Tài liệu Chuyên đề sông ngòi đại cương ôn thi học sinh giỏi địa lý

PHẦN MỞ ĐẦU...........................................................................................................5 1. Lý do chọn đề tài.......................................................................................................5 2. Mục đích của đề tài...................................................................................................5 3. Phạm vi nghiên cứu...................................................................................................6 4. Giá trị nghiên cứu.....................................................................................................6 PHẦN NỘI DUNG.......................................................................................................6 CHƯƠNG 1- KIẾN THỨC CƠ BẢN VỀ SÔNG NGÒI TRÊN TRÁI ĐẤT..............6 I- SÔNG VÀ HỆ THỐNG SÔNG...............................................................................6 1. Sông ngòi..................................................................................................................6 2. Hệ thống sông (lưới sông).........................................................................................7 3. Hình dạng lưới sông..................................................................................................8 4. Lưu vực sông............................................................................................................8 II. CÁC DÒNG CHẢY SÔNG NGÒI........................................................................10 1. Dòng chảy nước......................................................................................................10 2. Dòng chảy cát bùn...................................................................................................11 III- CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN MẠNG LƯỚI, TỐC ĐỘ DÒNG CHẢY VÀ CHẾ ĐỘ NƯỚC CỦA SÔNG NGÒI...................................................................11 1. Các nhân tố ảnh hưởng đến mạng lưới sông ngòi...................................................11 2. Các nhân tố ảnh hưởng đến tốc độ dòng chảy sông ngòi........................................12 a. Độ dốc lòng sông....................................................................................................12 b. Chiều rộng lòng sông..............................................................................................12 3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chế độ nước sông.......................................................12 a. Nguồn cung cấp nước..............................................................................................12 b. Độ dốc của dòng sông, thực vật, hồ đầm................................................................12 c. Đất đá......................................................................................................................13 d. Lưu vực sông..........................................................................................................13 e. Hình dạng lưới sông................................................................................................14 f. Con người................................................................................................................14 IV- KHÁI QUÁT ĐẶC ĐIỂM SÔNG NGÒI CÁC LỤC ĐỊA..................................14 1. Sông ngòi lục địa Phi..............................................................................................16 a. Đặc điểm chung.......................................................................................................16 b. Các lưu vực sông.....................................................................................................16 2. Lục địa Á-Âu..........................................................................................................17 a. Đặc điểm chung.......................................................................................................17 b. Các lưu vực sông.....................................................................................................18 3. Lục địa Bắc Mĩ........................................................................................................22 a. Đặc điểm chung.......................................................................................................22 b. Các lưu vực sông lớn..............................................................................................22 1|Page 4. Lục địa Nam Mĩ......................................................................................................23 a. Đặc điểm chung.......................................................................................................23 b. Một số lưu vực sông lớn.........................................................................................24 5. Lục địa Úc và các đảo Châu Đại Dương.................................................................24 V- ẢNH HƯỞNG CỦA SÔNG NGÒI ĐẾN CÁC THÀNH PHẦN TỰ NHIÊN......24 1. Địa hình bề mặt Trái Đất.........................................................................................24 a. Quá trình xâm thực..................................................................................................25 b. Quá trình bồi tụ.......................................................................................................25 2. Khí quyển................................................................................................................25 3. Thủy quyển.............................................................................................................25 4. Thổ nhưỡng quyển..................................................................................................26 5. Sinh quyển..............................................................................................................27 VI- TÁC ĐỘNG CỦA DÒNG CHẢY SÔNG NGÒI ĐẾN SẢN XUẤT VÀ ĐỜI SỐNG CON NGƯỜI..................................................................................................27 1. Tích cực...................................................................................................................27 a. Nông nghiệp............................................................................................................27 b. Ngư nghiệp..............................................................................................................27 c. Công nghiệp............................................................................................................28 d. Dịch vụ....................................................................................................................29 e. Phân bố dân cư........................................................................................................30 2. Tiêu cực...................................................................................................................30 VII. VẤN ĐỀ Ô NHIỄM SÔNG NGÒI.....................................................................30 1. Khái niệm................................................................................................................31 2. Nguyên nhân...........................................................................................................31 3. Các dạng ô nhiễm nước sông..................................................................................31 4. Hậu quả...................................................................................................................32 VIII. PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN SÔNG NGÒI TRÊN BẢN ĐỒ..........................32 1. Phương pháp biểu hiện............................................................................................32 2. Sử dụng bản đồ, Atlat trong học tập........................................................................33 CHƯƠNG 2- CÁC DẠNG CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP VỀ SÔNG NGÒI...................33 I. Các bài tập vận dụng...............................................................................................33 1. Mô tả đặc điểm của một hệ thống sông..................................................................34 a. Hướng dẫn cách làm................................................................................................34 b. Ví dụ........................................................................................................................34 2. Mô tả đặc điểm sông ngòi của một vùng lãnh thổ..................................................35 a. Hướng dẫn cách làm................................................................................................35 b. Ví dụ........................................................................................................................35 3. Mô tả chế độ nước của một con sông.....................................................................36 2|Page a. Hướng dẫn cách làm................................................................................................36 b. Ví dụ........................................................................................................................37 4. Trình bày các nhân tố ảnh hưởng tới mạng lưới sông ngòi, chế độ nước sông, tốc độ dòng chảy của một hệ thống sông (1 vùng lãnh thổ).............................................39 a. Hướng dẫn cách làm................................................................................................39 b. Ví dụ........................................................................................................................39 5. Vẽ biểu đồ thích hợp nhất thể hiện sự biến thiên lưu lượng nước trung bình của sông ngòi.....................................................................................................................41 a. Hướng dẫn cách làm................................................................................................41 b. Ví dụ........................................................................................................................41 II. Các bài tập giải quyết vấn đề.................................................................................42 1. Giải thích chế độ nước sông....................................................................................42 a. Hướng dẫn cách làm................................................................................................42 b. Ví dụ........................................................................................................................43 2. Giải thích đặc điểm mạng lưới (mật độ) sông ngòi................................................45 a. Hướng dẫn cách làm................................................................................................45 b. Ví dụ:.......................................................................................................................46 3. Một số dạng giải thích khác về đặc điểm của sông ngòi........................................46 III. Các bài tập gắn với bối cảnh, tình huống thực tiễn...............................................50 PHẦN KẾT LUẬN.....................................................................................................53 1. Rút ra những vấn đề quan trọng của đề tài.............................................................53 2. Đưa ra những đề xuất, ý kiến hợp lý.......................................................................54 3|Page CHUYÊN ĐỀ: SÔNG NGÒI ĐẠI CƯƠNG PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Những nền văn minh cổ đại trên thế giới thường gắn liền với các lưu vực sông lớn như Ai Cập cổ đại (nền văn minh sông Nin), văn minh Hoàng Hà (lưu vực sông Hòang Hà), văn minh Lưỡng Hà (lưu vực sông Tigris và Euphrates), văn minh Ấn Độ (lưu vực sông Ấn). Sông ngòi có mối quan hệ chặt chẽ với đời sống và sản xuất của con người, vì vậy việc hiểu biết về sông có ý nghĩa thực tiễn đối với mỗi vùng, mỗi quốc gia. Bảo vệ sông ngòi là bảo vệ mạch máu của sự sống. Sông ngòi chỉ chiếm khoảng 0,0003% của tổng lượng thủy quyển nhưng lại có vai trò rất quan trọng trong lớp vỏ địa lí. Đây là một thành phần chủ yếu trong quá trình tuần hoàn và trao đổi vật chất (nước, muối) & năng lượng. Không chỉ là một nhân tố ngoại lực tác động đến địa hình bề mặt Trái Đất, sông ngòi còn ảnh hưởng đến nhiều thành phần tự nhiên khác. Mạng lưới sông ngòi của một khu vực phản ánh những nét cơ bản về đặc điểm khí hậu, địa hình, sinh vật của khu vực đó. Ví dụ mạng lưới sông ngòi dày đặc phản ánh khu vực đó khí hậu mưa nhiều; sông ngòi chảy về hướng nào thì biết ngay địa hình dốc về hướng đó, sông ngòi có nhiều thác nước là dầu hiệu của địa hình hiểm trở, ... Đối với thi học sinh giỏi quốc gia, phần địa lí tự nhiên đại cương trong đó có nội dung sông ngòi được 3/20 điểm. Đây là nội dung tương đối khó với các em học sinh. Các tài liệu sách giáo khoa Địa lí phổ thông có trình bày các nội dung liên quan đến sông ngòi nhưng mang tính lẻ tẻ trong khi đó các giáo trình đại học, cao đẳng lại quá nâng cao so với năng lực của các em học sinh. Vì vậy, tôi viết chuyên đề sông ngòi này nhằm mục đích phục vụ cho yêu cầu ôn luyện thi học sinh giỏi quốc gia, phù hợp với khả năng nhận thức của các em học sinh Trung học phổ thông. 2. Mục đích của đề tài Cung cấp hệ thống kiến thức cơ bản về sông ngòi trên Trái Đất phục vụ cho bồi dưỡng học sinh giỏi chính xác, đầy đủ, khoa học Hệ thống hóa các dạng câu hỏi, bài tập về sông ngòi trên Trái Đất và hướng giải quyết từng dạng câu hỏi và bài tập Liên hệ với vấn đề thực tiễn hiện nay: ô nhiễm sông ngòi để giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh. Bảo vệ sông ngòi là bảo vệ mạch máu của sự sống. 4|Page Cung cấp một số tư liệu trực quan sinh động liên quan đến sông ngòi phục vụ cho việc giảng dạy. 3. Phạm vi nghiên cứu Nội dung nghiên cứu chủ yếu của chuyên đề chủ yếu nằm trong chương trình địa lí lớp 10 nâng cao và nội dung đề thi học sinh giỏi quốc gia những năm gần đây. Vấn đề thực tiễn: ô nhiễm sông ngòi đang diễn ra hiện nay trên thế giới 4. Giá trị nghiên cứu Chuyên đề này có thể làm tài liệu tham khảo cho giáo viên giảng dạy và bồi dưỡng học sinh giỏi Địa lí Trung học phổ thông Chuyên đề dùng làm tài liệu tham khảo cho học sinh các lớp chuyên và học sinh tham gia thi học sinh giỏi Trung học phổ thông PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1- KIẾN THỨC CƠ BẢN VỀ SÔNG NGÒI TRÊN TRÁI ĐẤT I- SÔNG VÀ HỆ THỐNG SÔNG 1. Sông ngòi Sông là dòng chảy thường xuyên, tương đối ổn định trên bề mặt các lục địa được nguồn nước mưa, nước ngầm, nước băng tuyết tan nuôi dưỡng. Dòng chảy sông ngòi được hình thành như sau: nước mưa rơi xuống đất, một phần bị tổn thất do bốc hơi, đọng vào các chỗ trũng và ngấm xuống đất, phần còn lại dưới tác dụng của trọng lực chảy tràn trên các sườn dốc, tập trung vào các chỗ trũng thành các khe suối và chảy xuống phía dưới tạo thành sông ngòi, rồi đổ ra biển hoặc 1 khu chứa nào đó. Dòng nước tự nhiên chảy theo chỗ trũng của địa hình, có lòng dẫn ổn định và có nguồn cung cấp nước mặt và nước ngầm gọi là sông. Một con sông phát triển đầy đủ thường được chia thành 5 đoạn có tính chất khác nhau: nguồn sông, thượng lưu, trung lưu, hạ lưu và cửa sông. - Nguồn là nơi bắt đầu của dòng sông. Nguồn sông thường bao gồm một diện tích rất lớn, nhiều lúc khó xác định như ở vùng đá vôi có nhiều hang động, cũng có khi bắt nguồn từ một mạch nước ngầm hoặc một hồ chứa nước. - Thượng lưu là đoạn sông trực tiếp nối với nguồn sông. Đặc điểm là lòng sông hẹp, độ dốc lớn, nước chảy xiết, xói mòn chủ yếu theo chiều sâu, thường có thác ghềnh lớn, không thuận lợi cho giao thông vận tải. - Trung lưu là đoạn nối tiếp với thượng lưu, độ dốc lòng sông đã giảm nhiều, không có những ghềnh thác lớn, nước chảy yếu hơn, xói lở phát triển sang 2 bên bờ mạnh làm cho lòng sông đã mở rộng dần, bãi sông xuất hiện, trên mặt bằng sông đã có dạng uốn khúc. Nhìn chung đoạn này tương đối thuận lợi cho giao thông vận tải. 5|Page - Hạ lưu là đoạn cuối cùng của sông trước khi đổ ra biển, hồ chứa hoặc con sông khác. Đặc điểm ở đoạn này là độ dốc lòng sông rất bé, nước chảy chậm, bồi nhiều hơn xói, tạo nhiều bãi sông nằm ngang ở giữa lòng sông, hình dạng lòng sông quanh co uốn khúc rất nhiều, lòng sông mở rộng ra nhiều so với đoạn trên. Hạ lưu thuận lợi cho phát triển giao thông vận tải thuỷ cũng như các ngành kinh tế khác. - Cửa sông là nơi sông tiếp giáp với biển hoặc hồ hoặc một con sông khác. Ở cửa sông lòng sông mở rộng, lưu tốc bé dần, phù sa lắng đọng tạo thành những tam giác châu. Trong một số trường hợp đặc biệt, do điều kiện địa hình địa chất và khí hậu mà sông có thể không có đầy đủ các phân đoạn như trên. Ví dụ ở vùng sa mạc khô nóng hay khi chảy qua các vùng núi đá vôi có nhiều hang động ngầm, sông sẽ bị mất nước và không thể chảy ra đến biển, khi đó sông không có cửa, còn gọi là sông cụt. 2. Hệ thống sông (lưới sông) Dòng chảy lớn nhất trong mỗi hệ thống sông được gọi là dòng sông chính. Sông chính trực tiếp đổ ra biển hoặc hồ chứa. Các sông đổ nước vào một dòng sông chính được gọi là phụ lưu. Các sông làm nhiệm vụ thoát nước cho dòng sông chính được gọi là chi lưu. Số lượng chi lưu bao giờ cũng ít hơn số lượng phụ lưu. Dòng sông chính cùng với các phụ lưu, chi lưu hợp lại với nhau tạo thành một hệ thống sông (lưới sông). Trong hệ thống sông, người ta lấy tên sông chính gọi tên cho cả hệ thống sông ấy. Ví dụ: Trong hệ thống sông Hồng thì sông Hồng là dòng chính, các phụ lưu là sông Đà, sông Lô, sông Chảy, sông Gâm, ... còn chi lưu là các sông Đáy, sông Trà Lí, sông Ninh Cơ Các hệ thống sông thường tách biệt nhau nhưng cũng có khi kết hợp với nhau nhất là ở phía hạ lưu để tạo thành một mạng lưới sông ngòi. Ví dụ các hệ thống sông Hồng và Thái Bình ở nước ta tạo thành mạng lưới sông ngòi Bắc Bộ. 6|Page Để đánh giá sự phát triển của mạng lưới sông ngòi, nhất là chiều dài dòng chảy người ta thường biểu thị bằng mật độ lưới sông (tổng độ dài các sông trong lưới sông chia cho diện tích lưu vực sông – Đơn vị: km/km2) 3. Hình dạng lưới sông Hình dạng lưới sông là sự kết hợp của dòng chính, các phụ lưu và các chi lưu. Hình dạng lưới sông có ảnh hưởng không nhỏ đến việc tập trung nước & đặc điểm chế độ lũ. Có thể phân thành các dạng lưới sông chính như sau: Các dạng lưới sông (các dạng phân bố phụ lưu trong một lưu vực sông) - Lưới sông hình lông chim: dạng lưới sông này có một dòng sông chính tương đối dài, các phụ và chi lưu phân bố đều ở cả hai phía tả ngạn và hữu ngạn của dòng chính, vì vậy ít sinh ra lũ đồng thời và lũ ở hạ lưu không lớn. Ví dụ hệ thống sông Mê Công - Lưới sông hình nan quạt: sông chính không dài lắm, các phụ lưu nhiều và đổ vào sông chính ở những vị trí gần nhau, vì vậy có khả năng sinh ra lũ đồng thời và lũ ở hạ lưu khá lớn. Hệ thống sông Hồng và Thái Bình ở Việt Nam là tiêu biểu cho lưới sông hình nan quạt - Lưới sông song song: dòng sông chính và phụ lưu chảy gần như song song nhau. Loại này sinh ra lũ đồng thời và lũ ở hạ lưu tương đối lớn và nhanh. Ở Việt Nam dạng lưới sông song song như sông Mã-sông Chu, sông Đại – sông Kiến - Lưới sông hỗn hợp: dạng lưới sông này là tổng hợp của các dạng lưới sông trên. 4. Lưu vực sông Lưu vực sông là diện tích đất đai cung cấp nước thường xuyên cho sông. Nói cách khác, lưu vực của một con sông là khu vực tập trung nước của con sông đó, là diện tích mặt đất trên đó nước trực tiếp chảy từ các sườn dốc và dồn vào lòng sông, hoặc theo các phụ lưu chảy vào sông chính. 7|Page Sơ đồ hệ thống sông Hồng Ranh giới của các lưu vực sông khác nhau là đường phân thủy (đường chia nước). Đây là đường ranh giới mà từ đó nước chảy về 2 phía đối diện nhau của 2 lưu vực cạnh nhau. Như vậy có thể thấy đường phân thủy là đường nối liền các điểm cao nhất phân cách lưu vực con sông này với lưu vực con sông khác. Đường phân thủy không cố định mà có thể biến đổi do hiện tượng cướp dòng (bắt dòng) - hiện tượng một dòng sông bắt một bộ phận (thường là khúc thượng lưu) của một dòng sông thuộc lưu vực khác chảy vào dòng của mình. Nguyên nhân của hiện tượng này là tác dụng xâm thực giật lùi (đào sâu lòng, làm cho nguồn sông lùi dần lên phía trên) của sông về phía thượng nguồn. Khi hiện tượng cướp dòng xảy ra thì diện tích lưu vực sẽ thay đổi theo. Lưu vực sông có tác dụng quan trọng tới dòng chảy sông ngòi. Lưu vực sông càng lớn thì lưu lượng nước sẽ lớn theo. Diện tích lưu vực lớn thì tác dụng điều hòa dòng chảy sẽ lớn hơn. Hình dạng lưu vực cũng có tác dụng nhất định đến quá trình tập trung nước và đặc điểm lũ, ví dụ lưu vực dạng tròn thường gây lũ kép toàn phần, nhưng lưu vực dạng dài thường sản sinh lũ bộ phận (lũ đơn). II. CÁC DÒNG CHẢY SÔNG NGÒI 8|Page Trong các đặc trưng của sông ngòi thì đặc trưng dòng chảy là quan trọng nhất (vì sông là dòng chảy thường xuyên và tương đối ổn định trên bề mặt các lục địa). Dòng chảy đó bao gồm dòng chảy nước, dòng chảy rắn (cát bùn - phù sa), .... nhưng dòng chảy nước là quan trọng nhất. 1. Dòng chảy nước Lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một địa điểm nào đó trong một giây đồng hồ gọi là lưu lượng nước sông (được biểu hiện bằng m3/s) Trong một năm lưu lượng nước của sông có thể thay đổi tùy theo tháng, theo mùa. Nhịp điệu thay đổi lưu lượng nước của con sông trong một năm làm thành chế độ dòng chảy hay thủy chế của sông. Mùa lũ gồm các tháng liên tục trong năm, từng tháng đều có lưu lượng dòng chảy lớn hơn hoặc bằng 8,33% (100% = 12 tháng) lưu lượng dòng chảy cả năm. Ngược lại, mùa cạn gồm các tháng liên tục trong năm, từng tháng đều có lưu lượng dòng chảy nhỏ hơn 8,33% lưu lượng dòng chảy cả năm. Trên Trái Đất có những con sông thủy chế đơn giản chỉ bao gồm 1 mùa lũ và 1 mùa cạn kế tiếp. Tuy nhiên, cũng có những sông chế độ nước phức tạp: tồn tại hai (hoặc hơn nữa) mùa lũ, hai (hay hơn) mùa cạn xen kẽ nhau là. Ngoài ra cũng có một số loại khác khá phức tạp như chế độ nước đơn giản mà trong mùa cạn có thêm một mùa lũ Tiểu mãn. 9|Page Biến trình năm của lưu lượng nước 2. Dòng chảy cát bùn Dòng chảy cát bùn là dòng chảy bao gồm các vật chất rắn như sỏi, cuội ... nhất là cát bùn (phù sa) nên cũng được gọi là dòng chảy rắn. Nguồn gốc của phù sa là do năng lượng của dòng nước thường xuyên xâm thực bề mặt đất dốc trong lưu vực và trong lòng sông. Các phù sa có kích thước nhỏ chuyển động lơ lửng trong dòng nước. Các hạt phù sa có kích thước lớn hơn do chịu tác động của trọng lực nên lăn ở dưới đáy sông. Nghiên cứu dòng chảy cát bùn có ý nghĩa thực tiễn lớn như chống bồi lắng hồ chứa và các cảng đường thủy, chống xói mòn, chống lũ bùn.... III- CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN MẠNG LƯỚI, TỐC ĐỘ DÒNG CHẢY VÀ CHẾ ĐỘ NƯỚC CỦA SÔNG NGÒI 1. Các nhân tố ảnh hưởng đến mạng lưới sông ngòi Mạng lưới sông ngòi của Việt Nam rất phát triển với mật độ lưới sông lên đến 1 km/km2 nhưng cũng có những vùng lãnh thổ mật độ lưới sông rất thấp, thậm chí có những khu vực không có dòng chảy. Vì sao vậy? Mạng lưới sông ngòi phát triển phụ thuộc vào nhiều nhân tố như địa chất, địa hình, khí hậu, nguồn cung cấp nước, con người .. Một nhà khí hậu học lỗi lạc đã nói ”Sông ngòi là hàm số của khí hậu”. Nơi mưa nhiều thì mạng lưới sông ngòi chi chít và phát triển hơn những nơi mưa ít. Nếu lượng mưa phân bố không đều theo lãnh thổ thì mật độ sông ngòi cũng phân bố không đều. Nhiệt độ ảnh hưởng đến lượng bốc hơi, làm giảm lượng nước trong sông và từ đó cũng có ảnh hưởng đến sự phát triển của mạng lưới sông ngòi. Một con sông chảy trong vùng khí hậu khô hạn ít mưa nhưng mạng lưới sông ngòi vẫn có thể phát triển nếu có nguồn cung cấp nước ổn định Tùy độ thấm nước của nham thạch khác nhau mà ở mỗi khu vực sông ngòi có mật độ khác nhau. Ví dụ: do tính ít thấm nước của phiến thạch nhất là phiến thạch sét 10 | P a g e cho nên mật độ ở những miền này rất dày, nhưng những nham thạch dễ thấm nước hay có nhiều kẽ nứt thì mật độ ở nơi ấy thưa hẳn. Thường thì ở đồng bằng mật độ sông cao hơn do sông chảy uốn khúc quanh co trong khi đó ở miền núi sông thường chảy thẳng. Thông qua các hoạt động sản xuất con người có thể làm tăng nhưng cũng có thể làm giảm mật độ sông ngòi. Ví dụ ở nhiều vùng con người đã đào các sông nhân tạo và làm tăng mật độ sông cho các vùng đó. 2. Các nhân tố ảnh hưởng đến tốc độ dòng chảy sông ngòi a. Độ dốc lòng sông Nước sông chảy nhanh hay chậm là tùy thuộc vào độ dốc của lòng sông, nghĩa là tùy theo độ chênh của mặt nước. Độ chênh của mặt nước càng nhiều thì tốc độ dòng chảy càng lớn. b. Chiều rộng lòng sông Nước sông chảy nhanh hay chậm là tùy thuộc vào bề ngang của lòng sông là hẹp hay rộng. Ở khúc sông rộng nước chảy chậm, đến khúc sông hẹp nước chảy nhanh hơn. 3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chế độ nước sông a. Nguồn cung cấp nước. Ở vùng khí hậu nóng hoặc những nơi địa hình thấp của khí hậu ôn đới, nguồn cung cấp nước chủ yếu là nước mưa nên chế độ nước sông của từng nơi phụ thuộc vào chế độ mưa của nơi đó. Ví dụ ở vùng nhiệt đới gió mùa, chế độ mưa theo mùa dẫn đến chế độ nước sông cũng phân hóa theo mùa nhưng ở Xích đạo chế độ mưa quanh năm nên sông cũng đầy nước quanh năm, sự phân hóa của thủy chế không rõ nét Ở nhưng nơi đất đá thấm nước nhiều, nước ngầm có vai trò đáng kể trong việc điều hòa chế độ nước sông. Ở miền ôn đới lạnh và miền núi cao, nước sông chủ yếu do băng tuyết tan cung cấp. Mùa xuân đến, khi nhiệt độ lên cao, băng tuyết tan, sông được tiếp nước nên mùa xuân là mùa lũ. b. Độ dốc của dòng sông, thực vật, hồ đầm Độ dốc của dòng sông (độ chênh của mặt nước giữa nguồn và cửa sông) càng lớn thì nước càng lên nhanh và rút cũng nhanh. Một trong những lí do chính khiến lũ ở sông ngòi miền Trung nước ta lên nhanh rút nhanh là do các sông ở đây ngắn và rất dốc. Thực vật ở lưu vực sông cũng góp phần điều hòa chế độ nước của sông. Khi nước mưa rơi xuống, một phần lượng nước khá lớn được giữ lại ở tán cây, phần còn lại khi xuống tới bề mặt đất một phần được lớp thảm mục giữ lại, một phần len lỏi 11 | P a g e qua các rễ cây thấm dần xuống đất tạo nên các mạch nước ngầm, điều hòa dòng chảy cho sông ngòi, giảm lũ lụt Hồ, đầm nối với sông cũng có tác dụng điều hòa chế độ nước sông. Khi nước sông lên một phần chảy vào hồ, đầm. Khi nước xuống thì nước ở hồ, đầm lại chảy ra làm cho nước sông đỡ cạn. Ví dụ sông Cửu Long ở nước ta khá điều hòa, một phần nhờ bể chứa nước thiên nhiên khổng lồ là hồ Tôn-lê-sáp ở Campuchia. c. Đất đá Đất đá khác nhau cũng là nguyên nhân khiến cho dòng chảy khác nhau. Dòng sông chảy qua miền đất đá khó thấm nước như đá kết tinh, đất sét do khó thấm nước nên mạch ngầm ít. Sau mỗi trận mưa nước dồn xuống lòng sông, độ thấm nước chậm khiến nước dâng cao nhanh, chế độ nước sông ở vùng đất đá ít thấm nước thường có tính chất cực đoan Dòng sông chảy qua miền đất đá dễ thấm nước như vùng đất bazan, vùng này thường có lớp vỏ phông hóa dày, khả năng thấm nước lớn vad có nhiều mạch nước ngầm, nước ngấm sâu và tỏa ra những vùng đất xung quanh, vì thế khi mưa nước sông lên chậm hơn, hết mưa cũng rút nước chậm hơn do đó chế độ nước sông cũng điều hòa hơn. d. Lưu vực sông Lưu vực sông lớn hay nhỏ cũng ảnh hưởng đến chế độ nước sông. Những con sông có lưu vực nhỏ lại nằm ở trong khu vực gió mùa hoặc khu vực khí hậu Địa Trung Hải thường có lũ dữ dội (lũ lên rất nhanh), vì các phụ lưu đều nhận được nước vào thời gian như nhau (cùng một thời gian), do đó lũ lên dữ dội vào các tháng mưa nhiều và xuống rất thấp vào các tháng mưa ít. Ví dụ lưu vực sông Hồng có diện tích lưu vực khoảng 120 000 km 2 tương đối hẹp và đều có chế độ mưa mùa hạ từ tháng 5-10, lượng mưa thường cao nhất vào tháng 7, 8 nên khi có mưa thường mưa toàn bộ lưu vực, nước các phụ lưu sông đều lên cùng một lúc khiến lòng sông ở hạ lưu phải chứa một lượng nước khá lớn do các sông ở miền núi đều chảy xuống nhanh, gây nên những cơn lũ đột ngột rất lớn. Những sông chày trong lưu vực dài và rộng, hạ lưu nhận được nước của nhiều phụ lưu cung cấp nước đặc biệt là những con sông chảy dài theo vĩ độ như sông Nin, Mê Công ...thì các phụ lưu cung cấp nước cho sông có thời gian lũ cao nhất khác nhau (vì các tháng mưa cao nhất ở từng khu vực của các phụ lưu khác nhau) nên chế độ nước sông thường điều hòa hơn. e. Hình dạng lưới sông Hình dạng lưới sông có tác động nhất định đến chế độ nước sông vì hình dạng lưới sông ảnh hưởng đến quá trình tập trung nước và đặc điểm lũ trên sông. Ví dụ: thông thường sông có hình dạng nan quạt với nhiều phụ lưu cung cấp nước cho sông nhưng ít chi lưu tiêu thoát nước nên thường gây lũ lớn, kéo dài. 12 | P a g e f. Con người Con người tác động gián tiếp đến chế độ nước sông thông qua viêc con người tác động đến một số nhân tố trên như tăng hoặc giảm tỉ lệ che phủ rừng (thực vật), xây dựng hồ nhân tạo điều tiết nước, hoặc đào sông tiêu thoát nước nhân tạo, ... Ví dụ ở nước ta hồ Hòa Bình trên sông Đà có thể làm giảm mực nước lũ lớn nhất từ 14,1 m (năm 1945) xuống còn 12 m; đồng thời làm tăng mực nước mùa cạn từ 1,7 m lên tới 4,5 m cho Hà Nội ở phía hạ lưu. Hoặc việc đào sông nhân tạo - sông Đuống và sông Luộc chia nước của sông Hồng cho sông Thái Bình cũng góp phần làm hạ lưu sông Hồng giảm bớt tình trạng ngập lụt. Không những vậy, việc sử dụng nước của con người vào các hoạt động sản xuất và sinh hoạt ở thượng và trung lưu của các con sông cũng làm giảm bớt lưu lượng nước ở phần hạ lưu sông. IV- KHÁI QUÁT ĐẶC ĐIỂM SÔNG NGÒI CÁC LỤC ĐỊA 13 | P a g e 14 | P a g e 1. Sông ngòi lục địa Phi a. Đặc điểm chung Mạng lưới sông ngòi ở lục địa Phi kém phát triển (diện tích lưu vực không có dòng chảy chiếm tới 1/3 diện tích lục địa) và phân bố không đều. Nguyên nhân chủ yếu là do điều kiện khí hậu (lượng mưa hàng năm không nhiều nhưng lượng bốc hơi lớn, và lượng mưa phân bố không đều theo lãnh thổ). Hầu hết các sông ở lục địa Phi có nhiều thác, các thác lớn tập trung ở hạ lưu. Nguyên nhân là trên bề mặt lục địa các sơn nguyên và bồn địa xen kẻ nhau, đồng thời bờ lục địa được nâng lên mạnh, nên khi sông đổ ra biển phải vượt qua các thác lớn. Ở châu Phi các thềm lục địa rất kém phát triển nên nhiều sông lớn khi đổ ra đại dương không tạo được các đồng bằng châu thổ ở hạ lưu Ở lục địa Phi chế độ nước sông phụ thuộc chặt chẽ vào chế độ mưa và có thể chia các sông thành 4 kiểu chính. Các sông miền xích đạo có nhiều nước quanh năm, nhưng có 2 thời kỳ nước tương đối lớn vào xuân - hè và thu- đông phù hợp với 2 kỳ mưa lớn trong năm. Các sông miền cận xích đạo gió mùa có 1 thời kỳ nước lớn vào mùa hè và 1 thời kỳ nước cạn nhất vào cuối mùa đông. Các sông miền nhiệt đới thường bị khô hạn, chỉ có nước vào những thời kỳ mưa bất thường và tồn tại trong 1 thời gian ngắn. Các sông miền cận nhiệt đới có nước lớn vào mùa đông và cạn vào mùa hè. b. Các lưu vực sông b.1. Lưu vực Ðại Tây Dương: Lưu vực Ðại Tây Dương chiếm diện tích rộng nhất với 36 % diện tích lục địa. Các sông lớn là Công gô (4320 km), Nigie (4160 km ), Sénégan (1430 km), Orangiơ (1820km). Sông Côngô: có diện tích lưu vực lớn nhất Châu Phi, bắt nguồn từ miền đất cao Catanga sau đó chảy qua bồn địa Côngô và đổ về Đại Tây Dương. Sông nằm chủ yếu trong các đới khí hậu xích đạo và gió mùa, nên mạng lưới sông phát triển với nhiều phụ lưu chảy trên cả hai nửa cầu, sông có nhiều nước và đầy nước quanh năm. Có 2 thời kỳ nước lớn, một vào tháng 10-11 do nước mưa mùa hè ở bán cầu Bắc và một vào tháng 4 liên quan với nước mưa mùa hè ở bán cầu Nam. Hệ thống sông Công gô do có nhiều thác lớn nên có trữ lượng thủy năng rất lớn b.2. Lưu vực Ðịa Trung Hải: Lưu vực Ðịa Trung Hải chiếm 15% diện tích Châu Phi, lớn nhất là sông Nin (dài nhất lục địa Châu Phi 6670 km ). Sông Nin bắt nguồn từ sơn nguyên Đông Phi lần lượt chảy qua các hồ Victoria, Kioga, Anbe, sau đó đổ vào miền đồng bằng thượng sông Nin, rồi tiếp tục 15 | P a g e chảy về phía Bắc và đổ ra Địa Trung Hải. Từ thượng lưu đến Khactum, sông có tên là sông Nin trắng, sông Nin trắng tiếp tục nhận nhiều phụ lưu lớn, trong đó sông Nin xanh là quan trọng nhất, từ Khactum ra đến biển có tên là sông Nin. Sông Nin chảy qua nhiều đới khí hậu khác nhau: xích đạo, gió mùa xích đạo, nhiệt đới và cận nhiệt đới, nên ở thượng lưu sông có nhiều nước do mưa xích đạo và mưa gió mùa, ở trung và hạ lưu sông chảy qua miền sa mạc Xahara, nên lưu lượng sông càng về hạ lưu càng giảm. Chế độ sông Nin phụ thuộc chặt chẽ vào chế độ sông Nin xanh (cung cấp cho sông Nin 57% khối lượng nước). Sông Nin (đoạn chảy qua Ai Cập) b.3. Lưu vực Ấn Độ Dương: Lưu vực Ấn Độ Dương chiếm 18,5% diện tích Châu Phi, các sông lớn nhất lưu vực là sông Dămbedơ (2600 km), sông Giuba (1600 km) và sông Limpippô (1600 km). Sông Dămbedơ là sông lớn nhất, từ thượng nguồn cho đến thác Victoria, sông chảy trên 1 sơn nguyên cao và tương đối bằng phẳng (sơn nguyên Lunđa-Catanga), phía dưới thác Victoria, sông chảy trong 1 thung lũng kiến tạo hẹp qua nhiều ghềnh đá khác nhau rồi đổ ra Ấn Độ Dương. Ở hạ lưu sông bồi thành châu thổ rộng 8.000 km2. Sông chảy trong miền khí hậu gió mùa xích đạo có nước lớn vào mùa hạ (từ tháng 11-3). b.4. Lưu vực nội lưu: Lưu vực nội lưu thường là các sông nhỏ đổ vào các hồ hoặc các sông tạm thời chỉ có nước vào những lúc có mưa bất thường. Đáng chú ý là sông Sari (1500 km) chảy vào hồ Sat và sông Oacavangô (1600 km) đổ vào đầm lầy Ocavangô. 2. Lục địa Á-Âu a. Đặc điểm chung Lục địa này có nhiều hệ thống sông lớn bậc nhất thế giới, lượng nước đổ ra biển, đại dương chiếm 2/3 khối lượng dòng chảy của thế giới. Nguyên nhân là do kích thước lục địa rộng lớn, núi và sơn nguyên cao tập trung ở trung tâm, có băng hà 16 | P a g e phát triển. Hơn nữa nhiều sông chảy qua các sơn nguyên và đồng bằng rộng, khí hậu ẩm ướt. Sự phân bố mạng lưới sông và chế độ nước sông không đồng đều. Nơi mưa nhiều mạng lưới sông phát triển, sông nhiều nước và ngược lại. Các vùng Trung Á, bán đảo Arap mạng lưới thưa thớt và thậm chí không có dòng chảy. Chế độ nước sông phụ thuộc chặt chẽ vào nguồn cung cấp nước: - Sông chảy trong miền khí hậu Xích đạo và ôn đới hải dương có nguồn cung cấp nước chủ yếu do mưa thì sông nhiều và đầy nước quanh năm. - Sông chảy trong miền khí hậu gió mùa thì nước sông lớn vào mùa hạ-thu và cạn vào đông xuân. - Sông chảy trong miền khí hậu cận nhiệt Địa Trung Hải có nước sông lớn vào thu đông và cạn vào mùa hạ. - Sông chảy trong miền khí hậu ôn đới và cận cực thường có nước lớn vào cuối xuân đầu hạ và đóng băng vào mùa đông. - Sông chảy trong miền khí hậu khô hạn nguồn cung cấp nước chủ yếu là do tuyết và băng tan từ núi cao nên có nước lớn vào cuối mùa xuân, đầu mùa hạ và lưu lượng giảm dần về hạ lưu. b. Các lưu vực sông b.1. Lưu vực Bắc Băng Dương Các sông lớn là sông Obi, Enisei, Lena và Kolyma. Tất cả các sông đều bắt nguồn từ vùng núi Nam Siberi rồi chảy về phía Bắc qua các đới khí hậu ôn đới, cận cực và cực. Nguồn cung cấp nước chủ yếu do tuyết tan và mưa vào mùa xuân-hạ. Lượng mưa tuy không nhiều nhưng do nước bốc hơi kém nên mạng lưới sông rất dày. Các sông có nước lớn vào cuối mùa xuân và đầu mùa hạ. Ở các sông lớn vào cuối mùa xuân thường có lũ băng ở phần trung lưu và hạ lưu. Về mùa đông, các sông bị đóng băng trong một thời gian dài. Tuy nhiên, các sông vẫn có giá trị về giao thông (mùa hạ) và có dự trữ thủy năng lớn. Hệ thống sông lớn nhất của lưu vực Bắc Băng Dương là Obi-Irtysh. Sông Obi cùng phụ lưu lớn của nó là Irtysh làm thành một hệ thống dài tới 5410km. Sông Obi là con sông đồng bằng điển hình. Độ dốc của sông rất bé (từ 8- 10cm/km) nên quanh năm nước chảy êm đềm. Phần hạ lưu sông đổ vào một vịnh cửa sông gọi là vịnh Obi, dài gần 1000km Ngoài Obi, ở Siberi còn có hệ thống sông Enisei và Lena là hai hệ thống sông lớn, chảy dọc theo rìa phía Tây và Đông sơn nguyên Trung Siberi. Diện tích lưu vực hai sông này tuy nhỏ hơn Obi nhưng lưu lượng và dao động mực nước giữa hai mùa lại lớn hơn. Hiện tượng trái ngược trên đây chủ yếu do các sông chảy trên các vùng núi và sơn nguyên có nhiều băng tuyết đông kết vĩnh cửu. Về mùa xuân, khi tuyết tan 17 | P a g e thì đất vẫn còn đóng băng, nước không ngấm được vào đất nên theo sườn dốc chảy vào sông. Các sông có nước lớn vào cuối xuân và đầu hạ, sang mùa đông thì nước cạn và bị đóng băng một thời gian khá dài. Sông Obi đóng băng về mùa đông b.2. Lưu vực Thái Bình Dương Lưu vực này bao gồm tất cả các sông của miền Đông Á và các vùng đảo trong Thái Bình Dương. Các sông lớn nhất là Amur (Hắc Long Giang), Hoàng Hà, Trường Giang, Mê Kông, Mê Nam. Phần lớn các sông thuộc lưu vực này đều chảy trong miền khí hậu gió mùa nên sông có nước lớn vào cuối mùa hạ, đầu mùa thu và nước cạn vào cuối mùa đông, đầu mùa xuân. Vào mùa hạ, các sông thường có lũ lụt lớn gây tai họa cho sản xuất nông nghiệp và đời sống của cư dân. Do điều kiện khí hậu và nguồn cung cấp nước khác nhau nên chế độ nước các sông không đồng nhất trên toàn khu vực. - Các sông miền duyên hải Bắc Viễn Đông và Kamchatka, do địa thế hẹp nên rất ngắn. Sông có lượng nước lớn vào cuối mùa xuân do tuyết tan từ trên núi xuống. Lượng nước chảy trong thời kỳ này chiếm tới 60% lưu lượng dòng chảy cả năm. Các sông ở Kamchatka, về mùa hạ, còn có nước băng tan và mưa phối hợp nên vẫn đầy nước. Về mùa đông các sông bị đóng băng hoàn toàn. - Vùng Đông Á (bao gồm cả lãnh thổ Trung Quốc, bán đảo Triều Tiên, Nam Viễn Đông và Nhật Bản) có địa thế rộng lớn và mưa nhiều nên có nhiều sông lớn. Các sông quan trọng nhất là Amur, Hoàng Hà và Trường Giang. Sông Amur là sông lớn nhất của miền Nam Viễn Đông Liên bang Nga. Trên một quãng dài, nó là biên giới tự nhiên giữa Trung Quốc và Nga. Sông Amur dài gần 4500km, có nhiều nước (lưu lượng trung bình 12.500m³/s) Hoàng Hà chỗ chế độ nước sông phức tạp hơn sông Amur. Con sông này bắt nguồn từ sơn nguyên Tây Tạng, phần thượng lưu chảy trong miền núi cao. Nguồn 18 | P a g e nước tạo thành dòng sông ở đầu nguồn là do tuyết và băng tan từ núi cao xuống, vì thế phần thượng lưu sông có nước lớn nhất vào cuối mùa xuân và đầu mùa hạ. Phần trung và hạ lưu chịu ảnh hưởng của mưa gió mùa nên có nước lớn nhất vào cuối mùa hạ, về mùa đông, nước sông bị khô cạn. Hoàng Hà có chế độ nước thất thường, mực nước chênh lệch giữa hai mùa rất lớn, vào cuối mùa hạ thường có lũ nguy hiểm. Sông Hoàng Hà Trường Giang cũng bắt nguồn từ sơn nguyên Tây Tạng, sau đó chảy qua bồn địa Tứ Xuyên, qua miền Hoa Trung rồi đổ ra biển. Trường Giang tuy chảy trong đới khí hậu cận nhiệt gió mùa tương tự như Hoàng Hà nhưng lại là dòng sông có nhiều nước và chế độ nước tương đối điều hòa. Sở dĩ có sự khác nhau như vậy là do ở lưu vực Trường Giang ngoài tuyết và băng tan từ trên núi, mưa gió về mùa hạ, về mùa đông sông nó còn nhận được nước do hoạt động của khí xoáy. - Chế độ nước của các sông trên bán đảo Trung Ấn phụ thuộc chặt chẽ vào chế độ mưa gió mùa xích đạo. Mực nước lớn nhất thường vào cuối mùa hạ và cạn nhất vào cuối mùa đông, đầu mùa xuân. Sông Mê Kông là con sông lớn nhất trên bán đảo Trung Ấn. Sông bắt nguồn từ sơn nguyên Tây Tạng, dài 4500km. Nguồn cung cấp nước chủ yếu do mưa gió mùa về mùa hạ và tuyết, băng tan từ thượng nguồn xuống. Mực nước sông tuy thay đổi theo hai mùa rất rõ nhưng phần hạ lưu nhờ có Biển Hồ Tonlé Sap điều tiết nên về mùa cạn nước sông còn khá lớn. Lưu lượng trung bình ở cửa sông là hơn 15.000km³/s, thời kỳ lũ là 30.000km³/s và thời kỳ cạn nhất là 1500km³/s. Ở hạ lưu sông bồi thành một châu thổ rộng tới 70.000km². - Vùng quần đảo Mã Lai nằm trong miền xích đạo nóng và ẩm ướt quanh năm, có mạng lưới sông dày đặc và chế độ nước sông rất điều hòa. Các sông có nhiều nước quanh năm, mực nước chênh lệch giữa mùa cạn và mùa lũ không đáng kể. Tuy nhiên do địa thế hẹp, các đảo có nhiều núi non hiểm trở nên các sông thường ngắn và có nhiều thác ghềnh. Các sông không thuận tiện cho giao thông nhưng có nhiều tiềm năng về thủy điện. b.3. Lưu vực Ấn Độ Dương 19 | P a g e Lưu vực này gồm các sông thuộc Tây Nam Á, Nam Á và phần Tây bán đảo Trung Ấn. - Ở Tây Nam Á, mạng lưới sông rất thưa thớt trong đó nhiều vùng rộng không có dòng chảy thường xuyên. Có hai sông khu vực này là Euphrates và Tigris chảy từ sơn nguyên Armenia xuống. Nhờ nguồn nước tuyết và mưa trên núi phong phú mới có thể vượt qua vùng đồng bằng Lưỡng Hà khô hạn để ra vịnh Persian. Các sông có hai thời kỳ nước lớn, một vào mùa xuân do tuyết tan trên núi và một vào mùa đông do mưa trên đồng bằng. Mùa hạ khô và nóng, nước bốc hơi mạnh nên mực nước rất thấp và lưu lượng càng về hạ lưu thì càng giảm dần. - Các sông thuộc những lưu vực còn lại đều chịu ảnh hưởng của chế độ mưa gió mùa nên chế độ tương tự như các sông ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á. Các sông đáng chú ý nhất là Ấn, Hằng, Brahmaputra và Salween. b.4. Lưu vực Đại Tây Dương Lưu vực bao gồm các sông chảy trên phần đất châu Âu đổ vào Địa Trung Hải, Bắc Hải và biển Bantich Ở đây sông ngòi rất phát triển và phân bố đều trên toàn lãnh thổ, tạo thành mạng lưới sông ngòi dày đặc. Tuy nhiên đa phần đều là các sông ngắn, diện tích lưu vực nhỏ. Đường phân thủy (đường chia nước) giữa các lưu vực sông thấp nên hệ thống kênh đào nối liền các sông rất phát triển, giao thông thủy rất thuận lợi Riêng vùng Bắc Âu và phần Bắc Đồng bằng Nga, do chịu ảnh hưởng của băng hà Đệ Tứ nên sông trẻ nhiều thác ghềnh và nối liền với các hồ (nguồn gốc băng hà) tạo thành mạng lưới sông hồ phức tạp. Các sông lớn nhất là Vonga và Đanuyp - Sông Vonga dài nhất (3690km) và nhiều nước nhất châu Âu. Sông bắt nguồn từ miền đất cao Trung Nga và chảy vào Caxpi, ở hạ lưu sông bồi thành đồng bằng châu thổ tương đối rông (13 000km2) Nguồn cung cấp nước cho sông bao gồm tuyết tan (60%), nước ngầm (30%) và nước mưa (10%). Về thủy chế, sông có hai thời kì nước lớn là cuối xuân đầu hạ từ tháng 3-4, và cuối mùa thu từ 10-11 do mưa. Hiện nay do xây dựng các đạp thủy điện nên chế độ nước điều hòa hơn, càng về hạ lưu thì lưu lượng nước càng giảm dần - Sông Đanuyp dài thứ hai châu Âu (2850km) bắt nguồn từ sườn Đông dãy Xvacxvan (Liên bang Đức) qua nhiều nước châu Âu và đổ về biển Đen. Ở hạ lưu sông có bồi thành đồng bằng nhưng diện tích nhỏ. Ở thượng lưu nguồn cung cấp nước cho sông chủ yếu từ băng tuyết tan còn ở trung và hạ lưu sông nhận nguồn nước do mưa vào mùa xuân và hạ nên sông có nước lớn vào mùa hạ và cạn vào mùa đông b. 5. Lưu vực nội lưu 20 | P a g e