thÓ gi¸n tiÕp ®ãng gãp vµo viÖc t×m hiÓu nghÒ gèm B¸t Trµng. §a Tèn vèn kh«ng ph¶i lµ x· cã nghÒ gèm truyÒn thèng. §a Tèn lµ x· thuÇn n«ng nghiÖp, cã lÞch sö lËp lµng c¸ch ngµy nay trªn 2000 n¨m. Nh©n d©n §a Tèn ®· ph¸t hiÖn s¶n phÈm gèm men cña nhiÒu thêi ®· qua, ®Æc biÖt lµ c¸c su tËp gèm men thêi TrÇn vµ Lª s¬ t×m thÊy ë §µo Xuyªn vµ Lª X¸. Su tËp gèm thêi TrÇn cã nhiÒu kiÓu d¸ng: b¸t, ®Üa, ©u, m¶ng bÖ tîng, ®îc trang trÝ næi hoa cóc, hoa sen, hoa d©y c¸ch ®iÖu vµ phñ men ngäc xanh, hay men vµng ngµ thuéc cïng lo¹i ®å gèm t×m thÊy ë Hoa L (Ninh B×nh), ®Òn Hïng (Phó Thä), V©n §ån (Qu¶ng Ninh). Lý thó h¬n, l¹i thÊy c¶ b¸t vµ ®Üa “ng©y” (nung cha chÝn) vµ l¹i cã chiÕc nøt, r¹n, cong vªnh. Râ rµng ®©y lµ nh÷ng thø phÈm cña lß gèm. Cïng chç ph¸t hiÖn ®å gèm nµy cßn cã nhiÒu lon sµnh c¸c cì, rÊt cã thÓ lµ mÊy lo¹i bao nung. Su tËp gèm thêi Lª s¬ cã hai chiÕc chËu gèm hoa n©u vµ mÊy chiÕc ®Üa hoa lam cì to. ChËu gèm hoa n©u vÏ hoa d©y c¸ch ®iÖu h×nh sin kh¾c ch×m råi t« n©u. §Üa hoa lam nÒn tr¾ng ngµ, hoa v¨n trang trÝ ®¬n gi¶n, chØ lµ mét b«ng hoa, xung quanh cã vµi nh¸nh l¸, xanh mµu ch×, vÏ b»ng bót l«ng mÒm m¹i. Cã lÏ kh«ng cßn ph¶i nghi ngê g× n÷a vÒ xuÊt xø cña nh÷ng su tËp gèm nµy lµ cña lß gèm B¸t Trµng cuèi thÕ kû XIV, ®Çu thÕ kû XV. Nh÷ng nguån th«ng tin kh¶o cæ häc vµ b¶o tµng cßn cho biÕt, rÊt nhiÒu b¶o tµng trªn thÕ giíi x©y dùng su tËp riªng vÒ gèm ViÖt Nam nh ë NhËt B¶n, Philippin, Ph¸p, BØ, Thæ NhÜ Kú,... Trong sè ®ã ch¾c h¼n cßn nhiÒu s¶n phÈm cã xuÊt xø n¬i s¶n xuÊt lµ lß gèm B¸t Trµng. NhiÒu häc gi¶ níc ngoµi ham muèn ®i t×m mèi quan hÖ giao lu v¨n ho¸ tõ nh÷ng ®å gèm men do dùa trªn c¸c d÷ kiÖn vÒ kiÓu d¸ng vµ trang trÝ. Xem tµi 15 liÖu giíi thiÖu cuéc triÓn l·m do Héi gèm sø §«ng Nam ¸ tæ chøc t¹i B¶o tµng quèc gia Singapo håi th¸ng 6/1982, cã thÓ thÊy râ nh÷ng bøc ¶nh chôp b¸t ®Üa chøng minh vÊn ®Ò quan hÖ giao th¬ng cña ®å gèm B¸t Trµng víi ®å gèm Su Kh« Thai (Th¸i Lan), Nam Trung Quèc vµ NhËt B¶n. Tiªu biÓu lµ lo¹i ®Üa cì to vÏ hoa lam cña B¸t Trµng thêi Lª s¬. T¹i h¶i c¶ng Hacata, mét c¶ng sÇm uÊt tõ thÕ kû XII-XIV thuéc ®¶o Kiusiu (NhËt B¶n), ngêi ta ®· t×m thÊy trong lßng ®Êt mét sè m¶nh gèm men ViÖt Nam mµ nay, mét n÷ sinh NhËt B¶n ë trêng ®¹i häc Tæng hîp Kiusiu chän lµm ®Ò tµi nghiªn cøu cho luËn v¨n tèt nghiÖp. LÞch sö quan hÖ giao th¬ng h¼n lµ cßn nhiÒu bÝ Èn cha ®îc kh¸m ph¸, vµ ch¾c ch¾n cã ¶nh hëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña nghÒ lµm gèm, nhÊt lµ tõ thÕ kû XVI trë ®i con ®êng mËu dÞch §«ng-T©y ®îc thiÕt lËp. VËy th× trung t©m B¸t Trµng næi tiÕng l¹i kh«ng ®ãng gãp phÇn ®¸ng kÓ nµo ch¨ng? Trong catalogue cña c¸c cuéc triÓn l·m vÒ gèm men ViÖt Nam ®îc trng bÇy vµ giíi thiÖu ë NhËt B¶n, ë Gia cac ta, … ®· giíi thiÖu nhiÒu s¶n phÈm gèm men cña B¸t Trµng mµ phÇn lín thuéc c¸c thÕ kû XV, XVI, XVII. S¶n phÈm gèm B¸t Trµng lµ mÆt hµng ®îc nhiÒu níc a chuéng v× vÎ ®Ñp hµi hoµ, ®éc ®¸o cña h×nh d¸ng, mÇu men vµ nÐt vÏ. ChÝnh nhê nh÷ng bµn tay tµi hoa cña ngêi thî gèm B¸t Trµng mµ biÕt bao s¶n phÈm gèm ®· trë thµnh mãn lîi lín cña c¸c th¬ng nh©n NhËt B¶n, Hµ Lan, Bå §µo Nha, Ph¸p, Anh vµ Trung Quèc. S¸ch LÞch sö vÒ c«ng ty §«ng Ên cã ghi: t¹i §µng Ngoµi, n¨m 1653, «ng Sjatule ®øng ®Çu Thñ Liªu bÞ kÕt ¸n tö h×nh vµ c«ng ty §«ng Ên – Hµ Lan mÊt mãn nî 14.499 ®ång Hµ Lan… Nhng còng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ tÇu Hµ Lan ®· kh«ng tiÕp tôc ¨n hµng. §å gèm men B¸t Trµng ®· cã ®îc mét sù l«i cuèn nh thÕ ph¶i ch¨ng lµ sù “b¾t chíc gèm Tµu” hay v× “do thî Trung Hoa truyÒn b¶o”? Ngay c¸c häc gi¶ níc ngoµi tríc ®©y khi nghiªn cøu ®å gèm trong khung c¶nh v¨n ho¸ ViÖt Nam, còng ®· b¸c bá nh÷ng ®iÒu mÆc c¶m ®ã. Sù thùc lµ dï xuÊt hiÖn ë ®©u, gèm B¸t Trµng vÉn to¸t lªn vÎ ®Ñp riªng víi cèt gèm dÇy dÆn bëi lèi t¹o h×nh be ch¹ch, vuèt tay trªn bµn xoay, víi nÐt vÏ phãng kho¸ng mµ tù nhiªn céng víi vÎ s©u l¾ng cña líp men phñ,... Tuy nay kh«ng cßn râ dÊu tÝch vÒ mét chiÕc lß nung nµo cña B¸t Trµng ë ba thÕ kû (XV, XVI,XVII) díi triÒu Lª - T©y S¬n vµ NguyÔn, nhng t¹i nhiÒu gia ®×nh, nhiÒu ®×nh chïa trong níc hay ë c¸c b¶o tµng quèc gia cßn lu gi÷ nhiÒu ®å gèm men mµ ch¾c ch¾n ®îc chÕ t¹o t¹i B¸t Trµng. Chøng cí lµ, trªn mét sè vËt phÈm cßn thÊy râ hä tªn, quª qu¸n cña ngêi thî cïng víi niªn hiÖu triÒu vua ®¬ng thêi trÞ v×. 16 ë viÖn B¶o tµng lÞch sö ViÖt Nam cßn lu gi÷ nh÷ng c©y ®Ìn vµ l h¬ng thuéc dßng gèm men lam vµ men r¹n cña nhiÒu t¸c gi¶ lµm gèm ë B¸t Trµng: c©y ®Ìn chÕ t¹o vµo kho¶ng niªn hiÖu Diªn Thµnh (®êi M¹c MËu Hîp) môc 1578 – 1585 cña NguyÔn Phong Lai vµ Bïi NghÜa, c©y ®Ìn chÕ ngµy 24 th¸ng 6 n¨m thø 3 niªn hiÖu Diªn Thµnh (1580) cña NguyÔn Phong Lai vµ Hoµng Ngu, c©y ®Ìn chÕ ngµy 25 th¸ng 10 n¨m thø 3 niªn hiÖu Diªn Thµnh (1580) cña Bïi HuÖ vµ Bïi ThÞ §ç. ë b¶o tµng Hµ Nam Ninh cã ®ñ bé c©y ®Ìn vµ l h¬ng do §ç Xu©n Vi chÕ t¹o ngµy 20 th¸ng 8 n¨m thø 3 niªn hiÖu Hng TrÞ (®êi M¹c MËu Hîp). Sang thÕ kû XVII, ë lß gèm B¸t Trµng vÉn phæ biÕn chÕ t¹o c¸c vËt phÈm c©y ®Ìn, l h¬ng cïng nhiÒu lo¹i h×nh kh¸c. Trong sè ®ã còng cã nhiÒu chiÕc ®¸ng chó ý. ë viÖn B¶o tµng lÞch sö, cã trêng hîp nh phÇn díi cña mét c©y ®Ìn cho biÕt râ: t¸c gi¶ s¸ng t¸c vµ lµm ra lµ x· trëng x· B¸t Trµng, hä tªn lµ Bïi §µo, thêi gian chÕ t¹o vµo n¨m thø 2 niªn hiÖu Hoµng §Þnh, ®êi vua Lª KÝnh T«ng (1602). L¹i cã c©y ®Ìn kh¸c ghi râ lµ do sinh ®å Vò Xu©n t¹o t¸c n¨m 1613, c©y ®Ìn chÕ t¹o n¨m thø 19 niªn hiÖu Hoµng §Þnh (1619) cña t¸c gi¶ Bïi H¸c. L¹i cã chiÕc l h¬ng miÖng trßn ®îc lµm vµo ngµy r»m th¸ng 8 n¨m T©n Hîi, n¨m thø 9 niªn hiÖu C¶nh TrÞ (1671) cña ®êi vua Lª HiÒn T«ng,... Ngoµi dßng gèm men vÏ lam phñ men tr¾ng, tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 17 ë B¸t Trµng ®· chÕ t¹o ®îc ®å gèm men r¹n rÊt ®Ñp. C©y ®Ìn mang niªn hiÖu Hoµng §Þnh (1601 - 1619) lµ mét ®iÓn h×nh. C©y ®Ìn còng ®îc t¹o hai phÇn råi khíp l¹i, cao 75cm. §Ìn ®îc trang trÝ næi nhiÒu lo¹i hoa v¨n: hoa d©y, l¸ lËt, l«ng c«ng, l¸ ®Ò “trong mçi l¸ ®Ò l¹i cã mét v¹n” vµ ®ñ bé tø linh - long - ly- quy phîng. ë mét gãc cña phÇn díi c©y ®Ìn cã kh¾c hai dßng ch÷ H¸n cho biÕt: ngêi s¸ng t¸c vµ lµm ra lµ §ç Phñ x· B¸t Trµng, huyÖn Gia L©m. Nhng ®iÒu cã ý nghÜa h¬n lµ víi c©y ®Ìn nµy, chóng ta cã c¬ së kh¼ng ®Þnh r»ng lµng B¸t Trµng ®· chÕ t¹o ®îc ®å gèm men r¹n tõ ®Çu thÕ kû XVII. §ã còng lµ chøng cí vËt chÊt xua ®uæi mÆc c¶m sai lÇm vÒ sù du nhËp men r¹n cña Trung Quèc. Bëi v×, ë Trung Quèc, viÖc ph¸t minh ra men r¹n, ®îc quy c«ng cho §êng Anh, vÞ qu¶n thñ lß gèm ë TrÊn C¶nh §øc, l¹i x¶y ra vµo thêi vua Cµn Long nhµ Thanh ë nöa ®Çu thÕ kû 18. Theo tµi liÖu th«ng b¸o vÒ su tËp ®å gèm men ViÖt Nam cã niªn ®¹i ë viÖn B¶o tµng lÞch sö th× vËt phÈm gèm men r¹n cßn thÊy nhiÒu lo¹i h×nh kh¸c nhau nh léc b×nh, c©y nÕn h×nh gèc tre, l h¬ng, ®Ønh, choÐ, tîng nghª vµ tîng hæ n»m,... mang niªn hiÖu cña c¸c triÒu vua Lª kÕ tiÕp nh C¶nh TrÞ cña Lª HuyÒn T«ng, VÜnh TrÞ, ChÝnh Hoµ Lª Huy T«ng, C¶nh Hng Lª HiÕn T«ng,... ®iÒu ®ã 17 còng chøng minh r»ng ®å gèm men r¹n ë B¸t Trµng cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn qua hµng thÕ kû. Vµo cuèi thÕ kû 18, díi triÒu T©y S¬n, nghÒ gèm B¸t Trµng cßn phån thÞnh l¾m. ViÖn B¶o tµng lÞch sö cßn gi÷ mét ®«i b¸t ®Õ réng, ch©n thÊp, lßng do·ng, thµnh khum vµ miÖng h¬i loe. Thµnh bªn trong vµ ngoµi b¸t phñ men r¹n mÇu ngµ vµng, x¬ng gèm th« cã mÇu x¸m ®en (thùc chÊt lµ ®Êt D©u Canh). Bªn thµnh ngoµi b¸t, mét phÝa cã vÏ khãm tróc b»ng men lam vµ phÝa ®èi diÖn viÕt hai hµng ch÷ H¸n trÝch mét c©u th¬ cæ: “vÞ xuÊt ®Þa ®Çu tiªn h÷u tiÕt”. C©u nµy nh mét triÕt lý mîn ý nghÜa thùc tiÔn r»ng: Gièng tre tróc rÊt phæ biÕn vµ gÇn gòi víi ngêi ViÖt Nam ta Êy, c¸i mµng non cha nh« lªn khái mÆt ®Êt th× c¸i tiÕt (®èt) cña nã ®· sinh ra råi. ThËt lµ mét triÕt lý th©m thuý, ngÇm ngîi ca khÝ tiÕt con ngêi. NhiÒu ®å gèm men ghi niªn hiÖu Gia Long (1802 - 1819) ®îc lu gi÷ t¹i ViÖn B¶o tµng lÞch sö còng lµ nh÷ng b»ng chøng sinh ®éng vÒ nghÒ gèm men B¸t Trµng ë thêi ®Çu nhµ NguyÔn. Trªn nh÷ng vËt phÈm léc, b×nh, choÐ, Êm, ®å thê, ®å gia dông kh¸c, cßn kh¸ phæ biÕn trong níc, chóng ta vÉn thÊy sù tiÕp nèi víi kü thuËt t¹o d¸ng vµ trang trÝ cña thêi cuèi Lª - T©y S¬n. Trªn nhiÒu b×nh, choÐ phñ men r¹n hay choÐ men da l¬n mµu n©u ®en, ta vÉn thÊy sö dông mµu xanh (c« ban) vÏ b»ng bót l«ng theo c¸c chr ®Ò phong c¶nh, chim bªn hoa cóc, chim ®Ëu cµnh tróc, bím vµ hoa hång, chim víi hoa sen. Còng cã tiªu b¶n ®¸ng chó ý nh chiÕc b×nh (cã lÏ lµ èng ®Ó c¾m tranh cuén) t¹o d¸ng nh mét èng b¬ng. Ngêi thî nh “sao” l¹i c¸i vÎ thùc cña èng b¬ng ngay tõ mÊu cho ®Õn mét ®«i cµnh l¸, hay mét chó chim chao c¸nh… TÊt nhiªn c¸c trang trÝ nµy ®Òu ch¹m næi vµ phñ men r¹n mµu tr¾ng ngµ. Cßn cã lo¹i b×nh rîu cì lín, cã hai bÇu trßn c¸ch nhau b»ng mét ®o¹n th¾t ngang, miÖng h×nh trô cao th× ®Ò tµi trang trÝ xoay quanh c¸c vËt quý nh thanh b¶o kiÕm, cuèn th, ®Ønh trÇm, tói gÊm, tr¸i phËt thñ, hay b«ng lùu, qu¶ ®µo. NghÒ gèm B¸t Trµng ®· tr¶i qua trªn n¨m thÕ kû víi nhiÒu thµnh tùu rÊt ®¸ng tù hµo. §ã lµ bÖ ®ì v÷ng ch¾c ®Ó B¸t Trµng h«m nay cµng tiÕn nhanh h¬n cïng c¶ níc ®i lªn chñ nghÜa x· héi. 18 Ch¬ng II. Thùc tr¹ng ph¸t triÓn cña lµng gèm b¸t trµng. I. Nh÷ng s¶n phÈm chÝnh cña lµng gèm B¸t Trµng. S¶n phÈm gèm B¸t Trµng võa ®a d¹ng vÒ chñng lo¹i, võa phong phó vÒ mµu s¾c kÝch cì. Ngoµi nh÷ng s¶n phÈm truyÒn thèng cã tõ c¸c ®©y 400  500 n¨m, th× hiÖn nay víi nhu cÇu thÞ trêng ®· xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu mÉu m· míi phôc vô cho cuéc sèng. XÐt vÒ tæng thÓ th× cã thÓ chia c¸c s¶n phÈm cña B¸t Trµng lµm c¸c lo¹i chñ yÕu sau: 1. §å d©n dông. - Cì nhá cã: b¸t c¬m, b¸t ®µo, b¸t ®¸, chÐn, t¸ch vµ be rîu. - Cì võa cã: b¸t yªu, b¸t n¾p, Êm chuyªn, Êm tÝch, liÔn, ph¹ng, thïng hoa bÌo,... 2. §å thê. Cã b¸t h¬ng, ®Ønh chÇm, c©y ®Ìn, ®éc b×nh, song b×nh, léc b×nh, èng c¾m h¬ng, ch©n nÕn, lä hoa, bé tam ®a vµ c¸c lo¹i choÐ,... 3. §å trang trÝ néi thÊt vµ vên. Cã c¸c lo¹i chËu hoa, chËu thèng, ®«n, tr¹c, nghª, voi, vÞt, c¸, t«m, cua, ve sÇu cïng c¸c lo¹i phï ®iªu vµ ®Üa treo têng vµ míi ®©y lµ nh÷ng ®å vËt cã kÝch thíc rÊt nhá vµ ngé nghÜnh thêng phôc vô díi h×nh thøc ®å lu niÖm cho kh¸ch du lÞch nh hép phÊn, h×nh ngêi, bé Êm chÐn cì nhá xÝu. Víi nh÷ng ngµy lÔ trong n¨m nh: ngµy quèc tÕ phô n÷, ngµy lÔ t×nh yªu, ngµy nhµ gi¸o,... còng cã nh÷ng s¶n phÈm ®Æc trng t¹i c¸c quÇy hµng. II. Tæ chøc s¶n xuÊt t¹i lµng gèm B¸t Trµng. X· B¸t Trµng gåm hai lµng nhá lµ lµng Giang Cao vµ lµng B¸t Trµng; c¶ hai lµng ®Òu s¶n xuÊt ®å gèm sø nhng phÇn lín s¶n phÈm b¸n ra vÉn do lµng B¸t Trµng s¶n xuÊt. §¹i héi lÇn thø VI cña §¶ng (1986) thùc hiÖn chñ tr¬ng ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ, xo¸ bá chÕ ®é tËp trung quan liªu bao cÊp, chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, ®· t¹o ra mét bíc ngoÆt míi trong c«ng cuéc ph¸t triÓn cña c¶ níc. ChÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ®· t¹o mét søc sèng míi cho c¸c lµng nghÒ nãi chung vµ cho B¸t Trµng nãi riªng. C¬ chÕ míi ®· më réng kh¶ n¨ng huy ®éng mäi nguån vèn, lao ®éng, vËt t trong c¸c hé gia ®×nh vµo ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu s¶n phÈm. Tõ n¨m 1990 trë l¹i ®©y, nghÒ gèm B¸t Trµng ®· thùc sù khëi s¾c vµ mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Tõ khi chuyÓn híng kinh tÕ, lÊy hé gia ®×nh lµm nßng 19 cèt trong s¶n xuÊt - kinh doanh. ChÊp nhËn c¹nh tranh, më réng s¶n xuÊt vµ thÞ trêng tiªu thô trong vµ ngoµi níc, do vËy, s¶n xuÊt cña B¸t Trµng t¨ng lªn nhanh chãng, thu nhËp ®îc n©ng cao, ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn ®îc c¶i thiÖn râ rÖt. Nãi ®Õn B¸t Trµng ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn lµng cæ B¸t Trµng. HiÖn t¹i, lµng cæ B¸t Trµng chØ cã diÖn tÝch 5,6 ha vµ chØ cßn 20 lß gèm mang tÝnh chÊt dßng hä (c¶ lµng hiÖn cã 26 hä) nhng n¬i ®©y l¹i cã nhiÒu di tÝch mang ®Ëm nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng cña lµng. Khu vùc s¶n xuÊt chñ yÕu cña lµng B¸t Trµng hiÖn nay lµ khu ®Êt míi, khu s¶n xuÊt nµy ph¸t triÓn tõ sau n¨m 1990 vµ cã diÖn tÝch lín gÊp hai lÇn so víi khu lµng cæ tríc kia. Nguyªn liÖu chñ yÕu ®Ó lµm gèm cña lµng B¸t Trµng lµ ®Êt Cao lanh tr¾ng, hiÖn t¹i lo¹i ®Êt nµy t¹i chÝnh lµng ®· hÕt, do vËy ®Ó s¶n xuÊt ngêi d©n B¸t Trµng ph¶i mua ®Êt tõ c¸c tØnh l©n cËn Hµ Néi nh: H¶i D¬ng, Hng Yªn, VÜnh Phóc, Qu¶ng Ninh,... Tríc ®©y ®Ó t¹o h×nh s¶n phÈm c¸c nghÖ nh©n gèm thêng dïng bµn xoay ®Èy b»ng tay hoÆc ®¹p b»ng ch©n ®Ó vuèt ra s¶n phÈm, do vËy ®ßi hái ngêi lµm gèm ph¶i cã ®é tinh x¶o rÊt cao. HiÖn nay, trong lµng B¸t Trµng nh÷ng ngêi cßn cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn kiÓu t¹o h×nh ®ã chØ cßn kho¶ng ba, bèn ngêi. Nh÷ng s¶n phÈm cña lµng b©y giê ®a phÇn ®îc lµm theo ph¬ng ph¸p ®æ khu«n, lµm theo c¸ch nµy th× thêi gian chi phÝ cho mét s¶n phÈm ng¾n h¬n, tuy vËy nhng gi¸ trÞ thÈm mü cña s¶n phÈm kh«ng gi¶m ®i, ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt nµy cßn gäi lµ in. S¶n phÈm sau khi dì khu«n chØ cÇn söa sang l¹i mét chót nh bá bavia hay vª l¹i nh÷ng ®êng miÖng s¶n phÈm lµ ®· xong ®îc phÇn cèt. §èi víi nh÷ng s¶n phÈm cÇu kú nh yªu cÇu ph¶i ®¾p næi, kh¾c t¹o h×nh,... hay s¶n phÈm cã kiÓu d¸ng kh«ng thÓ t¹o ®îc khu«n th× ngêi thî gèm vÉn ph¶i dïng tay ®Ó vª, nÆn vµ uèn trùc tiÕp trªn s¶n phÈm cßn cha se mÆt. Nh÷ng s¶n phÈm söa l¹i nh vËy mµ kh«ng dïng bµn xoay gäi lµ hµng lµm bé, nÕu dïng ®Õn bµn xoay gäi lµ hµng lµm bµn. Tãm l¹i, hiÖn nay viÖc s¶n xuÊt cña lµng B¸t Trµng võa kÕ thõa ®îc truyÒn thèng, võa kÕt hîp ®îc ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt míi cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n. 20