Tài liệu Chủ nghĩa duy ý chí và vai trò của nó đối với triết học phương tây hiện đại (tóm tắt)

0 ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN **************** TP. HỒ CHÍ MINH - 2015 1 Công trình được hoàn thành tại: Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐINH NGỌC THẠCH Phản biện 1: Phản biện 2: Phản biện 3: Luận án sẽ được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Trường tại Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh,vào lúc ………………………………………………………… Phản biện độc lập 1: Phản biện độc lập 2: Có thể tìm hiểu luận án tại: Thư viện Trường tại Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh. 2 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Chủ nghĩa duy ý chí ra đời và phát triển mạnh mẽ trong thế kỷ XIX ở nước Đức với tư tưởng triết học của hai đại biểu nổi tiếng là A. Schopenhauer và F. Nietzsche đã đánh dấu bước chuyển từ triết học truyền thống sang triết học hiện đại, làm bùng nổ cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy lý, chống tư duy tư biện trong triết học của G.W.F. Hegel, xem xét lại vai trò của triết học và những vấn đề cơ bản mà triết học cần giải quyết gắn với đời sống hiện thực của con người. Chủ nghĩa duy ý chí không chỉ phản ánh được những suy đồi của chủ nghĩa tư bản, sự bất lực của trật tự lý tính, mà còn bám sát vào các điểm nóng của đời sống hiện thực từ đó đưa ra bản thể của tồn tại người, xoáy sâu vào những đau khổ, những phi lý, những bất công mà con người phải chịu đựng, nhấn mạnh đến sự khủng hoảng đời sống nội tâm của con người, từ đó đi tìm nguyên nhân gây nên đau khổ và phương pháp giải thoát con người khỏi đau khổ. Trên cơ sở vạch trần và phê phán các giá trị suy đồi của xã hội đương thời, chủ nghĩa duy ý chí không chỉ thể hiện bản chất hư vô và bi quan chủ nghĩa trong đời sống con người, mà còn hướng đến sự vượt qua những bản chất này, xây dựng lại những giá trị đích thực cho sự tồn tại người, tồn tại trong tự do và trưởng thành trong sáng tạo. Với cách tiếp cận và giải quyết các vấn đề cơ bản của triết học mới mẻ, nhấn mạnh vào phương diện nhân bản - phi duy lý và yêu cầu triết học phải có tiếng nói phản biện, chủ nghĩa duy ý chí đã thức tỉnh tư duy phản tư của con người, xây dựng triết học tâm trạng, mở đường cho triết học đời sống, phân tâm học, chủ nghĩa hiện sinh, triết học nhân học ra đời và phát triển. Vì vậy, việc tìm hiểu chủ nghĩa duy ý chí và vai trò của nó đối với triết học phương Tây hiện đại chính là bước tiếp cận đầu tiên cần thiết để nghiên cứu triết học phương Tây hiện đại ngoài mác xít sâu sắc và hợp lý hơn. Nhân loại đã bước vào thế kỷ XXI, những vấn đề triết học nhân bản phi duy lý mà chủ nghĩa duy ý chí nêu lên cách đây hơn 150 năm vẫn còn nguyên giá trị. Câu hỏi: Tại sao con người càng văn minh hơn, thì sự bất lực, sự vô vọng, nỗi đau khổ của con người lại càng mạnh mẽ hơn? vẫn ám ảnh loài người mỗi ngày và đòi hỏi phải được giải quyết thỏa đáng không những về mặt lý luận, mà cả về mặt thực tiễn. Chống chủ nghĩa bi quan và chủ nghĩa hư vô, phục hồi lại niềm tin cho con người vào các giá trị tốt đẹp, phát huy sức mạnh sáng tạo giúp con người có thể đương đầu với những “cú sốc” trong hiện tại và vững bước tới tương lai là thông điệp 3 nhân văn do chủ nghĩa duy ý chí đưa ra và cho đến ngày nay lại càng mang tính thời sự, tính cấp thiết hơn bao giờ hết. Ngoài ra, nghiên cứu chủ nghĩa duy ý chí còn nhằm cung cấp nguồn tài liệu khoa học và cơ sở khách quan khi tiếp cận với những quan điểm trái chiều, từ đó nâng cao năng lực nhận thức, tư duy lý luận cho con người, chắt lọc và làm sáng tỏ những giá trị tư tưởng của nhân loại, đồng thời thông qua đó để xây dựng các giải pháp phát huy sức mạnh ý chí của con người Việt Nam trong quá trình đổi mới, giao lưu và hội nhập quốc tế. Với những lý do nêu trên, người viết chọn “Chủ nghĩa duy ý chí và vai trò của nó đối với triết học phương Tây hiện đại” làm đề tài luận án tiến sĩ triết học của mình. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài Thứ nhất, nghiên cứu những vấn đề chung của chủ nghĩa duy ý chí, trước hết phải kể đến tác phẩm Triết học phương Tây hiện đại tập 1 của tác giả Lưu Phóng Đồng đã đưa ra khái niệm chủ nghĩa duy ý chí như trào lưu triết học duy tâm đề cao tác dụng ý chí của con người, xem ý chí là điểm xuất phát của mọi tồn tại, xây dựng nội dung của chủ nghĩa duy ý chí với ba mục là tình hình chung, thuyết ý chí đời sống của A. Schopenhauer và chủ nghĩa phi lý tính của F.Nietzsche, mà sau này sửa thành quyền lực ý chí luận của F. Nietzsche. Ngoài ra, hầu hết các Từ điển triết học đều đề cập sơ lược đến chủ nghĩa duy ý chí, khẳng định bản thể luận duy tâm, lấy ý chí làm cơ sở ban đầu của mọi cái tồn tại, còn nhận thức là một quá trình phi duy lý. Từ điển bách khoa triết học tiếng Nga do E.. yбcкий, .B. Kopoблeвa, B.A. Лyтчeнкo chủ biên định nghĩa chủ nghĩa duy ý chí (Boлюнтаризм) là một trong những trào lưu siêu hình học vì xem sự vật tồn tại tự thân, do mình và vì mình, đồng thời cũng là trào lưu tâm lý học, vì nghiên cứu những chức năng của đời sống nội tâm. Thứ hai, nghiên cứu về nội dung của chủ nghĩa duy ý chí, bao gồm một số tác giả nghiên cứu về tư tưởng của A. Schopenhauer và F. Nietzsche và chính những tác phẩm triết học của hai ông. Nghiên cứu về tư tưởng của A. Schopenhauer và F.Nietzsche phải kể đến tác giả Quang Chiến chủ biên tác phẩm Chân dung triết gia Đức do Viện triết học trung tâm văn hoá ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội, xuất bản năm 2000, đã xác định ý chí nguyên thủy (Urwill) của A. Schopenhauer với bản năng sống mãnh liệt, phi lý tính, còn ý chí quyền lực của F. Nietzsche là học thuyết về sự phê phán và xây dựng giá trị cho con người. Tác giả G.Deleuze đã phân tích tư tưởng triết học của F. Nietzsche một cách biện chứng thông qua tác phẩm Nietzsche và triết học của mình do 4 Nxb.Tri thức xuất bản năm 2010, được Nguyễn Thị Từ Huy dịch. B. Ratxen viết tác phẩm Lịch sử triết học phương Tây nhấn mạnh đến ý chí luận và chủ nghĩa bi quan của A. Schopenhauer, đồng thời đi sâu nghiên cứu các nghịch lý và triết học phê phán của F. Nietzsche. Những tác phẩm triết học cơ bản của A. Schopenhauer có Siêu hình tình yêu, siêu hình sự chết do Nxb. Kinh Thi, Sài Gòn xuất bản năm 1971, Hoàng Thiên Nguyễn dịch. Tác phẩm Thế giới như ý chí và biểu tượng (Mиp кaк вoля и пpeдcтaвлeниe, изд. Литepaтypa, Mинcк, 1998) chia thành 4 quyển nghiên cứu thế giới biểu tượng và thế giới ý chí giúp hiểu sâu sắc hơn về ý chí sống, ý chí vũ trụ và có thể hệ thống hóa nội dung ý chí luận của A. Schopenhauer trong chủ nghĩa duy ý chí. Những tác phẩm triết học của F. Nietzsche có Triết lý Hy Lạp thời bi kịch, Nxb. Tân An xuất bản năm1975, Trần Xuân Kiêm dịch, Zarathustra đã nói như thế - Nxb. Văn học xuất bản năm 1999, Trần Xuân Kiêm dịch. Bên kia thiện ác, Nxb. Văn hóa thông tin xuất bản 2008, Nguyễn Tường Văn dịch, Kẻ phản Ki - tô, Nxb. Tri thức xuất bản 2011, Hà Vũ Trọng dịch,… Hàng loạt những tác phẩm của F. Nietzsche cũng được dịch sang tiếng Nga do nhà xuất bản ACT xuất bản tại Moscow năm 2004 như Đánh giá lại mọi giá trị (epeoцeнкa вceгo цeннoгo), Về các nhà triết học(O филocoфax), Vừng hồng (Ympeнняя зapя), Khoa học vui vẻ (Beceлaя нayka), … Riêng tác phẩm Ý chí quyền lực (The will to power) của F. Nietzsche dịch sang tiếng Anh xuất bản năm 1968 tại New York với 4 quyển, trong đó quyển thứ 3 xem xét nguyên tắc thiết lập giá trị mới với 4 mục: ý chí quyền lực khoa học, ý chí quyền lực tự nhiên, ý chí quyền lực trong quan hệ cá nhân và xã hội và ý chí quyền lực nghệ thuật có thể giúp hệ thống hóa được vấn đề ý chí quyền lực của F. Nietzsche. Thứ ba, nghiên cứu vai trò của chủ nghĩa duy ý chí đối với triết học phương Tây hiện đại có thể kể đến Nguyễn Hào Hải viết Một số học thuyết triết học phương Tây hiện đại, được Nxb. Văn hoá Thông tin xuất bản 2001, Phạm Minh Lăng viết tác phẩm Những chủ đề cơ bản của triết học phương Tây được Nxb. Văn hoá thông tin xuất bản vào năm 2001, Các con đường của triết học phương Tây hiện đại của J.K.Melvil do Đinh Ngọc Thạch và Phạm Đình Nghiệm biên dịch được Nxb. Giáo dục xuất bản năm 1997,.. đồng thời có một số tác phẩm chuyên sâu hơn về từng triết gia như Để hiểu Bergson xuất bản năm 1999 của F.Meyer do Nguyễn Nguyên dịch; Freud đã thực sự nói gì? xuất bản năm 2002 của D.S. Clark do Lê Văn Luyện và Huyền Giang dịch; Tâm lý học chuyên sâu xuất bản năm 2005 của Lưu Hồng Khanh, Phi lý trí xuất bản năm 2009 của D.Ariely, do Hồng 5 Lê, Phương Lan dịch. Ngoài ra còn một số tác phẩm của các triết gia như H. Bergson, S. Freud, A. Camus, J.P. Sartre, … cũng đã trở thành nguồn tài liệu quan trọng bổ sung cho nội dung vai trò của chủ nghĩa duy ý chí đối với triết học phương Tây hiện đại. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án Mục đích của luận án là làm sáng tỏ và hệ thống hóa những nội dung cơ bản của chủ nghĩa duy ý chí trên phương diện bản thể luận, nhận thức luận và nhân bản luận. Phân tích vai trò của chủ nghĩa duy ý chí đối với triết học phương Tây hiện đại nhằm thấy rõ tầm quan trọng của các nguồn xung động bản năng, xung động tâm lý, xung động tinh thần, xung động nội tâm đối với đời sống con người. Để thực hiện mục đích nêu trên, luận án đặt ra những nhiệm vụ sau: Thứ nhất, phân tích làm sáng tỏ những cơ sở, tiền đề, quá trình hình thành và phát triển của chủ nghĩa duy ý chí. Thứ hai, phân tích nội dung tư tưởng cơ bản của chủ nghĩa duy ý chí, trong đó nhấn mạnh đến thế giới như ý chí và biểu tượng của A.Schopenhauer, thế giới như ý chí quyền lực của F.Nietzsche. Thứ ba, nêu lên những giá trị, những hạn chế của chủ nghĩa duy ý chí, phân tích vai trò mở đường của chủ nghĩa duy ý chí đối với sự ra đời và phát triển của triết học đời sống, phân tâm học, triết học hiện sinh và chủ nghĩa hậu hiện đại, đồng thời rút ra những bài học từ việc nghiên cứu chủ nghĩa duy ý chí. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án Luận án thuộc chuyên ngành Lịch sử triết học. Đối tượng nghiên cứu của luận án là chủ nghĩa duy ý chí và vai trò của nó đối với triết học phương Tây hiện đại. Phạm vi nghiên cứu của luận án về cơ sở tư liệu là các tác phẩm, công trình nghiên cứu khoa học, bài viết của chính những đại biểu thuộc chủ nghĩa duy ý chí và của những nhà nghiên cứu chủ nghĩa duy ý chí. Về nội dung là những yếu tố ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển chủ nghĩa duy ý chí, nội dung của chủ nghĩa duy ý chí, vai trò của chủ nghĩa duy ý chí đối với triết học phương Tây hiện đại, giá trị, hạn chế và những bài học lịch sử rút ra từ việc nghiên cứu chủ nghĩa duy ý chí. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở thế giới quan và phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Các nguyên tắc tính khách quan, nguyên tắc tính lịch sử - cụ thể, nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn, nguyên tắc mâu thuẫn, phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể, phương pháp tiếp cận bằng học thuyết hình thái kinh tế - xã hội được sử dụng như là những phương pháp chung trong việc 6 thực hiện luận án. Ngoài ra, luận án còn được thực hiện dựa trên những phương pháp nghiên cứu cụ thể như phương pháp lịch sử và lôgic, phân tích và tổng hợp, so sánh và đối chiếu, loại suy, chứng minh, mô tả, đặc biệt phương pháp văn bản học. 6. Cái mới của luận án Luận án đã hệ thống hóa được nội dung của chủ nghĩa duy ý chí với tính chất phi duy lý, phi hệ thống, duy tâm và nhân bản; rút ra được những giá trị và hạn chế của chủ nghĩa duy ý chí; chứng minh được vai trò mở đường, đặt cơ sở nền tảng lý luận của chủ nghĩa duy ý chí cho sự phát triển tiếp theo của các trào lưu triết học phương Tây hiện đại nhân bản – phi duy lý ra đời và phát triển. 7. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận án Ý nghĩa khoa học: Luận án đã xác định được các khái niệm cơ bản như ý chí vũ trụ, ý chí quyền lực và các đặc trưng của chúng, nêu lên tác động của chúng trong sự vận động và phát triển của tư duy triết học cũng như trong đời sống hiện thực của con người. Luận án đã xây dựng sợi dây liên kết các nguồn sức mạnh của ý chí phi duy lý như sức mạnh bản năng, sức mạnh tinh thần, sức mạnh tâm lý, sức mạnh cảm xúc đến sức mạnh sáng tạo của văn hóa, nghệ thuật, ngôn ngữ nhằm phát triển văn minh đi đôi với bảo tồn sự tồn tại chân chính của con người. Ý nghĩa thực tiễn: luận án góp phần nâng cao năng lực nhận thức của con người khi tiếp cận với các tư tưởng triết học phương Tây; định hướng xây dựng nguồn sức mạnh ý chí của con người dựa trên các giá trị nhân văn; làm tài liệu tham khảo trong việc nghiên cứu và giảng dạy triết học. 8. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, phần chú thích, tài liệu tham khảo, nội dung của luận án được kết cấu gồm 3 chương, 8 mục. Chương 1 NHỮNG CƠ SỞ, TIỀN ĐỀ VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 1.1. CƠ SỞ HÌNH THÀNH CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 1.1.1. Bối cảnh lịch sử của các nước châu Âu thế kỷ XIX Bối cảnh lịch sử của các nước châu Âu thế kỷ XIX được xét tổng thể trên tất cả các lĩnh vực: kinh tế, chính trị, khoa học – kỹ thuật, tư tưởng, âm nhạc và văn học. Xét trên lĩnh vực kinh tế, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đã từng bước xác lập và phát triển mạnh mẽ. Điều này được thể hiện thông qua cuộc cách mạng công nghiệp, mà từ đó trình độ của lực lượng 7 sản xuất được nâng lên một bước mới. Sự thay đổi của lực lượng sản xuất kéo thay sự thay đổi quan hệ sản xuất và sự rung chuyển không ngừng trong tất cả những quan hệ xã hội. Đồng thời, những cuộc khủng khoảng kinh tế với quy mô ngày càng sâu, rộng dẫn đến cuộc sống con người bị đày đọa trong đau khổ triền miên, bất tận. Xét trên lĩnh vực chính trị, từ cuộc cách mạng tư sản Pháp (1789) đến công xã Pari (1871) vẫn là thời kỳ chính trị phức tạp, rối ren, đan xen quyền lực của chế độ phong kiến với chế độ tư sản trong xã hội. Sự phát triển của chủ nghĩa đế quốc cũng khác nhau: chủ nghĩa đế quốc Anh được gọi là chủ nghĩa đế quốc thực dân Anh, chủ nghĩa đế quốc Pháp gọi là chủ nghĩa đế quốc chuyên cho vay nặng lãi, còn chủ nghĩa đế quốc Đức chỉ là Đế quốc tư sản Junke. Sự phát triển của không đồng đều này dẫn đến quan hệ giữa các nước đế quốc luôn nằm trong tình trạng căng thẳng, buộc phải gấp rút tăng cường quân đội, dùng vũ lực để mở ra con đường bá quyền thế giới làm cho rất nhiều người bị lôi cuốn vào guồng máy chiến tranh bất chấp ý muốn chủ quan của họ, dẫn đến cuộc sống của con người thường xuyên rơi vào đau khổ, khốn cùng. Xét trên lĩnh vực khoa học – kỹ thuật, ngoài ba học thuyết khoa học tự nhiên nổi tiếng giữa thế kỷ XIX là định luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng, thuyết tế bào và thuyết tiến hóa, thì tiếp theo là những phát minh về sóng ánh sáng, sóng điện từ, tia X đã làm lung lay các quan điểm siêu hình về thế giới, tính bất ổn, biến đổi liên tục của các dạng vật chất, các nguồn năng lượng trong thế giới làm cho bức tranh về thế giới của chủ nghĩa duy vật máy móc, siêu hình mặc dù đạt được đỉnh cao vào thế kỷ XIX, nhưng cũng dần dần bị bác bỏ. Xét trên lĩnh vực lý luận tư tưởng, văn hóa diễn ra sự hoàn thiện tư tưởng kinh tế - chính trị học cổ điển Anh, phát triển tư tưởng chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp, phát triển chủ nghĩa Marx ở nước Đức, đồng thời manh nha xuất hiện hai khuynh hướng chủ đạo trong triết học phương Tây hiện đại là khuynh hướng thực chứng khoa học và khuynh hướng nhân bản – phi duy lý. Ngoài ra, dòng văn học, âm nhạc lãng mạn cũng ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa duy ý chí. 1.1.2. Bối cảnh lịch sử của nước Đức thế kỷ XIX Nước Đức vào thế kỷ XIX cũng có những bối cảnh lịch sử chung vừa giống các nước châu Âu, lại vừa có ba nét khác biệt cơ bản: một là, ở nửa đầu thế kỷ XIX, kinh tế nước Đức tụt hậu rất xa so với các nước châu Âu cùng thời, nhưng sau khi thống nhất nước Đức năm 1871, thì kinh tế của nó lại có những bước nhảy vọt, có sự bứt phá đi lên với sức mạnh thần kỳ. Hai là, mâu thuẫn và xung đột giữa các giai tầng xã hội ngày càng sâu sắc, 8 do tính chất không triệt để của giai cấp tư sản Đức trong các cuộc cách mạng, dẫn đến chính trị nước Đức rối ren, chiến tranh, xung đột, thay đổi diễn ra liên tục và vấn đề thống nhất nước Đức phải giải quyết bằng con đường “máu và lửa” từ trên xuống, cho nên sức mạnh quân sự và dấu ấn bạo lực hầu như in sâu trong đời sống xã hội nước Đức. Ba là, sự bùng nổ những cuộc cách mạng trong lĩnh vực văn hoá – tinh thần, mà nổi bật là trong triết học với khẩu hiệu chống chủ nghĩa duy lý, chống tư duy tư biện thuần túy, trở thành điều kiện thuận lợi cho chủ nghĩa duy ý chí ra đời. 1.2. NHỮNG TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN HÌNH THÀNH CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 1.2.1. Tiền đề lý luận từ triết học phương Đông Bái hỏa giáo mang lại những ý tưởng nhất định trong việc xây dựng ý chí quyền lực của F.Nietzsche, khi Zarathustra người sáng lập nó đã xây dựng hình tượng Ahura Mazda, Đấng Chúa Tể Toàn Năng, vị thần duy nhất thống trị thế giới, nhưng có cả hai mặt Thiện và Ác; xem con người cả nam lẫn nữ được sinh ra trong trắng, không tội lỗi và có thể dùng ý chí lựa chọn phục vụ cho cái thiện hay cái ác. Sự lựa chọn của chính con người quyết định số phận của con người. Điều này tạo nên hình tượng Siêu nhân của F. Nietzsche gắn với tính tự do, tự chủ và độc đáo sau này. Ấn Độ giáo cống hiến những tư tưởng “Ý chí như là Brahman”, bản chất tế vi của linh hồn, thế giới ảo (maya), sức mạnh nhiệt tình (tapas) và dục tính như khởi nguồn vạn vật, nhận thức cao nhất là nhận thức bằng trực giác (intuition), thực nghiệm tâm linh để đi đến giải thoát của con người trở thành cơ sở lý luận quan trọng cho sự hình thành tư tưởng triết học của chủ nghĩa duy ý chí. Phật giáo với tư tưởng vô minh, bể khổ, Niết bàn đã khơi dậy tính phi duy lý, chủ nghĩa bi quan và con đường giải thoát cho con người bằng đạo đức học khổ hạnh trong chủ nghĩa duy ý chí. 1.2.2. Tiền đề lý luận từ triết học phương Tây Plato với học thuyết ý niệm (idea) và “Truyện ngụ ngôn về Cái hang” trở thành cơ sở lý luận để xây dựng thế giới như ý chí và biểu tượng của A. Schopenhauer, nhưng ý niệm của Plato được xây dựng theo hướng duy lý, còn ý chí ở A. Schopenhauer là phi duy lý. Ngoài ra, những ý tưởng trong “Bữa tiệc rượu” của Plato đã gợi mở cho A. Schopenhauer phát triển siêu hình tình yêu của mình sau này. I. Kant với tư tưởng triết học về thế giới “vật tự thân”(ding an sich) và thế giới hiện tượng, về tính thường nghiệm và siêu nghiệm của không gian, thời gian được áp dụng cho học thuyết về thế giới của A. Schopenhauer. J.G. Fichte xem cái Tôi mà tự nó sản sinh ra nó là cái Tôi tuyệt đối, tồn tại trước cả tự nhiên và con người, 9 sáng tạo ra thế giới trờ thành mẫu Người lý tưởng, Con người viết hoa, mà F. Nietzsche hay sử dụng cho Siêu nhân của mình. 1.3. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 1.3.1. Chủ nghĩa duy ý chí nửa đầu thế kỷ XIX trong tư tưởng triết học của A. Schopenhauer A. Schopenhaeur - triết gia đặt nền tảng cho chủ nghĩa duy ý chí A. Schopenhaeur sinh năm 1788 trong gia đình cha là thương nhân và chủ nhà băng giàu có, mẹ là nữ văn sĩ nổi tiếng, tại Danzig (Đức). Ông là người nhạy cảm với các sự kiện và có con mắt quan sát sắc xảo, thời niên thiếu đã thông thạo tiếng Pháp, xuất sắc về tiếng Anh, tiếng La tinh và tiếng Tây Ban Nha. A. Schopenhauer đi nhiều nơi, từng làm thương gia, học y khoa, sau đó tốt nghiệp khoa Triết với luận án Về bốn căn cứ của quy luật lý do đầy đủ. Trong 4 năm (1814 đến 1818) A.Schopenhauer hoàn thành tác phẩm Thế giới như ý chí và biểu tượng. Năm 1819, A.Schopenhaeur nhận làm giáo sư triết học dạy tư ở Đại học Berlin và suốt ba mươi năm trời, là một giáo sư không môn đệ, một nhà văn không độc giả. Dấy lên cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy lý, nhưng sự bất đồng vĩnh viễn giữa lý tính mệt mỏi và ý chí đói khát – là nguồn gốc cơ bản tạo nên chủ nghĩa bi quan đối với cuộc sống của A. Schopenhaeur. Sau năm 1848, trước hiện thực xã hội rối ren, tư tưởng triết học của ông được đại chúng đón nhận, ông được ca ngợi là triết gia vĩ đại, thậm chí vào năm 1911 tại Frankfurt bên bờ sông Maine đã lập ra Hội Schopenhauer. Tuy nhiên, A.Schopenhauer vẫn sống rất cô đơn vì tan vỡ tình mẫu tử suốt 24 năm, vì lập gia đình, chỉ làm bạn bạn duy nhất với một con chó nhỏ và năm 1860 A.Schopenhauer qua đời tại Frankfurt bên bờ sông Maine. Thời kỳ trước năm 1848: xây dựng học thuyết ý chí Xuất phát từ nhận thức luận trong bốn căn cứ của quy luật lý do đầy đủ, A. Schopenhauer nghiên cứu sâu thêm tư tưởng triết học phương Đông để xây dựng hệ thống triết học của mình bằng tác phẩm “Thế giới như ý chí và biểu tượng” với chủ nghĩa duy tâm, chủ nghĩa bi quan, chủ nghĩa hư vô, thẩm mỹ học thần bí, đạo đức học đồng cảm, chủ nghĩa khổ hạnh, chúng kết hợp chặt chẽ trong chủ nghĩa duy ý chí nhất nguyên. Đồng thời, A.Schopenhaeur hết sức đề cao phương pháp nhận thức trực giác trong hoạt động sáng tạo nghệ thuật và đời sống tinh thần của con người. Thời kỳ từ năm 1848 đến năm 1860: vận dụng học thuyết ý chí vào giải quyết các vấn đề của đời sống con người 10 Trong thời kỳ này, A. Schopenhaeur viết rất nhiều các chuyên đề, tiểu luận văn nghệ có nội dung gần gũi với đời sống con người. Chúng đặt con người đối diện ngay với những vấn đề bức xúc nhất của cuộc sống như định mệnh, tình yêu, tương quan giữa lý tưởng và thực tế, cái chết, tự sát, nỗi đau khổ chung, hạnh phúc, sự bất tử, thuyết duy linh, bản năng tính dục, … nên dễ dàng đi vào lòng độc giả. 1.3.2. Chủ nghĩa duy ý chí nửa sau thế kỷ XIX trong tư tưởng triết học của F.Nietzsche F. Nietzsche - triết gia tạo dựng bước phát triển mới trong chủ nghĩa duy ý chí F. Nietzsche (1844 – 1900) sinh ra trong gia đình mục sư theo phái Luther, nên từ bé ông đã bộc lộ lòng mộ đạo, tư chất rất thông minh, say mê lịch sử, giỏi về ngôn ngữ học, đặc biệt thuần thục tiếng Latinh và tiếng Hy Lạp, từng làm giáo sư giảng dạy Ngữ văn cổ điển tại trường Đại học Basel, từng phục vụ trong quân đội, đi rất nhiều nơi để cảm nhận đời sống, say mê thơ ca của Goethe, tràn đầy cảm xúc mãnh liệt với âm nhạc của L.Beethoven, và đặc biệt bị hấp dẫn bởi triết học của A.Schopenhauer. Cuộc đời của F. Nietzsche đầy tâm trạng với những khối mâu thuẫn cao độ trong sự nghiệp, tình bạn, tình yêu, niềm tin tôn giáo, … nên tư tưởng triết học của ông có cái nhìn nội tâm sâu lắng và mặc khải xuất thần. Ôm trọn những bi kịch tinh thần của thời đại, cuộc đời của F. Nietzsche ba phần tư là đau khổ, một phần tư còn lại là kiệt sức và ông qua đời tại Weimar khi mới 56 tuổi. Thời kỳ trước năm 1883: tiếp thu và phê phán các giá trị lưu truyền Xuất phát từ ngôn ngữ và văn hóa học, F. Nietzsche đã xây dựng bản thể triết học siêu hình nghệ thuật và nghiên cứu triết lý Hy Lạp thông qua lăng kính nhân cách và đời sống nội tâm của các triết gia. Ngoài mục đích tạo ra một trào lưu tư tưởng mới trong khối tam giác (A. Schopenhaeur R.Wagner - F.Nietzsche), F.Nietzsche đã xây dựng khái niệm “thần Apolo và thần Dionysos” cho nhân bản luận của mình. Xuất phát từ ý chí sống của A. Schopenhaeur, nhưng F.Nietzsche muốn làm thay đổi bản chất bi quan, hư vô của nó, ông nêu lên ý chí quyền lực đó là sức mạnh sự sống tồn tại trong cá thể, mãi mãi tăng trưởng, không ngừng nảy nở và sáng tạo mở rộng, đó là nhân cách của con người. F. Nietzsche đã dùng phương pháp trải nghiệm cuộc đời và nội tâm của chính mình, hoạt động hoàn toàn độc lập riêng lẻ để phê bình các quan niệm đã có trong các lĩnh vực như luân lý, tôn giáo, chính trị, xã hội, nghệ thuật và khoa học từ đó phá bỏ các giá trị cũ sáng tạo ra học thuyết mới về giá trị trong mối quan hệ với con 11 người, con người là một con vật biết đo lường, thẩm định và đánh giá, nó phải tự sáng tạo ra những giá trị phù hợp với đời sống đích thực của bản thân mình. Thời kỳ từ năm 1883 đến năm 1900: xây dựng các giá trị mới dựa trên ý chí quyền lực Đây là thời kỳ phát triển rực rỡ tư tưởng triết học của F. Nietzsche với học thuyết về Ý chí quyền lực, về Siêu nhân và Luân hồi vĩnh cửu. Những tác phẩm Bên kia thiện ác, Phổ hệ đạo đức, Hoàng hôn của ngẫu tượng Kẻ phản Kitô, … đã ra đời nhằm phê phán thời hiện đại, phê phán chính trị, khoa học, nghệ thuật, tôn giáo và đạo đức của nó. Tác phẩm Ý chí quyền lực đã đưa ra một loạt nguyên tắc đánh giá mới lấy ý chí làm trọng tâm sẽ có ý chí quyền lực đối với khoa học, ý chí quyền lực trong giới tự nhiên, ý chí quyền lực của xã hội và cá nhân, ý chí quyền lực của nghệ thuật. Đặc biệt, tác phẩm thể hiện đầy đủ nhất nhân cách và tư tưởng của F.Nietzsche là Zarathustra đã nói như thế đã nêu lên được ý nghĩa và xây dựng lại sự tôn nghiêm của cuộc sống, khôi phục và phát huy tiềm năng của cái tôi để chỉ có trong trong sáng tạo mới thể hiện được giá trị của loài người. Kết luận chương 1 Trên cơ sở bối cảnh kinh tế - xã hội châu Âu, đặc biệt nước Đức có nhiều rối ren, phức tạp, loạn lạc, chiến tranh liên miên làm cho đời sống con người đầy rẫy những nỗi đau khổ, trên nền tảng tư tưởng triết học duy tâm phương Tây và triết học tôn giáo phương Đông, cộng với trí tuệ, tài năng, tâm hồn nhạy cảm của hai nhà triết học nước Đức A.Schopenhauer và F.Nietzsche, chủ nghĩa duy ý chí đã ra đời, hình thành và phát triển theo hai giai đoạn cơ bản là giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX với ý chí luận duy tâm khách quan của A.Schopenhauer và giai đoạn nửa sau thế kỷ XIX với ý chí luận duy tâm chủ quan của F.Nietzsche, mà mục đích chung là mở ra một hướng đi mới cho triết học trên nền tảng nhân văn – phi duy lý nhằm giải thoát con người khỏi biển đời đầy biến động, loạn lạc, chém giết, chiến tranh, bóc lột, tàn nhẫn, vô lối, đau khổ. Chương 2 NỘI DUNG TƯ TƯỞNG CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 2.1.BẢN THỂ LUẬN CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 2.1.1. Quan niệm về ý chí trong lịch sử triết học Trên phương diện tâm lý, ý chí được hiểu như sự khát khao, sự ham muốn, sự đam mê, nguyện vọng trên phương diện hành vi của con người, ý chí hiểu như sự nỗ lực, nghị lực, sức mạnh, sức sống trên phương diện triết 12 học, ý chí được hiểu như là động lực, xung năng, xung lực. Và với cách tiếp cận triết học, thì có thể định nghĩa ý chí là xung năng nội tại thôi thúc chủ thể hành động để hoàn thành mục tiêu xác định hoặc bất định. Trong lịch sử triết học, Plato xem ý chí là phương diện cảm xúc tâm lý của con người, ý chí nằm trong lồng ngực con người là phần thứ hai của linh hồn, bao gồm những đam mê và nghị lực, hoạt động theo nguyên tắc giận dữ tạo ra sức mạnh, nên người có ý chí đúng đắn là người cần có tính can đảm. Thánh Augustin hướng tự do ý chí của con người đến bản nguyên đầu tiên bất diệt là ý chí Thượng đế; Dunt Scotus đề cao ý chí hơn lý trí, nhưng họ đều công nhận nền tảng để nhận thức ý chí của Thượng đế là đức tin. I. Kant là người không chấp nhận điều trên, ông xem ý chí chính là bản thân lý tính bị sự thôi thúc nào đó và ý chí chỉ tự do khi nó tuân theo mệnh lệnh tuyệt đối. Trong tư tưởng triết học của A.Schopenhauer, ý chí được xác định là xung năng nội tại thôi thúc chủ thể hành động để hoàn thành mục tiêu bất định, còn ý chí vụ trụ là xung năng nội tại tồn tại tự do, biểu hiện thống nhất, hoạt động mù quáng và tạo nên bản chất của thế giới. Trong tư tưởng triết học của F. Nietzsche ý chí được xem là xung năng nội tại của chủ thể hoạt động theo mục đích xác định, còn ý chí quyền lực là xung năng nội tại tồn tại vì tự do đích thực của chủ thể nhằm tăng trưởng không ngừng và hân hoan sáng tạo. 2.1.2. Thế giới như là ý chí vũ trụ và ý chí quyền lực Ba đặc trưng cơ bản của ý chí vũ trụ trong tư tưởng triết học của A.Schopenhauer Đặc trưng thứ nhất, ý chí vũ trụ là ý chí tự do tuyệt đối, nó mang bản chất sâu thẳm bên trong của mọi sự vật, vì vậy việc truy tìm nguồn gốc của ý chí vũ trụ ở các sự vật, hiện tượng khác, ở vật chất, thời gian, không gian, sự vận động là không thể, thậm chí ở các yếu tố tương đối tương đồng với nó như ý thức, tri thức, tư duy cũng là không thể. Sự tồn tại của thế giới là vô nghĩa, chỉ có chủ nghĩa hư vô trong thực tại và trong đời sống tinh thần của mọi dân tộc. Đặc trưng thứ hai, ý chí vũ trụ biểu hiện thống nhất như một chỉnh thể trọn vẹn. Chỉnh thể này phân chia cá thể thành những cấp bậc khách thể hóa khác nhau: cấp bậc khách thể hóa của thế giới vô cơ; cấp bậc khách thể hóa của thế giới thực vật; cấp bậc khách thể hóa của thế giới động vật (trừ con người); cấp bậc cao nhất trong khách thể hoá của ý chí vũ trụ biểu hiện trọn vẹn nhất trong con người. Chính vì sự biểu hiện thống nhất của ý chí vũ trụ dẫn đến thế giới ý chí tồn tại vĩnh cửu. 13 Đặc trưng thứ ba, ý chí vũ trụ hoạt động mù quáng, tuân theo bản năng gốc, bản năng nguyên thủy, bị kéo vào xu hướng muốn sống, muốn sinh sản một cách vô thức, nhưng thống trị toàn bộ thế giới. Điều này thể hiện chân lý bất diệt của bản thể người, nó tồn tại nhờ sự nối tiếp của các thế hệ tương lai và nhờ chủng loại. Ba đặc trưng cơ bản của ý chí quyền lực trong tư tưởng triết học của F. Nietzsche Đặc trưng thứ nhất, ý chí quyền lực là ý chí tồn tại vì tự do đích thực. Xuất phát từ việc phê phán ý chí vũ trụ của A.Schopenhauer mang bản chất hư vô, dường như chúng thống trị vạn vật, nhưng thực ra là không thống trị cái gì, F. Nietzsche đòi hỏi giải phóng ý chí quyền lực ra khỏi căn bệnh hư vô, trở thành ý chí tự do đích thực biểu hiện thông qua sự muốn được tự do, hành động theo khả năng muốn và khả năng tạo ra sự khác biệt. Đặc trưng thứ hai, ý chí quyền lực là xung năng nội tại tăng trưởng không ngừng trong chủ thể nhằm xóa tan sự suy đồi, sự vô hồn của thế giới đem đến sinh khí sống động cho nó. Xung năng nội tại muốn tăng trưởng không ngừng, thì ý chí quyền lực phải thực hiện những cuộc đấu tranh: đấu tranh chống những giá trị ngoại lai tồn tại trong chính mình một cách liên tục, thường xuyên, bền bỉ; đấu tranh với những sức mạnh xa lạ bên trong cũng như bên ngoài bản thân chủ thể; chuyển hóa của các nguồn sức mạnh đến sáng tạo và trưởng thành. Đặc trưng thứ ba, ý chí quyền lực là sự hân hoan sáng tạo của chủ thể với những điều kiện là ý chí quyền lực phải tồn tại tự do, phải có khả năng muốn và khả năng tạo ra sự khác biệt. Còn con đường để ý chí quyền lực sáng tạo một cách hân hoan là suy tư, chọn lọc, quyết định và hành động. Đây là quá trình F. Nietzsche muốn nâng con người trần trụi với thực tại khốn cùng lên thành con người siêu việt căng tràn sức sống và niềm vui. 2.2. NHẬN THỨC LUẬN CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 2.2.1. Nhận thức luận trên nền tảng thế giới như là biểu tượng và ý chí A.Schopenhauer xây dựng nhận thức luận trên nền tảng thế giới như là biểu tượng A. Schopenhauer tuyên bố: “Một mặt của thế giới này là biểu tượng, mặt khác là ý chí”1 và hai mặt này có mối quan hệ mật thiết trong sự tồn tại của cá nhân con người. Thế giới biểu tượng chính là thế giới mà được nhận 1 A. Шoпeнгayэp (1998), Mиp кaк вoля и пpeдcтaвлeниe, изд. Литepaтypa, Mинcк, ctp.80. 14 thức cảm tính của con người biết đến và con người nhận thức nó bằng kinh nghiệm, khoa học và lý tính tuân theo bốn căn cứ của quy luật lý do đầy đủ: quy luật lý do đầy đủ của sự hiện hữu; quy luật lý do đầy đủ của nhận thức; quy luật lý do đầy đủ của sự tồn tại; quy luật lý do đầy đủ của động cơ, chúng tương ứng với vật lý học, logic học, toán học và đạo đức học. A.Schopenhauer xây dựng nhận thức luận trên nền tảng thế giới như là ý chí A. Schopenhauer đưa ra nguyên tắc tuyệt đối của hoạt động nhận thức: ý chí cao hơn nhận thức, từ đó phân tích những nội dung mới của lý luận nhận thức như: đối tượng nhận thức là thế giới ý chí với tính tự phát, tính tùy hứng, tính bản năng, tính xung động mù quáng,..; chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức phải đồng nhất và trùng khít với nhau; chỉ có thể dùng trực giác nhận thức bản chất của chủ - khách thể; phương pháp trực giác đi sâu vào bản chất của sự vật đòi hỏi rèn dũa khả năng đồng nhất với sự vật, tập luyện tâm thức trong suốt, hướng tới sự chiêm nghiệm thuần túy; xem xét chân lý là tương đối hay tuyệt đối phải đặt trong những trường hợp cụ thể. Học thuyết về trực giác của A. Schopenhauer trong lý luận nhận thức vẫn phải sử dụng đến tri giác cảm tính và khái niệm trừu tượng, nhưng vì muốn đề cao tính phi duy lý của trực giác, nên ông chứng minh chân lý thể hiện bằng kết quả hoạt động sáng tạo của người nghệ sĩ, hoạt động trí tuệ của các nhà thông thái và hoạt động tu hành đạo đức khổ hạnh của đại đa số tín đồ Phật giáo. 2.2.2. Nhận thức luận trên nền tảng thế giới như là ý chí quyền lực Vấn đề giá trị của chân lý trong ý chí quyền lực F.Nietzsche xem vấn đề chân lý chỉ là ý chí khát vọng chân lý của con người. Ý chí này thể hiện mạnh mẽ nhất ở các triết gia, ông cho rằng thế giới đời đời vẫn cần đến chân lý, cho nên nó đời đời cần đến triết gia, những người nắm bắt tương lai bằng sự sáng tạo “nhận thức của họ là khả năng kiến thiết, khả năng kiến thiết của họ là xây dựng luật tắc, ý chí khát vọng chân lý của họ ấy là – ý chí khát vọng quyền lực”2. F.Nietzsche đưa ra một tiến trình phi duy lý để đi đến chân lý vì đằng sau nó là những phán định về giá trị, đằng sau những giá trị là những đòi hỏi của bản năng. Vì vậy, sức mạnh hoạt động nhận thức của con người là sức mạnh hoạt động của cái bản năng, của ý chí vô thức phi duy lý. Tư duy bằng sức mạnh bản năng: trực giác và sáng tạo 2 Friedrich Nietzsche (2008), Bên kia thiện ác, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội, Nguyễn Tường Văn dịch, tr.180. 15 F. Nietzsche xem bản năng cao hơn trí năng, cao hơn ý thức, nhờ đó mới có những sáng tạo nghệ thuật, nhờ đó chủ - khách thể mới đồng nhất, bản chất đích thực của đời sống mới hiện ra. Tư duy bằng bản năng chỉ liên quan đến vấn đề giá trị đặt trong mối liên hệ với đời sống con người. Chính tư duy bằng sức mạnh của bản năng, thậm chí là bản năng phi duy lý nhằm mở rộng trực giác mãi mãi mới có thể nâng cao tầm nhận thức của con người đến với mục đích sống và ý chí quyền lực. Chu kỳ tinh thần của con người được F.Nietzsche mô tả qua ba cuộc hóa thân với hình tượng: con lạc đà, con mãnh sư và trẻ thơ. Để nhận thức được chân lý, mỗi người phải tự trải nghiệm qua ba giai đoạn trên, chứ không có con đường đến với chân lý dựa trên sức mạnh tinh thần của người khác hay lòng tin thuần túy của bản thân. Con người đến được với chân lý là con người xóa bỏ những giá trị huyễn tưởng bên ngoài áp đặt cho tâm thức lâu nay, con người dám chữa cho mình khỏi căn bệnh duy lý, đạt được đến nhận thức ý chí quyền lực hay những lời rao giảng của Zarathustra. 2.3. NHÂN BẢN LUẬN CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 2.3.1.Tác động của ý chí đối với đời sống con người Ý chí vũ trụ là hạt nhân đau khổ của con người Xuất phát từ hiện thực xã hội đương thời và đi từ khái niệm đau khổ (duhkha) của Phật giáo, A. Schopenhauer phát triển học thuyết nhân sinh của mình dựa trên lập luận ý chí vũ trụ với những đặc trưng tồn tại tự do tuyệt đối, biểu hiện thống nhất và hoạt động mù quáng quyết định, điều khiển cuộc sống của con người, từ đó đời người chìm trong khổ đau, đặc biệt bốn nỗi đau khổ lớn nhất trong con người là sự khốn cùng, sự chán chường, sự bó buộc và sự cô đơn. Ý chí quyền lực là cội nguồn của niềm vui cuộc sống F. Nietzsche đã thấy được nguyên nhân con người đau khổ là do nó đánh mất sự tự lựa chọn, tự quyết định đời sống của mình, đặt đời sống của mình theo những giá trị đã bị suy đồi và sớm hay muộn những giá trị này sẽ hủy hoại bản chất con người. Vì lẽ đó, F. Nietzsche thường xem triết lý của ông là cây búa tạ dùng để đập vỡ các giá trị đã suy đồi, mà cụ thể nhất là ông đã phê phán luân lý thông qua việc đảo lộn các giá trị từ luân lý ông chủ đến luân lý nô lệ và thu được “luân lý bầy đàn”. Phê phán tôn giáo với tuyên bố: “Thượng đế đã chết!”, Thượng đế bị con người làm cho suy đồi, Giáo hội đã lợi dụng những điều về một Thượng đế thiện để ru ngủ con người trong vòng đau khổ, cần phải vạch trần “ba xảo quyệt Ki tô giáo” là tin, yêu và hy vọng. Phê phán quốc gia xây dựng trên nền văn hóa lý tính 16 theo một lối mòn chung, một khuôn khổ chung đã xóa nhòa mọi bản sắc riêng biệt của từng con người và từng dân tộc. 2.3.2.Giải thoát cho con người trong chủ nghĩa duy ý chí Giải thoát con người khỏi ý chí vũ trụ trong triết học A. Schopenhauer Xuất phát từ mệnh đề đời là bể khổ và quan niệm con người đau khổ là do ý chí vũ trụ bắt nó phải quay cuồng trong vòng sinh tử bất tận, nên A. Schopenhauer khẳng định chỉ khi ý chí không còn những xung động ham muốn, thì con người được cứu rỗi, tức là lúc ấy con người đã bước qua được tồn tại thể nghiệm để thâm nhập vào tồn tại đích thực. Tuy nhiên, ông phủ nhận những cách thức cứu rỗi con người bằng sự thụ động lười suy nghĩ, bằng bệnh điên và bằng tự sát, đồng thời nhấn mạnh hơn đến ý nghĩa cao cả của giải thoát bằng nghệ thuật duy mỹ và đạo đức khổ hạnh. Nghệ thuật duy mỹ giúp cho con người vươn lên trên bầu không khí nặng nề của thế tục, thoát ra khỏi sự áp chế của các dục vọng, chỉ cho con người thấy cái bất diệt, cái phổ biến ở đằng sau cái phù du, cá biệt. Những cấp bậc nghệ thuật đi từ thấp đến cao: thứ nhất là kiến trúc và thủy lực; thứ hai là hội họa; thứ ba là điêu khắc; thứ tư là văn học; cuối cùng là âm nhạc. Việc thực hiện chủ nghĩa khổ hạnh là tiêu diệt lòng ích kỷ trong con người với hai giai đoạn là tự nguyện đồng khổ và tu hành khổ hạnh. Khi con người đi đến hoàn thành chiến công của tình yêu thương, thì thế giới biểu tượng biến mất, họ bắt đầu cảm nhận được bản thân mình như là chính mình. Sau đó bước đến tu hành khổ hạnh thể hiện bằng việc thiện chí, nhẫn nại vô hạn với mọi thứ xung quanh; đối xử lại với cái ác bằng cái thiện và tình yêu; từ chối mọi đam mê ham muốn; từ bỏ mọi của cải, nhà cửa, người thân, cô độc sâu sắc và hoàn toàn trong sự chiêm nghiệm tĩnh mịch, trong sự quên thân tự nguyện, trong sự tự hành hạ chậm rãi,cuối cùng là cái chết tự nguyện. Chính cái chết này rũ bỏ được xiềng xích của ý chí và giúp con người đạt tới trạng thái giải thoát kỳ diệu - đạt tới Niết bàn. Giải thoát con người là vươn đến ý chí quyền lực trong triết học của F.Nietzsche Với tuyên bố “Đời sống là vô tội”, F. Nietzsche đã giải thoát con người khỏi mặc cảm tội lỗi. Ông xem đau khổ là trạng thái cảm xúc, còn tự do là trạng thái tinh thần, tinh thần cao quý hơn nhiều, vì ở đó có sự khẳng định đời sống mãnh liệt. Người có tinh thần tự do là người biết suy tưởng, có thể hóa thân để trở về vĩnh cửu như hình tượng thần Dionysos hay hình tượng Siêu nhân. Chính ý chí quyền lực sẽ giúp con người phá bỏ mọi xiềng xích cũ, vượt qua chính mình để vươn tới Siêu nhân. Ở đây, không 17 có nghĩa F. Nietzsche hạ thấp, kinh bỉ, coi thường con người hạ đẳng, mà phải hiểu rằng thông qua nhân vật Siêu nhân ông muốn chuyển tải cho con người ý chí tự chủ, tự quyết, vượt qua chính mình, vượt qua mọi không gian và thời gian để trở về với quy hồi vĩnh cửu. Quy hồi vĩnh cửu là sự lựa chọn những gì xứng đáng, hùng mạnh để quy hồi giống như nguyên tắc tái diễn chứ không phải lặp lại. Quy hồi vĩnh cửu qua hai lần chọn lọc với cuộc đấu tranh giữa sức mạnh hoạt năng và sức mạnh phản ứng, F. Nietzsche đã thực sự mong muốn xóa bỏ chủ nghĩa bi quan thần bí trong ý chí vũ trụ của A. Schopenhauer, xây dựng một đời sống đích thực tự lựa chọn, tự chịu trách nhiệm, tự vươn tới tự do cá nhân cho mỗi con người. Kết luận chương 2 Chủ nghĩa duy ý chí đã cố gắng tách ra khỏi những nền tảng lý luận trước đây khi xây dựng quan điểm về thế giới, cả A. Schopenhauer và F.Nietzsche đều lấy ý chí làm cơ sở lý luận để giải quyết những vấn đề triết học. Ý chí được đề cao hơn cả yếu tố vật chất lẫn yếu tố tinh thần, vì theo quan điểm của họ chỉ có nó mới là bản nguyên bất diệt, đích thực, trường tồn của thế giới. Ý chí là xung năng sống của vũ trụ, không có nó vũ trụ trở thành bất động. Ý chí là xung năng sống của con người, không có nó đời sống con người là vô nghĩa. Hơn nữa, ý chí còn là chất keo gắn kết giữa các yếu tố vật chất trơ ì, năng nề với các yếu tố tinh thần sống động, thanh thoát, thông qua ý chí và nhờ ý chí mà thế giới thống nhất, mà con người có được sự tự do trong hoạt động hăng say sáng tạo của mình. Phản ánh thực trạng xã hội suy đồi và cất lên tiếng nói nội tâm mạnh mẽ, chủ nghĩa duy ý chí tuy đứng trên lập trường thế giới quan duy tâm, nhưng đã nêu lên những vấn đề mới và cố tìm ra cách giải quyết chúng phù hợp, tính đặc sắc của chủ nghĩa duy ý chí thể hiện bằng quá trình chuyển từ chủ nghĩa hư vô đi đến học thuyết giá trị, từ chủ nghĩa bi quan đã đi đến chủ nghĩa lạc quan nhằm mang lại cuộc sống tự do cho con người. 18 Chương 3 NHỮNG GIÁ TRỊ, HẠN CHẾ CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ VÀVAI TRÒ CỦA NÓ ĐỐI VỚI TRIẾT HỌC PHƯƠNG TÂY HIỆN ĐẠI 3.1. NHỮNG GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ 3.1.1. Những giá trị của chủ nghĩa duy ý chí Thứ nhất, chủ nghĩa duy ý chí đã vượt qua được những lối mòn của tư duy truyền thống trong vấn đề xây dựng bản thể luận mới, lấy ý chí làm trọng tâm, xoáy sâu vào bản thể nội tâm của con người, làm sáng tỏ thêm những xung động phi duy lý ít được nghiên cứu trước đây, làm phong phú thêm những khả năng hiểu biết và thích ứng của con người trong đời sống. Thứ hai, chủ nghĩa duy ý chí đề cao phương pháp nhận thức bằng trực giác nhằm thẩm thấu vào bản chất đích thực của sự vật, đặc biệt của đời sống tinh thần, từ đó phát huy sức mạnh sáng tạo bùng phát, phi duy lý trong hoạt động của con người, đặc biệt hoạt động sáng tạo nghệ thuật. Thứ ba, chủ nghĩa duy ý chí đã phản ánh được đời sống và tâm trạng bế tắc của con người trước hiện thực xã hội tư bản đầy rẫy những nghịch lý, tàn bạo, bất công, hướng đến khát vọng tìm kiếm những giá trị mới nhằm tạo cho con người khả năng thích ứng với đời sống tốt hơn và mở ra cho họ một số phương pháp giải thoát khỏi hiện thực đau khổ. 3.1.2. Những hạn chế của chủ nghĩa duy ý chí Thứ nhất, khi lấy ý chí làm nền tảng cho bản thể luận của mình, chủ nghĩa duy ý chí đã rơi vào lập trường thế giới quan duy tâm và không thoát khỏi chủ nghĩa duy ngã khi mô tả bức tranh về thế giới. Thứ hai, chủ nghĩa duy ý chí chưa thấy được giá trị của phạm trù thực tiễn đối với hoạt động nhận thức của con người, thổi phồng, tuyệt đối hóa phương pháp nhận thức bằng bản năng, phương pháp sáng tạo bằng trực giác, chiêm nghiệm duy mỹ, cho nên đã hạn chế năng lực nhận thức và cải tạo thực tiễn của con người. Thứ ba, chủ nghĩa duy ý chí đưa ra những phương pháp giải thoát con người chưa triệt để, thậm chí việc đề cao quá mức sức mạnh của ý chí phi duy lý, việc đi sâu nghiên cứu chủ nghĩa bi quan và chủ nghĩa hư vô trong đời sống con người, sẽ có thể bị các thế lực khác lợi dụng, bẻ cong, tạo ra những hiểm họa khôn lường cho loài người. 3.2. VAI TRÒ CỦA CHỦ NGHĨA DUY Ý CHÍ ĐỐI VỚI TRIẾT HỌC PHƯƠNG TÂY HIỆN ĐẠI 3.2.1. Chủ nghĩa duy ý chí với học thuyết sinh khí sống của H.Bergson 19 Từ ý chí sống của A.Schopenhauer đến xung năng sống (elan vital) của H.Bergson H.Bergson xem xung năng sống là sự sống trong một dòng chảy liên tục, không phân chia, là cội nguồn sâu xa nhất của mọi sự vật sống động, của mọi sự biến đổi trong thế giới, luôn luôn sáng tạo ra bản thân và sáng tạo ra sự vật mới. Thứ nhất, xung năng sống nằm ở trung tâm tiến hóa sáng tạo, nên toàn bộ quá trình tiến hóa phải được nhìn như sự kéo dài của xung năng sống không ngừng phát triển và tạo ra những hình thái mới. Sự kéo dài này như một dòng chảy năng động, luôn phải chịu những thay đổi ngẫu hứng, bất ngờ, từ đó không ngừng tăng lên, vượt qua rào cản không - thời gian, chiến thắng tính ì của các dạng vật chất, đi tới sáng tạo nhờ đó thế giới tạo thành. Thứ hai, xung năng sống là sự phân chia nguồn năng lượng sống ở các cấp bậc khác nhau: cấp bậc của những nguồn năng lượng tự nhiên; cấp bậc bản năng của động vật ăn thịt; cấp bậc sức mạnh sáng tạo của con người. Về sức mạnh sáng tạo tinh thần của con người được H. Bergson giải quyết thông qua mối quan hệ của bản năng, trí tuệ và trực giác (intuition). Trực giác là ý thức tự nó suy nghĩ về những đối tượng của nó và mở ra vô cùng. Trực giác đồng thời phải gắn với trí tuệ sáng suốt, đồng thời phải vượt qua cả trí tuệ và bản năng. Trực giác phát triển qua bốn bước: bước một, tập trung chú ý và tương thông với vật thể được cảm nhận, từ đó đạt được độ khớp của tư duy với bản chất của sự vật; bước hai, trực giác được hình thành nhờ xung động mãnh liệt của ý chí, tinh thần liên kết chặt chẽ với ý chí trong quá trình sáng tạo căng thẳng của nó; bước ba, trực giác là sự sáng tạo ra sự rõ ràng, là suy ngẫm để đi đến ý tưởng rõ ràng; bước bốn, trực giác là ý thức mở rộng, có nghĩa là tư tưởng của con người tự giãn ra để ngày càng ăn khớp nhiều hơn với thực tại. Nghiên cứu trực giác là nghiên cứu: thời gian thuần túy, độ lâu của cảm xúc, ký ức, khối kỷ niệm đan xen lẫn nhau và sự trải nghiệm đời sống nội tâm đích thực. Có hai loại trực giác cơ bản: trực giác triết học nắm bắt dòng chảy sự sống; trực giác nghệ thuật hướng đến tự do và sáng tạo cá nhân. Mối quan hệ của xung năng sống đối với ý chí bản năng và ý chí siêu tự nhiên trong triết học H.Bergson H. Bergson đưa ra hệ thống mệnh lệnh tuyệt đối trong đó ý chí cá nhân phải tuân theo ý chí xã hội, quyền lực phục tùng phải tuân thủ hoàn toàn quyền lực sai khiến, từ đó lý giải xung năng sống biểu hiện bằng ý chí bản năng trong xã hội khép kín và ý chí siêu tự nhiên trong xã hội mở.