Tài liệu Dạy học hàm số cho học sinh lớp 10 theo hướng tăng cường các hoạt động trải nghiệm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO UBND TỈNH PHÚ THỌ TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG HOÀNG MINH BIẾT DẠY HỌC HÀM SỐ CHO HỌC SINH LỚP 10 THEO HƯỚNG TĂNG CƯỜNG CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Toán Phú Thọ, năm 2020 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO UBND TỈNH PHÚ THỌ TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG HOÀNG MINH BIẾT DẠY HỌC HÀM SỐ CHO HỌC SINH LỚP 10 THEO HƯỚNG TĂNG CƯỜNG CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Toán Mã ngành: 81401111 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Vũ Quốc Chung Phú Thọ, năm 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu ghi trong luận văn là trung thực, chƣa từng đƣợc công bố trong bất kì một công trình nào. Tác giả: Hoàng Minh Biết ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và thực hiện luận văn, tác giả đã nhận đƣợc sự động viên, khuyến khích, hƣớng dẫn, giúp đỡ và góp ý kiến nhiệt tình của các cấp Lãnh đạo, các thầy giáo, cô giáo và bạn bè đồng nghiệp. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy giáo, cô giáo trƣờng Đại học Hùng Vƣơng đã tạo điều kiện để học viên hoàn thành chƣơng trình học tập tại trƣờng và thực hiện đề tài này. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo – PGS. TS. Vũ Quốc Chung, ngƣời đã tận tình và dành rất nhiều thời gian cũng nhƣ tâm huyết hƣớng dẫn nghiên cứu trong suốt quá trình thực hiện đề tài này. Tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo, các em học sinh trong các trƣờng Trung học phổ thông thuộc huyện Ba Vì - Thành phố Hà Nội, đã giúp đỡ để tác giả có những thông tin, số liệu thực tế về vấn đề nghiên cứu, giúp đánh giá một cách khách quan và rút ra đƣợc những kinh nghiệm thực tiễn vô cùng quý báu cho việc đề xuất các giải pháp và kiến nghị cho luận văn. Đồng thời, tác giả xin cảm ơn gia đình, bạn bè, những ngƣời đã luôn ở bên cạnh động viên, khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Với sự nỗ lực hết sức của bản thân, tác giả đã cố gắng hoàn thành luận văn với nội dung đầy đủ, sâu sắc, có hƣớng mở. Tuy nhiên, do hạn chế về nhận thức và thời gian nghiên cứu, luận văn chắc chắn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận đƣợc sự chỉ bảo, góp ý của quý thầy cô giáo, các anh chị và các bạn đồng nghiệp để luận văn đƣợc hoàn thiện hơn. Tác giả xin chân thành cảm ơn! iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 3 4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................... 3 6. Phƣơng pháp tiến hành nghiên cứu ............................................................... 4 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄNp .......................................... 5 1.1. Tổng quan nghiên cứu ............................................................................... 5 1.1.1. Trên thế giới ........................................................................................ 5 1.1.2. Ở Việt Nam ......................................................................................... 6 1.2. Một số khái niệm cơ bản............................................................................ 8 1.2.1. Trải nghiệm ......................................................................................... 8 1.2.2. Hoạt động trải nghiệm.......................................................................... 9 1.2.3. Đặc điểm của hoạt động trải nghiệm ................................................. 11 1.2.4. Nội dung hoạt động trải nghiệm trong chƣơng trình GDPT mới ..... 14 1.2.5. Một số mô hình dạy học trải nghiệm ................................................. 15 1.2.6. Các hình thức, phƣơng pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong nhà trƣờng phổ thông................................................................................... 16 1.2.7. Vai trò, ý nghĩa của hoạt động trải nghiệm trong quá trình dạy học .. 18 1.3. Nội dung, đặc điểm dạy học hàm số lớp 10 THPT ................................. 20 1.3.1. Nội dung hàm số trong chƣơng trình Toán lớp 10 THPT ................. 20 1.3.2. Đặc điểm của nội dung hàm số trong chƣơng trình Toán lớp 10 THPT ........................................................................................................... 23 1.3.3. Một số hình thức và biện pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học hàm số ở lớp 10 .................................................................... 24 1.4. Thực trạng dạy học hàm số lớp 10 .......................................................... 26 iv 1.4.1. Khảo sát thực trạng dạy học hàm số lớp 10 thông qua hoạt động trải nghiệm tại Trƣờng THPT Ngô Quyền – Ba Vì và khu vực lân cận ..... 26 1.4.2. Phân tích kết quả và nguyên nhân khảo sát thực trạng ..................... 29 CHƢƠNG 2: ĐỀ XUẤT BIỆN PHÁP DẠY HỌC HÀM SỐ LỚP 10 THÔNG QUA TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM .............................. 31 2.1. Căn cứ đề xuất các biện pháp .................................................................. 31 2.2. Tiến trình tổ chức tiết học thông qua hoạt động trải nghiệm .................. 32 2.3. Một số biện pháp cụ thể ........................................................................... 36 2.3.1. Thiết kế tình huống dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm dựa trên đặc điểm và tính chất của hàm số ........................................................ 37 2.3.2. Thiết kế tình huống dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm về các dạng bài toán đồ thị của hàm số............................................................ 40 CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ....................................................... 47 3.1. Mô tả thực nghiệm ................................................................................... 47 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ...................................................................... 47 3.1.2. Nội dung thực nghiệm....................................................................... 47 3.1.3. Kế hoạch thực nghiệm ...................................................................... 48 3.1.4. Phƣơng pháp tiến hành thực nghiệm ................................................ 48 3.2. Thiết kế giáo án thực nghiệm .................................................................. 49 3.3.1. Kết quả về kiến thức môn học .......................................................... 77 3.3.2. Kết quả về kỹ năng, phẩm chất trong quá trình học ......................... 78 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 83 PHỤ LỤC v DANH MỤC VIẾT TẮT STT Viết tắt Viết đầy đủ 1 ĐC Đối chứng 2 ĐHSP Đại học Sƣ phạm 3 GV Giáo viên 4 HĐTN Hoạt động trải nghiệm 5 HS Học sinh 6 H/s Hàm số 7 NXB Nhà xuất bản 8 PPDH Phƣơng pháp dạy học 9 SGK Sách giáo khoa 10 TN Thực nghiệm 11 TNKQ Trắc nghiệm khách quan 12 THCS Trung học cơ sở 13 THPT Trung học phổ thông 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1) Sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc và hội nhập quốc tế, trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang đặt ra những nhiệm vụ cho ngành giáo dục là: “đào tạo ra những học sinh có đủ tri thức, có những kỹ năng hiện đại đóng góp cho sự hội nhập và phát triển chung của đất nƣớc, đóng góp vào sự phát triển kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội trong kỷ nguyên mới”. Trƣớc những yêu cầu của sự nghiệp phát triển giáo dục trong thời kỳ mới, đòi hỏi phải quan tâm đến việc đổi mới các phƣơng pháp dạy học, trong đó có các phƣơng pháp dạy học gắn liền với thực tế trải nghiệm cuộc sống của học sinh, vì đây là một trong các yếu tố cơ bản quyết định đến chất lƣợng giáo dục và đào tạo. Quan điểm về đổi mới hoạt động giáo dục đã đƣợc đƣa vào các Nghị quyết của Đại hội Đảng, đặc biệt là Nghị quyết số 29 -NQ/TW “Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” đã khẳng định việc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo hiện nay cần phải: “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất ngƣời học”. [13] 2) Hoạt động giáo dục hƣớng đến việc phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh hiện nay đang là xu hƣớng quốc tế trong bối cảnh mới. Việc phát triển năng lực phẩm chất cho học sinh có thể thông qua nhiều con đƣờng khác nhau nhƣng trong đó có con đƣờng tổ chức hoạt động trải nghiệm. Theo “chƣơng trình giáo dục phổ thông mới, ban hành kèm theo Thông tƣ số 32/2018/TT tháng 12/2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo”, hoạt động trải nghiệm là một phần bắt buộc trong nội dung chƣơng trình giáo dục, trong đó có môn Toán từ lớp 1 đến lớp 12 với khối lƣợng là 105 tiết/ năm. Hoạt động trải nghiệm giúp cho các hoạt động giáo dục không chỉ giới hạn trong kiến 2 thức đơn thuần mà còn gắn với các hoạt động thực tiễn cuộc sống, đặc biệt còn có vai trò phát triển đƣợc năng lực phối hợp, cộng tác giữa các học sinh. Hơn nữa, hoạt động trải nghiệm là một hoạt động quan trọng trong “Đề án đổi mới chƣơng trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông” trong những năm tới. Để đáp ứng yêu cầu dạy học theo chƣơng trình giáo dục phổ thông mới (tháng 12/2018), giúp giáo viên triển khai các hoạt động trải nghiệm trong quá trình dạy học môn Toán nhằm mục đích phát triển năng lực phẩm chất của học sinh. [6] 3) Nội dung dạy học hàm số của chƣơng trình giáo dục phổ thông nói chung và lớp 10 nói riêng, có ý nghĩa đặc biệt đối với yêu cầu dạy học toán qua hoạt động trải nghiệm. Nội dung hàm số gắn liền với các ý nghĩa, ứng dụng của toán học trong thực tiễn đời sống và gần gũi với học sinh trung học phổ thông (THPT). Điều này có liên quan chặt chẽ định hƣớng giáo dục nghề nghiệp cho học sinh lớp 10 – mở đầu của cấp học THPT. Định hƣớng giáo dục về nghề nghiệp chính thức bắt đầu từ lớp 10 thông qua các môn học, trong đó có môn Toán. Vì vậy, dạy học toán nói chung và dạy học hàm số nói riêng ở lớp 10 thông qua hoạt động trải nghiệm là phù hợp với định hƣớng giáo dục. Với tất cả những lý do trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Dạy học hàm số cho học sinh lớp 10 theo hƣớng tăng cƣờng các hoạt động trải nghiệm” để tiến hành nghiên cứu. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Nghiên cứu lí luận và thực tiễn về dạy học hàm số cho học sinh lớp 10 thông qua hoạt động trải nghiệm trong môn Toán THPT. Từ đó đề xuất một số biện pháp tổ chức dạy học hàm số cho học sinh lớp 10 thông qua hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Toán THPT, nhằm phát triển năng lực phẩm chất của học sinh. - Giúp học sinh hiểu đƣợc mối liên hệ giữa kiến thức lý thuyết với thực tế đời sống hàng ngày. 3 - Giúp học sinh biết áp dụng những kiến thức đã đƣợc học về hàm số vào giải quyết một số vấn đề và tình huống thực tế. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu: Khả năng tiếp thu kiến thức của học sinh về hàm số lớp 10, liên hệ thực tế kiến thức về hàm số thông qua hoạt động trải nghiệm. - Phạm vi nghiên cứu: + Nội dung: Môn Toán lớp 10 chƣơng hàm số bậc nhất và bậc hai thông qua hoạt động trải nghiệm cho học sinh. + Địa bàn nghiên cứu thực nghiệm sƣ phạm: Trƣờng THPT Ngô Quyền – Ba Vì và khu vực lân cận. 4. Giả thuyết khoa học Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và khảo sát thực tiễn, nếu thiết kế và sử dụng các hoạt động trải nghiệm trong môn Toán nói chung, chƣơng hàm số bậc nhất và bậc hai nói riêng cho học sinh một cách hợp lí thì sẽ phát huy đƣợc tính chủ động, tích cực, tạo hứng thú, đặc biệt phát triển năng lực phẩm chất của học sinh. Từ đó sẽ cải thiện và nâng cao chất lƣợng dạy và học môn Toán nói chung, phần hàm số nói riêng trong trƣờng phổ thông. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Trình bày lý luận về dạy học hàm số thông qua hoạt động trải nghiệm trong môn Toán nói chung, phần hàm số lớp 10 nói riêng. - Khảo sát thực trạng dạy học hàm số lớp 10 thông qua hoạt động trải nghiệm tại Trƣờng THPT Ngô Quyền – Ba Vì và khu vực lân cận. - Đề xuất một số biện pháp dạy học cho học sinh trong dạy học môn Toán phần hàm số lớp 10 thông qua hoạt động trải nghiệm. - Thiết kế một số giáo án bài dạy, nội dung dạy học hàm số lớp 10 thông qua hoạt động trải nghiệm. 4 - Bƣớc đầu thực nghiệm sƣ phạm để đánh giá tính khả thi, hiệu quả của các biện pháp đề xuất. 6. Phƣơng pháp tiến hành nghiên cứu - Phƣơng pháp nghiên cứu lý luận: Nghiên cứu về phƣơng pháp dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm. - Phƣơng pháp điều tra: Quan sát, thăm dò việc liên hệ thực tế của học sinh trong lĩnh vực hàm số. - Phƣơng pháp thực nghiệm: Tổ chức dạy học thực nghiệm một bài hoặc một số nội dung về hàm số thông qua hoạt động trải nghiệm . - Phƣơng pháp thống kê: Thống kê và xử lý các số liệu sau quá trình thực nghiệm sƣ phạm, từ đó rút ra kết luận. 5 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Tổng quan nghiên cứu 1.1.1. Trên thế giới Vào nửa đầu thế kỷ XX, một triết lý giáo dục mới đã đƣợc John Dewey (1859 - 1952) đƣa ra “cải cách giáo dục hƣớng tới việc nhà trƣờng có nhiệm vụ tạo ra môi trƣờng thuận lợi nhất để ngƣời học có cơ hội đƣợc vận dụng năng lực và tƣ duy qua việc trải nghiệm vào đời sống xã hội”. [24] David A.Kolb, nhà giáo dục Mỹ đã kế thừa triết lý giáo dục của John Dewey và có những công trình về “lí thuyết học tập trải nghiệm, dạy học cho ngƣời lớn”. Ông đã giới thiệu lí thuyết học tập thông qua hoạt động trải nghiệm, cung cấp một mô hình học tập dựa vào trải nghiệm để ứng dụng trong trƣờng học, tổ chức và hầu nhƣ bất cứ nơi nào con ngƣời đƣợc tập hợp với nhau. Một nội dung quan trọng đã đƣợc ông đề cập là “các đặc điểm của học tập qua hoạt động trải nghiệm và xác định các giai đoạn trong học tập qua hoạt động trải nghiệm”. [24] Từ năm 1984 đến nay, David A.Kolb cùng một số tác giả khác đã có nhiều hoạt động nghiên cứu về học tập qua hoạt động trải nghiệm, chủ yếu tập trung vào các lĩnh vực nhƣ: kinh tế, giáo dục, văn hóa, ... Nhƣ vậy, các nghiên cứu về dạy học qua trải nghiệm ở nƣớc ngoài chỉ ra rằng, việc xây dựng môi trƣờng để ngƣời học tham gia hoạt động trải nghiệm, chia sẻ kinh nghiệm giữa họ trong quá trình dạy học đã và đang là vấn đề quan tâm trong nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Cho dù với cách tiếp cận và quan điểm còn nhiều khác nhau, song đều cho thấy vai trò và tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm đối với việc nâng cao chất lƣợng dạy học. Dạy học hàm số ở trƣờng phổ thông gắn với thực tiễn đã đƣợc một số tác giả nghiên cứu và công bố kết quả, tập trung nhấn mạnh các khía cạnh khác nhau của hàm số xuất hiện có tính ứng dụng trong đời sống. 6 1.1.2. Ở Việt Nam Lý thuyết về dạy học trải nghiệm đã đƣợc áp dụng vào mô hình các trƣờng tiểu học thực nghiệm, phổ thông thực nghiệm nhƣ: Trƣờng phổ thông thực nghiệm tại Giảng Võ của Giáo sƣ Hồ Ngọc Đại (1978), Trƣờng tiểu học thực nghiệm Huế (1985). Tác giả Phan Thị Phƣơng Thảo (2014) với bài viết: "Dạy học môn Toán ở trƣờng phổ thông trên cơ sở tổ chức các hoạt động trải nghiệm, khám phá và phát hiện để học sinh tự lực tiếp cận kiến thức" cho thấy vai trò quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong việc tiếp cận kiến thức trong dạy học môn Toán ở trƣờng phổ thông. [19] Trong cuốn kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế (2017) với bài viết: "Phát triển tƣ duy sáng tạo cho trẻ em thông qua hoạt động trải nghiệm" tác giả Chu Cẩm Thơ cũng đã chỉ ra rằng: "Thông qua hoạt động trải nghiệm Toán học, trẻ em có cơ hội để phát triển các thành tố của tƣ duy sáng tạo và các kĩ năng cần thiết cho việc học tập và thích nghi với đời sống". [8] Nghị quyết Hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI “Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo” đã đề cập đến việc “tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh nhƣ là một phƣơng pháp dạy học tích cực trong quá trình dạy học”. Mục đích của việc tổ chức hoạt động trải nghiệm nhằm hình thành và phát triển nhân cách, phẩm chất cho ngƣời học, các giá trị sống, kĩ năng sống và những năng lực cần có của ngƣời học để đáp ứng những yêu cầu con ngƣời trong xã hội hiện đại. Các hoạt động trải nghiệm đƣợc thiết kế theo chủ đề của từng môn học và theo hƣớng tích hợp liên môn. Hình thức và phƣơng pháp tổ chức các hoạt động trải nghiệm cũng phong phú linh hoạt hơn, mở hơn về thời gian, không gian, quy mô, đối tƣợng tham gia,… tạo điều kiện tối đa cho ngƣời học tham gia trải nghiệm và phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo. Hơn hết, ngƣời học đƣợc chú trọng xác định là trung tâm của quá trình trải nghiệm, sáng tạo. 7 Trong chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể (tháng 12/2018) cho rằng: "Hoạt động trải nghiệm và Hoạt động trải nghiệm hƣớng nghiệp góp phần hình thành, phát triển các phẩm chất chủ yếu, năng lực chung và các năng lực đặc thù cho học sinh; nội dung hoạt động đƣợc xây dựng dựa trên các mối quan hệ của cá nhân học sinh với bản thân, với xã hội, với tự nhiên và với nghề nghiệp". [6]. Dự thảo “Chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể Việt Nam sau năm 2015” cũng đề cập đến tám lĩnh vực học tập chủ chốt và hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Theo dự thảo, hoạt động trải nghiệm sẽ đƣợc thiết kế, tổ chức ở cả ba cấp học, đƣợc phát triển từ các hoạt động ngoài giờ lên lớp, ngoại khóa và đƣợc thiết kế theo các chuyên đề tự chọn. Hoạt động trải nghiệm có thể đƣợc tổ chức bằng các hình thức nhƣ: tham quan thực tế, diễn đàn, giao lƣu, trò chơi, câu lạc bộ,… Từ đó, học sinh đƣợc phát triển các kĩ năng, năng lực cũng nhƣ cảm xúc, phẩm chất đạo đức,… nhờ việc vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm của bản thân vào thực tiễn cuộc sống một cách sáng tạo. Nhƣ vậy, có thể thấy hoạt động trải nghiệm chính là một nội dung quan trọng trong định hƣớng đổi mới giáo dục phổ thông ở Việt Nam giai đoạn sau 2015. Có thể thấy, qua những nghiên cứu về dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm đã đƣợc nhiều tác giả trong và ngoài nƣớc quan tâm từ rất lâu. Những công trình đã công bố mới quan tâm đến những nội dung lí luận chung, đề xuất các biện pháp tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong môi trƣờng dạy học lý thuyết nhƣng chƣa có công trình nào đi sâu nghiên cứu dạy học hàm số cho học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm. Bên cạnh các công trình nghiên cứu đã công bố về hoạt động trải nghiệm trong dạy học toán, đã có một số công trình nghiên cứu về dạy học hàm số gắn liền với thực tiễn nhƣ là: Nguyễn Hữu Tuyến (2020) về “Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Toán ở trƣờng THCS”; Đoàn Công 8 Hoàng (2020) về “Dạy học chủ đề giá trị lớn nhất, nhỏ nhất của hàm số gắn với thực tiễn cho học sinh lớp 12”... Từ những nghiên cứu trong nƣớc và nƣớc ngoài mà tôi đã tìm hiểu và trình bày ở trên, có thể thấy vai trò, vị trí và tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong quá trình dạy học. Đó là những nghiên cứu lý thuyết về khái niệm, nội dung, hình thức… của hoạt động trải nghiệm nhƣng chƣa đề cập cụ thể đến việc thiết kế hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Toán nói chung và phần hàm số lớp 10 nói riêng. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu chƣa đề cập cụ thể nội dung dạy học hàm số ở lớp 10, chƣa thể hiện rõ các yếu tố đặc thù của dạy học hàm số lớp 10 qua hoạt động trải nghiệm: - Các yếu tố đặc thù của hoạt động trải nghiệm trong dạy học toán. - Nội dung dạy học hàm số đối với định hƣớng giáo dục hƣớng nghiệp cho học sinh lớp 10 (có tính chất dự hƣớng nghề nghiệp). Đây là những nội dung có tính mở, cần đƣợc tiếp tục nghiên cứu để xác định đƣợc một số biện pháp dạy học hàm số lớp 10 theo hƣớng tiếp cận năng lực. 1.2. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1. Trải nghiệm Trong đời sống hàng ngày, chúng ta thƣờng xuyên nhắc đến thuật ngữ “trải nghiệm”, chính vì mức độ phổ biến của thuật ngữ này nên cũng có nhiều quan niệm khác nhau về trải nghiệm. Từ điển Tiếng Việt định nghĩa: “Trải có nghĩa là đã từng qua, từng biết, từng chịu đựng, còn nghiệm có nghĩa là kinh qua thực tế nhận thấy điều đó đúng”. Nhƣ vậy, “trải nghiệm có nghĩa là quá trình chủ thể đƣợc trực tiếp tham gia các hoạt động thực tế và rút ra những kinh nghiệm cho bản thân”. [12] Theo “Từ điển Bách khoa Việt Nam”: “trải nghiệm” đƣợc diễn giải theo hai nghĩa. Trải nghiệm theo nghĩa chung nhất “là bất kì một trạng thái có màu sắc xúc cảm nào đƣợc chủ thể cảm nhận, trải qua, đọng lại thành bộ phận 9 (cùng với tri thức, ý thức…) trong đời sống tâm lí của từng ngƣời”. Theo nghĩa hẹp, trải nghiệm “là những tín hiệu bên trong, nhờ đó các sự kiện đang diễn ra đối với cá nhân đƣợc ý thức chuyển thành ý kiến cá nhân, góp phần lựa chọn tự giác các động cơ cần thiết, điều chỉnh hành vi của cá nhân”. [20] “Bách khoa toàn thƣ mở Wikipedia” định nghĩa “Trải nghiệm là tổng quan khái niệm bao gồm tri thức, kĩ năng trong quan sát sự vật hoặc sự kiện đạt đƣợc thông qua tham gia vào hoặc tiếp xúc đến sự vật hoặc sự kiện đó”. Lịch sử của từ “trải nghiệm” gần nghĩa với khái niệm “thử nghiệm”. Thực tiễn cho thấy, trải nghiệm đạt đƣợc thƣờng thông qua thử nghiệm. 1.2.2. Hoạt động trải nghiệm Theo nghĩa rộng, “hoạt động giáo dục là những hoạt động có chủ đích, có kế hoạch hoặc có sự định hƣớng của nhà giáo dục, đƣợc thực hiện thông qua những cách thức phù hợp để chuyển tải nội dung giáo dục tới ngƣời học nhằm thực hiện mục tiêu giáo dục”. Hoạt động giáo dục này bao gồm: hoạt động dạy học và hoạt động giáo dục theo nghĩa hẹp. Hoạt động giáo dục theo nghĩa hẹp đƣợc hiểu là những hoạt động có chủ đích, có kế hoạch, do nhà giáo dục định hƣớng, thiết kế, tổ chức trong và ngoài giờ học, trong và ngoài nhà trƣờng nhằm thực hiện mục tiêu giáo dục theo nghĩa hẹp, hình thành ý thức, phẩm chất, giá trị sống, hay các năng lực tâm lý xã hội… Hoạt động dạy học là quá trình ngƣời dạy tổ chức và hƣớng dẫn hoạt động học của ngƣời học nhằm giúp ngƣời học lĩnh hội tri thức khoa học, kinh nghiệm của xã hội loài ngƣời để phát triển trí tuệ và hoàn thiện nhân cách ngƣời học. Nhƣ vậy, hoạt động dạy học chủ yếu nhằm phát triển về mặt trí tuệ, hoạt động giáo dục theo nghĩa hẹp chủ yếu nhằm phát triển về mặt phẩm chất đạo đức, đời sống tình cảm. Trong chƣơng trình giáo dục phổ thông hiện hành, hoạt động giáo dục (theo nghĩa hẹp) thực hiện các mục tiêu giáo dục thông qua một loạt các hoạt động nhƣ hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, hoạt động tập thể … 10 Theo định hƣớng chƣơng trình giáo dục phổ thông mới tháng 12/2018, hoạt động giáo dục (theo nghĩa rộng) bao gồm hoạt động dạy học và các mục tiêu của hoạt động giáo dục (nghĩa hẹp) nói trên sẽ đƣợc thực hiện chỉ trong một hoạt động có tên gọi là: Hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Nhƣ vậy, hoạt động trải nghiệm sẽ thực hiện tất cả các mục tiêu và nhiệm vụ của các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, hoạt động tập thể,... thêm vào đó là những mục tiêu và nhiệm vụ giáo dục của giai đoạn mới. Vì vậy, khái niệm hoạt động học tập qua trải nghiệm trong nhà trƣờng phổ thông có thể đƣợc hiểu là: Các hoạt động giáo dục thực tiễn đƣợc tiến hành song song với hoạt động dạy học trong nhà trƣờng. Hoạt động trải nghiệm là một bộ phận của quá trình giáo dục, đƣợc tổ chức ngoài giờ học các môn văn hóa trên lớp và có mối quan hệ bổ sung, hỗ trợ cho hoạt động dạy học. Thông qua các hoạt động thực hành, những việc làm cụ thể và các hành động của học sinh, hoạt động trải nghiệm sẽ khai thác kinh nghiệm của mỗi cá nhân, tạo cơ hội cho các em vận dụng một cách tích cực những kiến thức đã học vào thực tế và đƣa ra đƣợc những sáng kiến của mình, từ đó phát huy và nuôi dƣỡng tính sáng tạo của mỗi cá nhân của học sinh. [6] Từ khái niệm này cho thấy, so với các hoạt động ngoài giờ lên lớp đang đƣợc tiến hành hiện nay trong trƣờng phổ thông thì hoạt động trải nghiệm sẽ phong phú hơn cả về nội dung, phƣơng pháp và hình thức hoạt động. Đặc biệt, mỗi hoạt động phải phù hợp với mục tiêu phát triển những phẩm chất, năng lực nhất định của học sinh. Hiệp hội “Giáo dục trải nghiệm” quốc tế định nghĩa về học qua trải nghiệm là một phạm trù bao hàm nhiều phƣơng pháp trong đó ngƣời dạy khuyến khích ngƣời học tham gia các trải nghiệm thực tế, sau đó phản ánh, tổng kết lại để tăng cƣờng hiểu biết, phát triển kĩ năng, định hình các giá trị sống và phát triển các năng lực bản thân, tiến tới đóng góp tích cực cho cộng đồng và xã hội. Hoạt động học tập trải nghiệm còn đƣợc hiểu là hoạt động 11 giáo dục, trong đó, từng cá nhân học sinh đƣợc trực tiếp hoạt động thực tiễn trong môi trƣờng nhà trƣờng cũng nhƣ môi trƣờng gia đình và xã hội dƣới sự hƣớng dẫn và tổ chức của nhà giáo dục, qua đó phát triển tình cảm, đạo đức, phẩm chất nhân cách, các năng lực…, từ đó tích luỹ kinh nghiệm riêng cũng nhƣ phát huy tiềm năng năng sáng tạo của cá nhân mình. Các quan niệm đều khẳng định vai trò định hƣớng, hƣớng dẫn của nhà giáo dục (không phải là hoạt động tự phát). Nhà giáo dục không tổ chức, phân công học sinh một cách trực tiếp, mà chỉ hỗ trợ, giám sát. Học sinh đƣợc trực tiếp, chủ động tham gia các hoạt động. Phạm vi các chủ đề hay nội dung hoạt động và kết quả đầu ra là năng lực thực tiễn, phẩm chất và tiềm năng sáng tạo, hoạt động là phƣơng thức cơ bản của sự hình thành và phát triển nhân cách con ngƣời. Từ những kết quả nghiên cứu lí thuyết trên, có thể thấy: Học tập qua trải nghiệm là phƣơng thức hoạt động chỉ sự tƣơng tác, sự tác động của chủ thể với đối tƣợng xung quanh và ngƣợc lại. Hoạt động ở đây là hoạt động của chính bản thân chủ thể. Những hoạt động này vừa mang tính trải nghiệm, vừa là cách thức nhận thức, tác động của riêng mỗi chủ thể. Qua hoạt động giải quyết vấn đề mà thu nhận những giá trị cần thiết cho bản thân, đó chính là quá trình mang tính trải nghiệm. Học tập thông qua trải nghiệm nhấn mạnh đến sự trải nghiệm, thúc đẩy năng lực, phẩm chất, sáng tạo của ngƣời học. Trong đó “trải nghiệm” là phƣơng thức giáo dục và “sáng tạo” là mục tiêu giáo dục. 1.2.3. Đặc điểm của hoạt động trải nghiệm 1.2.3.1. Nội dung của hoạt động trải nghiệm mang tính tích hợp và phân hóa Nội dung của hoạt động trải nghiệm rất đa dạng và mang tính tích hợp, tổng hợp kiến thức, kĩ năng của nhiều môn học, nhiều lĩnh vực hoạt động và giáo dục nhƣ: giáo dục đạo đức, giáo dục trí tuệ, giáo dục kỹ năng sống, giáo dục giá trị sống, giáo dục thẩm mĩ, nghệ thuật, giáo dục lao động, giáo dục an toàn giao thông… Nội dung giáo dục của hoạt động trải nghiệm thiết thực và 12 rất gần gũi với cuộc sống thực tế hàng ngày, đáp ứng đƣợc nhu cầu hoạt động của nhiều học sinh, giúp các em vận dụng đƣợc những hiểu biết của bản thân mình vào trong cuộc sống một cách dễ dàng và thuận lợi. Các nội dung của hoạt động trải nghiệm thƣờng thuộc 4 nhóm cụ thể sau đây:  Nhóm các hoạt động xã hội.  Nhóm các hoạt động học thuật.  Nhóm các hoạt động nghệ thuật và thể thao.  Nhóm các hoạt động định hƣớng nghề nghiệp. Việc lựa chọn nội dung cụ thể nào cho hoạt động trải nghiệm, nhà trƣờng có thể tự lựa chọn quyết định. Tuy nhiên, cần phải đảm bảo các nguyên tắc sau đây:  Mục tiêu: Nội dung lựa chọn phải có ƣu thế để đạt đƣợc những mục tiêu, năng lực đề ra.  Phù hợp: Nội dung lựa chọn cần phải phù hợp với từng độ tuổi của học sinh và trình độ học sinh. Không nên xây dựng các chủ đề trải nghiệm vƣợt quá nhiều với nội dung kiến thức của học sinh đã đƣợc học, nhằm mục đích tạo cho học sinh tin tƣởng vào khả năng của chính bản thân mình. Ngoài ra, cần phải phù hợp với điều kiện của mỗi địa phƣơng, điều kiện mỗi nhà trƣờng…  Khoa học - giáo dục: Nội dung phải đảm đƣợc bảo tính khoa học và lôgic, tính thẩm mỹ và tính đạo đức.  Gắn kết: Nội dung lựa chọn cần phải gắn kết với đời sống thực tiễn của địa phƣơng, đất nƣớc và hòa nhập với quốc tế. Các chủ đề của hoạt động trải nghiệm cần có sự đóng góp, tham gia của tập thể học sinh với sự hƣớng dẫn và tham gia của giáo viên, cán bộ quản lý, cán bộ chuyên môn… ở địa phƣơng nhằm thông qua các hoạt động, học sinh không chỉ giải quyết đƣợc 13 vấn đề đặt ra mà còn rèn luyện thêm về các kỹ năng sống cho bản thân.  Thời sự: Nội dung lựa chọn cần phải đáp ứng với những yêu cầu của xã hội ở thời điểm hiện tại giáo dục. Chủ đề thƣờng gắn với những vấn đề về môi trƣờng, về xã hội, về kinh tế, về khoa học kĩ thuật đang là những vấn đề giải quyết ở địa phƣơng nơi học sinh đang sinh sống và học tập. 1.2.3.2. Hoạt động trải nghiệm được thực hiện dưới nhiều hình thức đa dạng Hoạt động trải nghiệm đƣợc tổ chức dƣới nhiều hình thức khác nhau nhƣ trò chơi, hội thi, diễn đàn, giao lƣu, tham quan, du lịch, sân khấu hóa (kịch, thơ, hát, múa, tiểu phẩm, ...), thể dục thể thao, câu lạc bộ, tổ chức các ngày hội, các công trình nghiên cứu khoa học kỹ thuật,... Mỗi một hình thức hoạt động nêu trên đều tiềm tàng trong đó những khả năng giáo dục nhất định. Nhờ các hình thức tổ chức đa dạng, phong phú mà việc giáo dục học sinh đƣợc thực hiện một cách khá tự nhiên, vừa sinh động, nhẹ nhàng, hấp dẫn mà không gò bó và khô cứng, rất phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý cũng nhƣ nhu cầu, nguyện vọng của đa số học sinh. Trong quá trình thiết kế, tổ chức, đánh giá các hoạt động thông qua trải nghiệm, cả học sinh và giáo viên đều có cơ hội thể hiện sự sáng tạo, chủ động, sự linh hoạt của mình, làm tăng thêm tính hấp dẫn, độc đáo của các hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm. Sự đa dạng của các hình thức hoạt động trải nghiệm cũng tạo cơ hội thực hiện giáo dục phân hóa đối với học sinh. 1.2.3.3. Hoạt động trải nghiệm mang tính sáng tạo Học tập thông qua trải nghiệm là quá trình học tích cực, sáng tạo và hiệu quả, bởi vì hoạt động trải nghiệm sẽ tạo cơ hội cho học sinh phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và sáng tạo của bản thân các em. Học tập qua trải nghiệm có khả năng huy động sự tham gia tích cực, nhiệt tình của học sinh vào tất cả các khâu của quá trình hoạt động: từ chuẩn bị đến thiết kế hoạt động, thực hiện và đánh giá kết quả của hoạt động phù hợp với đặc điểm lứa