Tài liệu Giáo dục di sản âm nhạc dân tộc thông qua một số làn điệu hát xoan, hát ghẹo cho học sinh thcs trên địa bàn thị xã phú th

1 PHẦN I: MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài. Phú Thọ là đất cuội nguồn của dân tộc Việt Nam. Hát Xoan, hát Ghẹo Phú Thọ là giá trị di sản văn hoá phi vật thể là lối diễn xướng của người Việt Cổ, là vốn văn hoá dân gian lâu đời đặc trưng vùng Đất Tổ có sức sống, lan toả trong cộng đồng dân cư. Hát Xoan, Hát Ghẹo được nhắc đến trong truyền thuyết về thời Hùng Vương, tương truyền, đó là điệu hát của dân gian, được hoàng hậu, các mị nương yêu thích, học, truyền dạy cho nhau và truyền đến cho nhau và truyền đến. Hát Xoan, Hát Ghẹo là hai di sản văn hoá lâu đời, phong phú, đặc sắc không chỉ của tỉnh Phú Thọ mà nó là tải sản văn hoá của cả dân tộc Việt Nam. Riêng với hát Xoan có một tin vui đến với nhân dân trong tỉnh và những người quan tâm đến Hát Xoan, tại Bali (Indonesia) ngày 24/11/2011, UNESCO đã chính thức thông qua quyết định công nhận Hát Xoan Phú Thọ (Việt Nam) trở thành Di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại cần bảo tồn khẩn cấp, với lời nhấn mạnh: Hát Xoan là hình thức âm nhạc rất cổ, kết hợp yếu tố văn hoá, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca , giai điệu và làn điệu. Việc bảo tồn, khai thác, phổ biến, quảng bá hát Xoan Phú Thọ trong những năm tới là mục tiêu chiến luợc của tỉnh Phú Thọ về phát triển văn hoá giai đoạn đến năm 2020. Bảo tồn Hát Xoan, Hát Ghẹo thực chất là bảo tồn văn hoá phi vật thể có từ thời Hùng Vuơng trên quê hương Đất Tổ cội nguồn dân tộc, góp phần làm giàu nền văn hoá Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc. Hiện nay thế giới đang diễn ra sự chuyển biến mạnh mẽ trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, kinh tế, khoa học... trong đó sự giao thoa các nền văn hóa giữa các nước trong khu vực và trên thế giới, đã làm phong phú nền văn hóa nghệ thuật của các nước, tạo mối quan hệ qua lại về những giá trị nghệ thuật để đưa các nước đến gần gũi với nhau hơn. Giáo dục là trang bị cho thế hệ trẻ một hệ thống giá trị về kiến thức, năng lực và khả năng phù hợp với sự phát triển của một xã hội hiện đại, đồng thời đảm bảo phát huy những giá trị truyền thống của người Việt Nam, điều 2 này đã được khẳng định trong chiến lược xây dựng và phát triển kinh tế, xã hội đồng thời là nhiệm vụ, nội dung công tác giáo dục thế hệ trẻ trong giai đoạn hiện nay. Phát huy, bảo tồn những giá trị giá trị văn hóa phi vật thể đói với Hát Xoan, Hát Ghẹo. Đây là một nhiệm vụ quan trọng không chỉ đối với những người con đất Tổ mà còn là trách nhiệm của cả dân tộc Việt Nam. Phú thọ là cội nguồn của dân tộc Việt Nam, Hát Xoan, Hát Ghẹo Phú Thọ là giá trị văn hóa phi vật thể, là lối diễn xướng của người Việt cổ đặc trưng vùng đất Tổ có sức sống lan tỏa trong đời sống cộng đồng dân cư gắn với tín ngưỡng thờ cúng các Vua Hùng được ra đời từ thời Hùng Vương. Hát Xoan, Hát Ghẹo là hai di sản văn hóa lâu đời, phong phú đặc sắc không chỉ tỉnh Phú Thọ mà nó còn là tài sản văn hóa của cả dân tộc Việt Nam. Vào ngày 24 tháng 11 năm 2011 UNESCO đã thông qua quyết định công nhận Hát Xoan Phú Thọ (Việt Nam) trở thành Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần bảo vệ khẩn cấp. Thời gian qua, các chương trình văn nghệ, chương trình giao lưu các hội thi hội diễn về chủ đề Xoan, Ghẹo đã được diễn ra ở các cấp, các ngành trong Tỉnh và cả nước. Hát Xoan, Ghẹo đã được quần chúng hưởng ứng và đã đạt được một số kết quả bước đầu. Tuy nhiên để đưa vào chương trình dạy học trong các trường THCS hiện nay thì chưa đạt được so với yêu cầu đặt ra. Hát Xoan, Ghẹo thực sự chưa đi vào cuộc sống hàng ngày, trong các sinh hoạt của cộng đồng, một trong những nguyên nhân đó là do: - Việc đưa Hát Xoan, Hát Ghẹo vào nhà trường THCS trên địa bàn Thị xã Phú Thọ còn hạn chế. - Âm nhạc dân tộc Hát Xoan, Hát Ghẹo chưa có chỗ đứng trong phân phối chương trình học và chưa có chương trình giáo dục cụ thể về các làn điệu Hát Xoan, Hát Ghẹo. - Phần lớn các đơn vị Trường học triển khai Hát Xoan, Ghẹo còn mang tính chất hình thức, chưa thực sự tạo được hứng thú cho người học. - Cơ sở vật chất, trang thiết bị, tài liệu dạy học chưa đáp ứng được so với yêu cầu đặt ra. 3 Chính vì vậy mà việc đưa Hát Xoan, Hát Ghẹo vào chương trình học và giáo dục âm nhạc dân tộc thông qua một số làn điệu Hát Xoan, Hát Ghẹo là rất cần thiết để bảo tồn và phát huy truyền thống quý báu của dân tộc. Việc giáo dục di sản âm nhạc dân tộc thông qua một số làn điệu Hát Xoan, Hát Ghẹo cho học sinh THCS sẽ giúp các em hiểu được nguồn gốc, thể thức trình diễn, nội dung lời ca và giá trị nghệ thuật của Hát Xoan, Hát Ghẹo. Từ đó các em học sinh THCS biết khôi phục, gìn giữ, phát triển Hát Xoan, Hát Ghẹo. Tiếp tục phổ biến rộng rãi trong đời sống tinh thần của nhân dân và góp phần làm phong phú thêm nền âm nhạc dân gian Việt Nam. Việc giáo dục di sản âm nhạc dân tộc nhằm bồi dưỡng cho các em học sinh lòng yêu quê hương đất nước, niềm tự hào dân tộc và thái độ trân trọng, khâm phục đối những di sản văn hóa của cha ông để lại. Chính vì lí do đó tôi chọn đề tài: “Giáo dục di sản âm nhạc dân tộc thông qua một số làn điệu Hát Xoan, Hát Ghẹo cho học sinh THCS trên địa bàn Thị xã Phú Thọ” làm khóa luận tốt nghiệp. 2. Mục tiêu nghiên cứu. Nghiên cứu Hát Xoan, Hát Ghẹo Phú Thọ ở các vùng, miền trong Tỉnh, tìm ra những nét đặc trưng, tiêu biểu, để từ đó giáo dục giá trị di sản văn hóa của dân tộc, thông qua giảng dạy âm nhạc và các hoạt động ngoại khóa. Đánh giá thực trạng dạy và học Hát Xoan, Hát Ghẹo tại các trường THCS trên địa bàn Thị xã Phú thọ để từ đó nắm được tình hình dạy, học của giáo viên và học sinh đối với làn điệu Xoan, Ghẹo Phú Thọ. Tiến hành giảng dạy thực nghiệm, tổ chức các hoạt động ngoại khóa, từ đó lựa chọn một số bài Hát Xoan, Hát Ghẹo đưa vào chương trình giảng dạy và xây dựng quy trình dạy hát ở trường THCS. 4 PHẦN II. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU. 1. Một số công trình trong nước Hát Xoan, Hát Ghẹo Phú Thọ là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá của vùng đất Tổ Vua Hùng. Trong những năm qua, có nhiều nhà nghiên cứu văn hóa đã tâm huyết và dành nhiều thời gian để nghiên cứu, sưu tầm làm tài liệu truyền dạy, song chủ yếu là nghiên cứu lí luận về hát Xoan, Hát ghẹo. Tiêu biểu là nhạc sĩ Nguyễn Đăng Hòe, (1979), Bước đầu tìm hiểu Hát Ghẹo Vĩnh Phú, Ty Văn hóa Vĩnh Phú. PGS.Tú Ngọc, (1997), Hát Xoan, Dân ca lễ nghi - phong tuc, Nxb Âm nhạc Hà Nội. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Khắc Xương với tài liệu “Hát Xoan Phú Thọ” Hội văn nghệ dân gian Phú Thọ năm 2008; Nhạc sĩ Cao Khắc Thùy với “Hát Xoan – Hát Ghẹo dấu ấn một chặng đường” NXB Âm nhạc 2011. Nhóm tác giả Cao Hồng Phương, Bùi Thị Mai Lan, Phạm Thị Lộc, Tạ Thị Thu HIền, Nguyễn Huy Oanh (2011), đề tài Hát Xoan – Hát Ghẹo một giá trị văn hóa phi vật thể, trường đại học Hùng Vương... Song việc nghiên cứu hát Xoan, Ghẹo để giáo dục di sản âm nhạc dân tộc trong trường THCS trên địa bàn thị Xã Phú Thọ chưa có tác giả nào nghiên cứu chuyên sâu về đề tài này. 2. Một số tài liệu của nước ngoài Chưa thấy có một tác giả nào có công trình nghiên cứu và xuất bản, chỉ có một số bài viết về hát Xoan tại hội thảo quốc tế tháng 1 năm 2010 do ủy ban nhân dân tỉnh Phú Thọ tổ chức. Một số bài viết của các tác giả như: Trần Quang Hải (Quốc tịch Pháp); Giá Jaehnichen (quốc tịch cộng hòa liên bang Đức); Yves Defrance (quốc tịch Pháp); Sheen Dea Cheol (quốc tịch Hàn Quốc). Nội dung các bài viết hầu hết đều khẳng định hát Xoan là lối hát cửa đình, có lối diễn xướng, giai điệu, lời ca cổ hết sức độc đáo và tập trung vào việc đề xuất bảo tồn hát Xoan trong tương lai. Tổng quan một số công trình nghiên cứu trước đây, để thấy rằng: hầu hết các tác giả đều chú trọng đến việc nghiên cứu văn hóa, phong tục, lối diễn xướng của hát Xoan, Hát ghẹo, giúp cho chúng ta có được một cái nhìn khái quát về giá trị của dân ca Xoan, Ghẹo. Tuy nhiên chúng tôi cũng thấy rằng, 5 vẫn cần phải nghiên cứu hát Xoan, hát Ghẹo một cách sâu sắc, phải đánh giá hai loại hình nghệ thuật này một cách chính xác, logich, khoa học, áp dụng đưa vào trường THCS để giáo dục thế hệ trẻ biết trân trọng, gìn giữ và phát huy vốn dân ca quý báu của ông cha để lại. Tiếp tục quảng bá hát Xoan, hát Ghẹo đối với quần chúng nhân dân và trước cộng đồng Quốc tế, đặc biệt đưa hát Xoan ra khỏi tình trạng cần bảo vệ khẩn cấp, được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. 3. Các tài liệu liên quan. Cuốn Âm nhạc dân gian Phú Thọ do tác giả Trần Văn Thục chủ biên. Nội dung cuốn sách chia làm bốn chương: Chương I: Khái quát về âm nhạc dân gian Phú Thọ. Chương II: Hát Xoan Phú Thọ. Chương III: Hát Ghẹo Phú Thọ. Chương IV: Các loại hình dân gian khác. Khóa luận đặc biệt quan tâm đến Chương II và Chương III, với 2 nội dung chính: Khái quát về Hát Xoan, Hát Ghẹo và đặc điểm tính chất âm nhạc của Hát Xoan, Hát Ghẹo. Cuốn hát Xoan Phú thọ do tác giả Nguyễn Khắc Xương, hội văn nghệ biên xoạn. Nội dung cuốn sách gồm có 5 phần: 1/ Hát Xoan tiếng hát cửa đình đám hội làng mùa xuân trên quê hương Đất Tổ. 2/ Hát Xoan, diễn xướng lễ hội truyền thống - về tổ chức và tục lệ của hát Xoan. 3/ Nội dung Hát Xoan, lễ ca và tiệc mùa xuân. 4/ Mấy vấn đề văn hóa của Hát Xoan kết cấu, các quả cách. 5/ Thử tìm hiểu quá trình ra đời và phát triển của Hát Xoan với các nội dung: bài bản Hát Xoan. Cuốn Hát Ghẹo do tác giả Nguyễn Đăng Hòe biên soạn, NXB Văn hóa, Hà Nội. Trong cuốn Hát Ghẹo tác giả đã đưa ra những sự khám phá về bản chất của Hát Ghẹo, những đặc trưng của nghệ thuật Hát Ghẹo ( nguồn gốc, lời ca, các thành tố âm nhạc, lề lối diễn xướng....) Cuốn Hát Xoan dân ca nghi lễ - Phong tục do tác giả Tú Ngọc biên soạn. Cuốn sách gồm có 7 nội dung chính: 1/ Quê hương Hát Xoan - Đất Tổ các Vua Hùng. 2/ Hát Xoan: những địa danh tổ chức phường họ, quá trình diễn xướng. 3/ Ngồn gốc và quá trình phát triển. 4/ Hát Xoan và dân ca lễ nghi phong tục của người Việt. 5/ Thành tố văn chương (ca từ) trong Hát 6 Xoan. 6/ Thành tố âm nhạc trong Hát Xoan. 7/ Hát Xoan truyền thống và hiện đại. Cuốn Báo cáo tổng hợp kết quả thực hiện đề tài khoa học công nghệ “ Tính tương đồng, khác biệt giữa Hát Xoan, Hát Ghẹo” chủ nhiệm đề tài NCS. Cao Hồng Phương. Báo cáo gồm có 3 chương. Chương 1: Khái quát lịch sử địa lý vùng quê hương dân ca Xoan, Ghẹo. Chương 2: Một số nét tương đồng, khác biệt trong văn hóa Hát Xoan, Hát Ghẹo. Chương 3: Một số nét tương đồng, khác biệt trong nghệ thuật Hát Xoan và Hát Ghẹo. Với những kiến thức kế thừa những công trình đi trước vừa nghiên cứu, sáng tác, đề tài này đã chọn lọc tìm hiểu, nghiên cứu để “Giáo dục di sản âm nhạc dân tộc thông qua một số làn điệu Hát Xoan, Hát Ghẹo cho học sinh THCS trên địa bàn Thị xã Phú Thọ”. PHẦN III. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU. 1. Các phương pháp nghiên cứu của đề tài. - Phương pháp nghiên cứu lý luận. - Phương pháp điều tra - Phương pháp quan sát. - Phương pháp nghiên cứu thực nghiệm sư phạm - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn. - Phương pháp nghiên cứu và tổng kết kinh nghiệm giáo dục. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. 2.1. Đối tượng nghiên cứu. - Nghiên cứu về các bài Hát Xoan, Hát Ghẹo Phú Thọ. - Nghiên cứu về phân phối chương trình giảng dạy Hát Xoan, Hát Ghẹo trong giờ ngoại khóa tại trường THCS trên địa bàn Thị xã Phú Thọ. 2.2. Phạm vi nghiên cứu. - Nghiên cứu cơ sở lí luận về Hát Xoan, Hát Ghẹo, trình tự thể hiện, lối diễn xướng độc đáo trong Hát Xoan, Hát Ghẹo. - Nghiên cứu Phân phối chương trình Âm nhạc trường THCS và Học sinh trường THCS trên địa bàn Thị xã - Phú Thọ. 7 - Nghiên cứu các tài liệu âm nhạc có liên quan đến văn hóa dân gian tỉnh Phú Thọ. 3. Kết quả khóa luận, sản phẩm ứng dụng Khóa luận là cuốn tài liệu tham khảo nhằm giáo dục các em học sinh về truyền thống văn hóa dân tộc thông qua một số làn điệu Hát Xoan, Hát Ghẹo. Khóa luận cung cấp thêm cơ sở lí luận về Hát Xoan, Hát Ghẹo cho giáo viên và các em học sinh. Là tài liệu truyên truyền, quảng bá Hát Xoan, Hát Ghẹo, di sản văn hóa vật thể của nhân loại trong cộng đồng và trong trường học. 8 PHẦN IV. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐẠT ĐƯỢC. CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT VỀ HÁT XOAN HÁT GHẸO MỘT GIÁ TRỊ VĂN HÓA PHI VẬT THỂ TỈNH PHÚ THỌ. 1.1. Hát Xoan 1.1.1. Nguồn ngốc ra đời của loại hình Hát Xoan Hát Xoan Phú Thọ một loại hình dân ca đặc sắc trong kho tàng văn hóa dân gian vùng Đất Tổ. Hát Xoan là dân ca nghi lễ phong tục, hát trước cửa đình trong lễ hộ mùa xuân và chỉ hát vào những ngày hội đám, tế thần khi làng mở hội. Hát xoan là một loại dân ca độc đáo, tồn tại lâu đời ở hai xã Kim Đức và Phượng Lâu, thuộc huyện Phù Ninh cũ nay là huyện Phong Châu và thành phố Việt Trì. Nguồn gốc của Hát Xoan có rất nhiều truyền thuyết khác nhau liên quan đến thời kì các vua Hùng dựng nước Văn Lang. Tại làng Phù Đức (gồm cả phường Xoan Phù Đức, phường Thét) theo truyền thuyết kể rẳng vua Hùng đi tìm đất đóng đô, một hôm nghỉ chân ở đây là quê Xoan Phù Đức - An Thái, được thấy các trẻ chăn trâu hát múa vua rất ưa thích và lại dạy các em thêm nhiều điệu khúc nữa, những điệu hát múa ấy của Vua Hùng và các trẻ chăn trâu đó cũng là những điệu múa Xoan đầu tiên. Tại làng An Thái lại có truyện kể rằng vợ Vua Hùng đau bụng đẻ đã lâu ngày mà vẫn không sinh nở, một nàng hầu gái bàn nên đưa nàng Quế Hoa múa đẹp hát hay đến múa hát. Quế Hoa được gọi đến trước giường, uốn tay đưa chân, dáng như tơ, giọng như suối, sắc như hoa... Vợ vua Hùng xem múa nghe hát quả nhiên vui vẻ sinh ra được 3 người con trai tuấn tú khác thường. Vua Hùng rất vui mừng, truyền cho các công chúa và cung nữ đều học những giai điệu múa hát của Quế Hoa. Lúc đó vào mùa xuân nên các điệu múa hát đó là Hát Xuân. Ở Xã Cao Mại lại kể rằng Nguyệt Cư công chúa, Vua bà Xã Cao Mại, con Vua Hùng, lúc lọt lòng mẹ cứ khóc, cứ như thế cho tới năm lên 3 tuổi. 9 Các cụ còn kể rằng Nguyệt Cư qua làng An Thái được nghe hát rồi đau bụng đẻ. Làng Hương Nội, nói có Hát Xoan thờ Xuân Nương, nữ tướng của 2 bà Trưng, các cụ kể rằng: Xuân Nương khởi nghĩa đánh giặc Hán tham tàn, có lần hành quân qua làng Xoan được nghe Hát Xoan, bèn cho quân học hát. Cũng vì sự tích trên mà ngày tế Xuân Nương, dân làng Hương Nội tổ chức Hát Xoan. Nếu thời Hai Bà Trưng đã có Hát Xoan để quân bà Xuân Nương học hát thì hát Xoan hẳn đã ra đời trước đó nghĩa là vào thời Hùng Vương. Nghiên cứu về lịch sử ra đời của Hát Xoan có rất nhiều quan điểm, trong đó có một số quan điểm nổi bật là: Trong tác phẩm Hát Xoan - dân ca phong tục của tác giả Tú Ngọc có đoạn viết “Ở một vài nơi có Hát Xoan hàng năm, trong dân gian còn chọn lối hát này là hát “ lãi lèn””. Cũng theo Tú Ngọc, cách gọi “ lãi lèn” theo truyền thuyết dân gian lại gắn với huyền thoại của Vua Hùng rằng: Ba anh em vua Hùng đi qua thôn Phù Đức vào buổi trưa và nghỉ lại ở một khu rừng gần thôn. Từ trong rừng các vị nhìn ra bãi cỏ trước mặt thấy lũ mục đồng vừa chơi vừa hát, chỗ thì đánh vật, chỗ thì kéo co, thấy vậy Đức Thánh Cả liền bảo bọn tùy tùng đem một số điệu hát dạy cho lũ trẻ. Để kỉ niệm sự kiện này, hằng năm cứ đến ngày 30 tháng 1 âm lịch, dân làng lại mở hội cầu, lệ vật cúng các vị là bánh nẳng vào buổi trưa và thịt bò vào buổi chiều ở miếu. Về sau cứ đến chập tối ngày hội hàng năm, phường Xoan phải lên hát thờ ở miếu Lãi Lèn. Hát Xoan sinh ra từ đó và phường Xoan làng Xoan Phù Đức là phường Xoan gốc. Trong kho sách Hán Nôm tại Viện nghiên cứu Hán Nôm hiện lưu trữ một văn bản Hát Xoan thờ mang tên Thượng Điện xướng ca. Lối hát điệm “Lên là lên lễ lễ” trong văn bản này được viết bằng những chữ Hán là “Liên là lê lễ”. Bên cạnh đó lối hát cài hoa, kết hoa được nhắc đến trong Đại việt sử kí toàn thư nếu so sánh với tiết mục múa hát Gài Huê của Hát Xoan hiện vẫn được lưu giữ trong dân gian Phú Thọ thì có thể nhận ra đó chính là lối hát của Hát Xoan. 10 Như vậy, từ những thông tin trên, kết hơp với câu truyện về hát “lãi lèn nhà nghiên cứu Trần Thị Kim Anh cho rằng: Hát Xoan nguyên được gọi là hát “lãi lèn” có thể là âm tiếng việt rất cổ, ban đầu cũng mang một ý nghĩa nào đó, sau quá trình diễn biến đã mất dần ý nghĩa. Hát Xoan là một lỗi hát cổ xưa của người việt, cho đến trước thế kỷ XV vẫn rất phổ biến trong dân gian ở nhiều vùng khác nhau, về sau do bị cấm nên mai một dần và chỉ còn tồn tại ở vùng Xoan gốc - Phú Thọ - cái nôi của đất Văn Lang xưa. Hát Xoan từng được dân gian dùng để đón mừng vua chính vì vậy càng khẳng định vai trò mang tính nghi thức của Hát Xoan. Với những truyền thuyết và những sự tích Hát Xoan gắn với thời kỳ lịch sử Hùng Vương chúng ta có thể hiểu rằng Hát Xoan vốn có từ rất lâu đời. Trong văn hóa người Việt tín ngưỡng thờ thành hoàng có từ xa xưa gắn liền với đời sống của cư dân trồng lúa nước. Ta thấy Hát Xoan là những làn điệu dân ca, dân vũ của người lao động, ngoài nội dung ca ngợi thành hoàng, Vua, ca ngợi 4 mùa, quê hương, cầu chúc mùa vụ... còn phản ánh cuộc sống hàng ngày như: Chèo thuyền, kiếm củi, đánh cá... Có thể nói Hát Xoan đã có từ rất sớm gắn liền với sự ra dời, phát triển nền nông nghiệp lúa nước của người Việt cổ. Hát Xoan hội đủ các yêu cầu cần thiết để được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của nhân loại vào ngày 24 tháng 11 năm 2011. Đó là hình thức âm nhạc cổ, kết hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được cộng đồng gìn giữ qua nhiều thế kỷ, không bị biến mất trong đời sống hiện đại. 1.1.2. Hát Xoan được tổ chức vào những thời gian nhất định trong năm. Hát Xoan cũng như một số dân ca khác của vùng Trung Du Bắc Bộ thường được tổ chức vào mùa xuân: các phường Xoan ở tỉnh Phú Thọ lần lượt khai xuân ở đình, miếu ngay từ mùng một Tết đầu năm. Ngày mồng 1 tết các họ hát ở đình An Thái, rồi tới Kim Đới, Phù Đức và Thét, từ ngày mồng 5 tết cả bốn phường Xoan đều khăn gói lên đường làm một chuyến du xuân đến hát 11 ở các đình nước nghĩa. Các phường đi hát từ ngày mồng 5 tháng 1 âm lịch cho đến ngày mồng 10 tháng 3 âm lịch. Hát xoan thường được tổ chức ở lễ hội đền Hùng các tiết mục hát Xoan không thể thiếu trong lễ hội Giỗ tổ Vua Hùng. Đây được coi là nét truyền thống của người dân phú Thọ nói riêng và cả dân tộc Việt Nam nói chung. Thời điểm hát được quy định tại một điểm hát nhất định, mỗi “phường” chọn một vị trí cửa đình. Chúng ta hãy dõi theo bước đi của họ Xoan trong mùa xuân đình đám hội hè. Mồng 5 tháng riêng hát ở các cửa đình Tử Đà, An Đạo, Tiên Du, Phù Ninh, Cẩm Đội thuộc huyện Phù Ninh. Mồng 6 tới mồng 10 tháng riêng hát ở cửa đình Cao Mại, Nha Môn, Dữu Lâu, Nông Trang (Việt Trì). Hoàng Xá Thượng, Hạ Chuế (Vĩnh Lạc). Ngày mồng 9 con gái làng Phù Đức và con trai làng sở tại hát đối đáp theo một tập tục rất cổ. Năm nào làng phù Đức cũng cử nhiều cô gái tân đến hát mừng thánh. Sau ba tiếng hát mừng là trò “cài hoa bắt cá”. Trai gái cầm tay nhau thành một vòng tròn “cài hoa bắt cá”. Trai gái cầm tay nhau thành một vòng trong vây quanh một người con trai. Anh này có quyền được chọn một trong số những cô gái ra trước bàn thờ để cùng hát mừng thánh. Từ 12 đến 15 tháng riêng, hát ở các cửa đình: Y Kỳ, Hữu Bổ (Phù Ninh), Tây Cốc (Đoan Hùng). Trong tháng 2 âm lịch, hát cửa đình: Đức Bác (Lập Thạch), Hương Nộn (Tam Nông), Thanh Đình (Phù Ninh). Điểm hát cuối cùng là Xã Tử Du ( Lập Thạch). Ngoài ra Hát Xoan còn được tổ chức ở các cuộc thi, các cuộc giao lưu văn hóa văn nghệ trên toàn địa bàn Tỉnh Phú Thọ. 1.1.3. Hát ở những địa điểm nhất định Hát Xoan còn có tên gọi là “Khúc môn đình” (Hát cửa đình). Mỗi phường Xoan giữ một số cửa đình nhất định, như một kiểu “Xí phần”. Hằng năm vào tháng giêng các phường Xoan gốc như Phù Đức thường giữ các cửa đình Phù Ninh, Đức Bác, Y Kỳ, Tây Cốc... Phường Xoan An Thái thường giữ 12 các cửa đình Cao Mại, Hương Nộn, Dữu Lâu.. Phường Thét thì quen đến các cửa đình Tử Du, Nông Trang, Kim Xá... Hình 1.1. Các nghệ nhân Hát Xoan tại đình Tục giữ cửa đình còn mang ý nghĩa tránh sự tranh chấp và dẫn chân lên nhau giữa cá phường Xoan. Các phướng Xoan thường đi cùng nhau. Ví dụ: Họ Phù Đức đi với họ Kim Đới, họ An Thái đi với họ Thét. Cũng có khi cả 4 họ Xoan đi hát với nhua cùng một đình. Tục giữ cửa đình đã dẫn tới tục kết nghĩa. Họ Xoan giữa cửa đình và dân địa phương kết nghĩa với nhau. Tình nghĩa ấy rất được coi trọng. Khác với kết nghĩa của Hát Ghẹo là kết nghĩa giữa hai hay nhiều làng với nhau, hoặc Quan Họ chỉ kết ghĩa giữa hai Quan Họ, thì kết nghĩa của Xoan bao giờ cũng theo lệ dân địa phương là vai anh, còn họ Xoan là vai em, dân là con trưởng, họ là con thứ. Tục kết nghĩa cấm trai gái hai bên kết hôn với nhau, với lí do dân với họ là anh em, đã là anh em tất nhiên không thể lấy nhau được. 13 Hình 1.2. Hát Xoan là tiếng hát dâng thần linh, cầu chúc, khấn nguyện thần linh ban phúc cho dân làng... 1.1.4. Hát Xoan có tổ chức chặt chẽ Các loại hát ví, đúm, trống quân, Ghẹo khôn nhất thiết phải tổ chức thành những đội hát. Trai gái trong làng có một số người biết hát. Đến ngày hội họ tự đi hát, hoặc dân làng chọn ra một số người luyện tập ít hôm trước ngày hội để hát với làng kết nghĩa như Hát Ghẹo. Song họ không có quy tắc chặt chẽ của phường hội. - Hát Xoan đòi hỏi phải tổ chức thành phường Xoan hoặc họ Xoan. Khúc hát “Gài Huê” có câu: Tam thanh một mảnh hê hò Lòng anh muốn lấy nhà trò họ Xoan Thường mỗi phường Xoan có một ông trùm, bốn năm kép và từ 12 đến 145 đào Tam thanh một mảnh cành huê khoai Lòng anh muốn lấy mười hai cô đào Ông trùm là người đứng tuổi, được dân làng tín nhiệm, thuộc bài bản và đọc được các bản Xoan chữ nôm. Ông trùm hướng dẫn các đào , kép học tập các làn điệu hát, múa, quản lý phường và giao dịch với địa phương mà phường đến hát. Kép là những người đứng tuổi, người có vợ có con, nhưng phường 14 Xoan nào cũng có một hai kép con từ mười đến mười lăm tuổi để múa hát các điệu mở đầu cho cuộc Hát Xoan là: Giáo trống, Giáo Pháo, đào Xoan đều là những cô gái tơ xinh đẹp, có giọng hát hay, tuổi từ mười lăm đến hai mươi. Khi đã có chồng thường thì không theo phường nữa. Hằng năm trước mùa đi hát, phường Xoan thường tập luyện vào tháng chạp âm lịch. Họ ôn luyện các bài bản đã có sẵn và tập dượt cho thuần thục các điệu bộ, động tác minh họa cho từng bài bản. Nơi tập dượt thường là nhà ông trùm. Đối với những cô đào mới vào phường thì được ông trùm hoặc bạn cũ dạy hát theo lối truyền khẩu, tập và uốn nắn từng động tác múa. Các kép thì on lại các quả cách theo văn bản chữ nôm. Hằng năm sau khi đã tập dượt, hát ở địa phương mình và ăn tết xong, sang mùa xuân các phường Xoan bắt đầu cuộc hành trình ca hát ở các đình làng. Sau mỗi lần hát ở cửa đình nào đó, phường Xoan thường nhận được một số tiền hay gạo của làng ban tặng 1.1.5. Hát có trình tự nhất định Căn cứ vào nội dung và cách trình bày ta có thể chia làm ba phần: Hát lễ nghi tôn giáo (nội dung hát thờ), phần trình diễn các quả cách (nội dung hát giao duyên là chính, có trai làng cùng tham gia hát biểu diễn với phường Xoan) và phần hát hội. - Phần lễ nghi tôn giáo: Hát Xoan mang những lời chúc tụng, cầu khẩn và được trình diễn theo đúng nghi thức trước cửa đình. Đây là một bài khấn nguyện được đọc lên theo lối văn sớ. Nội dung phần hát lễ cầu chúc "quốc thái, dân an, mưa thuận gió hoà, nhà nhà no đủ". Về âm nhạc phần hát lễ đơn giản về tiết tấu và giai điệu, tính chất trang nghiêm, cầu nguyện. Để mở đầu cho cuộc hát, người trùm phường cùng người cúng tế của hội làng năm đó đứng trước hương án hát chúc. Đây là một bài khẩn nguyện được đọc lên theo lối văn sớ. 15 Tiếp theo, một Kép trẻ nhất trong phường chừng mười lăm tuổi đeo trước ngực một cái trống nhỏ, kiểu trống bồng ra làm trò giáo trống và giáo pháo. Kép trẻ vừa đánh trống vừa giữ nhịp vừa hát vừa làm động tác phụ họ của phường ở phía sau. Sau Giáo trống và Giáo pháo, chủ kép trẻ vào hậu trường để nhường chỗ cho bốn cô đào tiến ra sân hát Thơ nhang và Đóng đám. Bốn cô đào xếp hàng ngang trước hương án, hai tay nâng chiếc quạt xòe tán khuỳnh trước mặt giống như động tác dâng hương, vừa hát vừa làm điệu bộ tiến hương lên, lùi bước xuống. Với bốn giọng lề lối này, nội dung nói lên những cảm súc của con người trước thần linh. Sau đó là ca ngợi thánh thần, những lời ca này thường là có sẵn. Đào và Kép hát xen kẽ, lúc phụ họa lúc hát đuổi nhau. Múa hát rộn ràng, khỏe mạnh gây được không khí tưng bừng cho ngày hội. - Phần trình diễn các quả cách: Nội dung các quả cách bao gồm nhiều mặt hoặc là mô tả đời sống sinh hoạt của các tầng lớp người đương thời ở nông thôn hoặc ca ngợi cảnh vật thiên nhiên hoặc kể chuyện cổ tích đã xưa. Về diễn xướng các quả cách có nhiều vẻ nhưng về cơ bản là lối hát nói và ngâm đọc. Nối tiếp các quả cách, thường có láy câu: “Các bạn họ ta lấy qua là dậm hỡi dậm ấy cho qua” hoặc “ cách ấy cho qua, hỡi bạn chèo ta giờ sang cách khác, giã tiệc này, ta là Đại Vương”. - Phần hát hội: là phần trình diễn hết sức phong phú ở các lĩnh vực, lời ca, âm nhạc, múa và diễn xướng. Không chỉ có đào kép phường Xoan biểu diễn mà một số tiết mục còn có sự tham gia múa hát biểu diễn của trai gái làng. Các tiết mục trong phần này thường được tiến hành theo thứ tự sau: + Bợm gái: là lối hát trao tình do các cô đào diễn xướng có kèm theo một vài động tác nhảy múa đơn giản. Bợm gái là một liên khúc dài gồm nhiều đoạn hát có tính độc lập về cấu trúc. + Bỏ bộ: Phần lớn cũng mang nội dung giao duyên, cũng do các cô đào diễn xướng. Trong tiết mục này, những động tác múa minh họa có phần phong phú hơn. Cấu trúc cũng gần giống Bợm gái. Bỏ bộ là một chuỗi những 16 bài hát được diễn xướng liên tiếp. Ở đây mỗi bài hát có tính chất độc lập tương đối về mặt cấu trúc lại đồng thời có chung một số đường nét giai điệu. Đặc biệt chúng có chung một câu nhạc bắc cầu. Tềnh là tềnh tang tềnh Câu này đặt trước mỗi bài hát tạo thành sợi day liên kết toàn bộ tiết mục này. + Xin hoa đố chữ: Là một cảnh hát đối đáp giữ trai làng sở tại với các cô đào Xoan. Cảnh này gồm phần xin hoa, coi như phần mở đầu và phần đố hoa, đố chữ coi như phần chính. + Hát Đúm: Cũng là một hoạt cảnh đối đáp giữa trai làng sở tại với các đào Xoan. Đây cũng là lối chơi rất hấp dẫn, say mê nhất trong Hát Xoan. Cho nên người ta gọi phường Xoan là “phường Đúm”. + Giã cá hay gọi là mó cá được coi là tiết mục kết thúc quá trình diễn xướng của Hát Xoan. Đây cũng là cảnh múa hát sôi nổi và nghịch ngợm. Có nơi, nhưng ở làng Cao Mại, “cá’ là các cô Đào xoan. các trai làng vây thành vòng tròn, miệng hát múa đong đưa dập dềnh nhìn sóng nước. Hát xong các câu hát, các cô đào đóng vai “cá” bỏ chạy, trai làng đuổi theo túm lấy như bắt được “cá” rồi họ dâng lên bàn thờ để tiến “ Vua” (tức thành hoành làng) cầu Vua bán phúc dân làng sau khi ông chủ tế “cá” lại tại trai làng. Giã cá là ca khúc có tiết tấu nhịp nhàng, khỏe, gần với tiết tấu của bài hát lao động. Vì là lối hát thờ Thần linh, Thành hoàng làng và các Vua Hùng trước cửa đình nên nghệ thuật trình diễn của Hát Xoan rất đơn giản, mộc mạc với sự kết hợp hài hòa giữa âm nhạc, thơ, về và giọng điệu mang đậm dấu ấn thổ ngữ của địa phương vùng trung du Phú Thọ. Lời Xoan thường được thể hiện dưới dạng thể thơ song thất lục bát (2 câu 7, một câu 6, một câu 8), thất ngôn (7 từ), lục bát, lục bát biến thể, bốn từ, sáu từ đơn giản dễ nhớ, dễ thuộc, dễ hát. Hát xoan hội đủ các yếu tố của văn nghệ dân gian bao gồm về tổ chức Phường (họ); trình diễn theo hình thức đơn giản hát kết hợp với múa gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Đó là hình thức âm nhạc cổ truyền, kết 17 hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu. Văn chương trong Hát Xoan rất phong phú, hợp thành từ dòng dân gian và bác học do các nhà nho tham gia sáng tác ở thời kì đất nước ta nho học phát triển. Nội dung tuy đề cập đến nhiều mặt sinh hoạt xã hội những nhiều hơn cả là nội dung hát thờ và hát giao duyên (trữ tình) thể hiện những khát khao, mơ ước và niềm vui của con mgười. Lời ca trong Hát Xoan đều được ghi chép thành bài bản ít có những trường hợp ngẫu hứng. 1.1.6. Hát Xoan có nhiều làn điệu phong phú Khác với hát ví, trống quân, đúm chỉ có một làn điệu, Hát Xoan đã hình thành những ca khúc hoàn chỉnh. Chúng đặc tả sự kiện, tính cách bằng lời ca và giọng. Sức biểu hiện của chúng cũng mạnh mẽ và hấp dẫn vì chúng rất phong phú về làn điệu. Chúng đã có những lời riêng cũng như làn điệu riêng biệt của mình. Hình 1.3. Trong Hát Xoan, múa và hát luôn đi cùng kết hợp với nhau 1.1.7. Hát Xoan sử nhiều động tác múa và đạo cụ Các dân ca trữ tình giao duyên hầu hết khong có các động tác và không có đạo cụ. Người hát chỉ có hát và làm sao đạt được yêu cầu ứng đối. Riêng trống quân có trống kèm theo để giữ nhịp cho hát. 18 Cách trình diễn của Hát Xoan và các loại dân ca phong tục nghi lễ có khác, nó đã mang yếu tố của sân khấu. Người hát phải biết những động tác nhảy múa như các điệu múa trong hát Bỏ bộ hoặc trong Giã cá. Lời ca trong Hát Xoan còn có sự kết hợp với các điệu múa đơn giản chủ yếu bằng đôi tay của các đào, kép đưa ra, thu vào, ngửa bàn tay, úp bàn tay, kết hợp với việc sử dụng các đạo cụ, như quạt, phách tre, nậm rượu... Di chuyển trong Hát Xoan bằng đôi chân chủ yếu theo hàng dọc hoặc hàng ngang và vòng tròn (mó, giã cá) cũng đơn giản không phức tạp. Và khi hát cũng có cả những đạo cu kèm theo như: trống, phách, quạt... phát triển cao hơn các động tác minh họa là múa. 1.1.8. Đặc điểm tính chất âm nhạc của Hát Xoan. Hát Xoan thường được trình diễn vào mùa xuân, trong những ngày hội đám ở một số đình làng trong tỉnh, nên còn được gọi là hát cửa đình. Chữ “Xoan” hay được gọi là chữ Xuân. Những người đi Hát Xoan thường sống cùng xóm và tổ chức thành phường. Hát Xoan là nghệ thuật diễn xướng ca và múa. Người ta tụ họp ở đình làng không chỉ nghe xoan mà còn để “xem Xoan”, xem các đào Xoan múa. Hai yếu tố cơ bản của Xoan là thanh nhạc và múa. Hát Xoan là một loại hình diễn xướng tổng hợp và có nhiều thể loại; hát khẩn nguyện, hát dao duyên , hát ngượi ca lao động, hát diễn tích truyện. Về hình thức hát cũng phong phú; hát xen kẽ, lao động, đối đáp, đồng ca kết hợp với đơn ca, hát kèm múa, hát kết hợp với trò chơi...đó chính là những cơ sở tạo nên sự phong phú, đa dạng của nghệ thuật âm nhạc Hát Xoan. Hát Xoan còn có hình thức ca khúc, những ca khúc tạo nên những tiết mục vui, chữ tình mang yếu tố diễn xướng hoạt cảnh trong Xoan; Bỏ bộ, Bợm gái, Xin huê - Đố chữ và Mó cá. Hát Xoan đã khai thác thu và ghi âm được 35 làn điệu, thể hiện được nhiều sắc thái tình cảm khác nhau. Giai điệu có 3 hình thức: nói, ngâm, và hát. Tiết tấu rất mạch lạc, đa dạng và có nhiều tìm tòi sáng tạo góp phần khắc 19 hoạ tính cách, biểu đạt của mỗi điệu hát. Những trường hợp đảo phách, nghịch phác thường ít gặp ở các loại hình dân ca khác thì trong Hát Xoan lại có rất nhiều. Điệu thức, khúc thức đa dạng phong phú. 1.1.9. Đặc sắc nghệ thuật diễn xướng của Hát Xoan. Ca nhạc của Xoan là ca nhạc biểu diễn với đầy đủ các dạng thức nhạc hát gồm có hát nói, hát ngâm, ngâm thơ và ca khúc, có đồng ca nữ đồng ca nam, tốp ca, đối ca, hát đa thanh, hát đuổi, hát đan xen, hát có lĩnh xướng và hát đối đáp. Về sắc thái âm nhạc, nhạc Xoan vừa có những giọng nghiêm trang thong thả vừa có những điệu dồn đuổi khỏe mạnh lại có những giọng duyên dáng trữ tình. Đặc sắc của nghệ thuật Hát Xoan còn được thể hiện đó chính là khi Hát Xoan còn được sử dụng nhiều động tác múa và đạo cụ. Đạo cụ và nhạc cụ dùng cho Hát Xoan rất đơn giản, không đòi hỏi cầu kỳ thể hiện tính nghiêm trang trong thực hành tín ngưỡng thờ cúng và tính phổ thông quần chúng để các đào kép dễ thể hiện trình diễn Hát Xoan. Chỉ dùng một chiếc trống nhỏ đường kính mặt trống 20 cm, chiều cao 25 đến 30 cm, hai mặt bịt da và tang trống bằng gỗ mít cùng với đôi, ba cặp phách bằng tre đực già. Tuy vậy, kép trống lại có vai trò vô cùng quan trọng trong việc giữ nhịp cho các kép và đào hát trong toàn bộ cuộc hát. Nếu kép trống mà không thuần thục giữ nhịp trống thì ảnh hưởng rất nhiều đến không khí và chất lượng của cuộc hát. Trước khi vào cuộc hát, kép trống sẽ đánh một hồi như lời mời và ra hiệu bắt đầu cuộc hát, sau đó là giữ nhịp cho cuộc hát. Khi chuyển các chặng hát thì bao giờ kép trống cũng phải co hồi trống chuyển tiếp. Ngoài trống to trống nhỏ còn sử dụng các thanh phách khi biểu diễn. 1.2. Hát Ghẹo 1.2.1. Nguồn gốc ra đời của loại hình Hát Ghẹo. Hát Ghẹo ở huyện Tam Nông (nay là Tam Thanh) và Thanh Sơn cũng như Hát Xoan đã trở thành sản phẩm riêng của Phú Thọ. Nó mang phong cách đậm đà màu sắc địa phương, phát triển liền mạch theo thời gian. 20 Theo truyền thuyết dân gian kể lại về tục “kết nước nghĩa” giữa Hùng Nhĩ (huyện Thanh Sơn) và Bảo vệ (huyện Tam Nông) như sau: Trước kia Hùng Nhĩ vốn là nơi có rất nhiều gỗ quý nhưng ruộng nương thì lại xấu, khô cằn, nên việc cày cấy của dân làng thường hay bị thất thu, mất mùa triền miên. Trong khi đó, Bảo Vệ lại là vùng có đất đai phì nhiêu, màu mỡ, cày cấy luôn được mùa, cuộc sống người dân luôn no đủ, nhưng chỉ hiềm một nỗi, ở Bảo Vệ chẳng có rừng nên thường không có đủ gỗ để dân làng làm nhà ở. Do vậy dân hai làng đã đặt quan hệ kết nước nghĩa để cùng giúp đỡ nhau trong sinh hoạt đời sống. Mối quan hệ này ngày càng được gắn bó chặt chẽ, nhân dân hai làng thường xuyên đi lại thăm hỏi nhau, cùng nhau tham gia vui chơi ca hát, dần dần hình thành nên quan hệ nước nghĩa như trong hát Ghẹo ngày nay. Cũng có truyện kể lại do cả hai làng này đều có công lao trong việc bảo vệ vợ chồng Đức Thánh Tản (Sơn Tinh) đánh lại Thủy Tinh mà họ dã kết “nước nghĩa” với nhau. Nguồn gốc Hát Ghẹo được gắn với câu chuyện dựng lại ngôi đình làng Nam Cường thờ Xuân Nương công chúa. Chuyện kể rằng ngôi đình làng thờ nữ tướng Xuân Nương bị cháy, trai tráng Nam Cường cùng nhau lên rừng đại ngàn kiếm gỗ về dựng lại đình. Đến địa phận xã Thục Luyện, mệt quá, trai tráng ngồi nghỉ chân, trai gái Mường biết vậy liền đưa thịt rừng rượu thơm ra đãi. Lại cùng nhau lên rừng ngả gỗ đóng bè cho trôi theo dòng sông xuôi về. Qua địa phận xã Thục Luyện bè bị mắc cạn, đẩy mãi không qua, những cô gái Mường ở thôn Hùng Nhĩ đi hái mǎng về bèn khuyên vừa đẩy bè vừa hát thì thần thác mới hài lòng để cho bè xuôi. Quả thật, khi trai gái hai bên cùng nhau đẩy và hát đối đáp với nhau thì bè nhích dần rồi chảy về xuôi. Thác thần từ đó được gọi là thác "đôi ta", khúc hát đẩy bè trên được gọi là "Hát Ghẹo" hay "Ghẹo nước nghĩa" (nghĩa là hát giữa các thôn làng kết nghĩa với nhau), "hát anh chị". Sở dĩ có tên "hát anh chị" vì hai bên hát đối đáp với nhau sẽ gọi nhau là anh, là chị. Hát Ghẹo ở Nam Cường trở nên nổi tiếng và được gọi là Hát Ghẹo Nam Cường để phân biệt với Hát Ghẹo của các vùng khác.