Tài liệu Chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân - nghiên cứu tại một số tỉnh bắc trung bộ

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n
NGUYÔN HOµI NAM CHÝNH S¸CH VIÖC LµM CHO LAO §éNG N¤NG TH¤N TRONG BèI C¶NH DI D¢N - NGHI£N CøU T¹I MéT Sè TØNH B¾C TRUNG Bé Hµ Néi - 2015 Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n
NGUYÔN HOµI NAM CHÝNH S¸CH VIÖC LµM CHO LAO §éNG N¤NG TH¤N TRONG BèI C¶NH DI D¢N - NGHI£N CøU T¹I MéT Sè TØNH B¾C TRUNG Bé Chuyên ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ (KHOA HỌC QUẢN LÝ) Mã số: 62340410 Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. MAI NGỌC CƯỜNG Hµ Néi - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình khoa học độc lập của mình. Những số liệu và nội dung được đưa ra trong luận án là trung thực. Nội dung của luận án chưa từng được công bố ở cả trong và ngoài nước. Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2015 Nghiên cứu sinh Nguyễn Hoài Nam ii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................v DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU, SƠ ĐỒ ............................................................ vi MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Giới thiệu luận án ..................................................................................................1 2. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................2 3. Mục tiêu nghiên cứu..............................................................................................3 4. Phạm vi nghiên cứu ...............................................................................................4 5. Các kết quả nghiên cứu chủ yếu đạt được ..........................................................5 6. Kết cấu của luận án ...............................................................................................6 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................7 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài luận án...................................................................................................................7 1.1.1. Ở nước ngoài ....................................................................................... 7 1.1.2. Ở trong nước ..................................................................................... 10 1.1.3. Nhận xét chung ................................................................................. 15 1.2. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................16 1.2.1. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................... 16 1.2.2. Giả thuyết nghiên cứu ....................................................................... 16 1.2.3. Khung lý thuyết ................................................................................. 17 1.2.4. Quy trình nghiên cứu ........................................................................ 21 1.2.5. Các phương pháp sử dụng nghiên cứu .............................................. 22 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1............................................................................................27 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN TRONG BỐI CẢNH DI DÂN ...........28 2.1. Chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân .............28 2.1.1. Việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân .................. 28 2.1.2. Nội dung chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ........................................................................................................... 33 2.1.3. Nhân tố ảnh hưởng đến chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ................................................................................... 47 2.2. Tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ........................................................................................................................52 iii 2.2.1. Tác động đến sự biến đổi trạng thái việc làm của lao động nông thôn. 52 2.2.2. Tác động đến sự biến đổi thu nhập của nông dân ............................. 52 2.3. Kinh nghiệm của một số quốc gia và bài học cho các tỉnh Bắc Trung bộ về chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ...................53 2.3.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia..................................................... 53 2.3.2. Một số bài học rút ra cho các tỉnh Bắc Trung bộ .............................. 60 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2............................................................................................63 CHƯƠNG 3: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN TRONG BỐI CẢNH DI DÂN Ở MỘT SỐ TỈNH BẮC TRUNG BỘ ....................................................................................................64 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội tác động đến chính sách việc làm cho lao động nông thôn ở một số tỉnh Bắc Trung bộ ........................................................64 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội của Bắc Trung bộ ....................... 64 3.1.2. Khái quát tình hình dân số, lao động, việc làm thu nhập khu vực nông thôn 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh ....................................... 66 3.1.3. Tình hình di dân nông thôn ở các tỉnh Bắc Trung bộ ....................... 70 3.2. Thực trạng một số chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ ...............................................................74 3.2.1. Chính sách hỗ trợ học nghề............................................................... 74 3.2.2. Chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp ....................................... 79 3.2.3. Chính sách hỗ trợ đất đai sản xuất .................................................... 82 3.2.4. Chính sách hỗ trợ ứng dụng kỹ thuật sản xuất.................................. 86 3.2.5. Chính sách tín dụng ưu đãi tạo việc làm ........................................... 88 3.3. Tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ ............................................................................91 3.3.1. Tác động của chính sách việc làm đến sự thay đổi về trạng thái việc làm của lao động nông thôn ........................................................................ 91 3.3.2. Tác động của chính sách việc làm đến quy mô và cơ cấu thu nhập của nông hộ ................................................................................................. 95 3.4. Hạn chế và nguyên nhân hạn chế của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở Bắc Trung bộ ..............................................105 3.4.1. Những hạn chế chủ yếu của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ ........................... 105 3.4.2. Nguyên nhân ................................................................................... 112 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3..........................................................................................118 iv CHƯƠNG 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN TRONG BỐI CẢNH DI DÂN Ở BẮC TRUNG BỘ ..................................................................................................120 4.1. Quan điểm hoàn thiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở Bắc Trung bộ...........................................................................120 4.1.1. Dự báo ảnh hưởng của di dân ở các tỉnh Bắc Trung bộ đến chính sách việc làm cho lao động nông thôn ...................................................... 120 4.1.2. Quan điểm hoàn thiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở Bắc Trung bộ ...................................................... 126 4.1.3. Mục tiêu hoàn thiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn ở Bắc Trung bộ đến năm 2025 ..................................................................... 129 4.2. Phương hướng hoàn thiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ những năm tới ..................132 4.2.1. Chính sách hỗ trợ học nghề............................................................. 132 4.2.2. Chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp ..................................... 133 4.2.3. Chính sách hỗ trợ đất đai sản xuất .................................................. 134 4.2.4. Chính sách hỗ trợ ứng dụng kỹ thuật sản xuất................................ 135 4.2.5. Chính sách tín dụng ưu đãi tạo việc làm ......................................... 136 4.3. Các giải pháp nhằm hoàn thiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn các tỉnh Bắc Trung bộ ...........................................................................................137 4.3.1. Tăng cường công tác tổ chức quản lý, phối hợp thực hiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở các tỉnh Bắc Trung bộ ... 138 4.3.2. Tăng cường nguồn lực thực thi chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân................................................................ 140 4.3.3. Tăng cường khả năng nhận thức và tiếp cận chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân................................................. 144 4.4. Một số kiến nghị ............................................................................................145 4.4.1. Kiến nghị với nhà nước ................................................................. 145 4.4.2. Kiến nghị với chính quyền các tỉnh Bắc Trung bộ ...................... 146 TIỀU KẾT CHƯƠNG 4..........................................................................................148 KẾT LUẬN ............................................................................................................149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH Đà CÔNG BỐ DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ` Chữ viết tắt Diễn giải ASXH An sinh xã hội BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế CNH Công nghiệp hóa DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa ĐTH Đô thị hóa HĐH Hiện đại hóa HTX Hợp tác xã LĐTB&XH Lao động thương binh và xã hội KH&ĐT Kế hoạch và đầu tư KCN Khu công nghiệp KĐT Khu đô thị KHCN Khoa học công nghệ NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn NSNN Ngân sách nhà nước NXB Nhà xuất bản SXKD Sản xuất kinh doanh TCTK Tổng cục thống kê TĐTDS Tổng điều tra dân số THCS Trung học cơ sở TN&MT Tài nguyên & môi trường UBND Ủy ban nhân dân XHCN Xã hội chủ nghĩa vi DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU, SƠ ĐỒ Trang Danh mục bảng: Bảng 1.1. Đặc điểm đối tượng điều tra, phỏng vấn............................................. 24 Bảng 2.1. Biến động dân số, hộ gia đình và quy mô gia đình nông thôn Hàn Quốc giai đoạn 1962-1988 ................................................................................... 54 Bảng 2.2. Thay đổi trong Chương trình Chính sách Công nghiệp hoá Nông thôn, 1960-2000.................................................................................................... 56 Bảng 2.3. Kết quả thực hiện phát triển cụm công nghiệp đến 1997 của Hàn Quốc ...................................................................................................................... 57 Bảng 2.4. Lao động được thu hút vào lĩnh vực phi nông nghiệp ở nông thôn Trung Quốc ........................................................................................................... 58 Bảng 3.1. Diện tích, dân số các tỉnh Bắc Trung bộ năm 2013 ........................... 64 Bảng 3.2. Dân số và tỷ lệ dân số một số tỉnh Bắc Trung bộ ............................... 67 Bảng 3.3. Thu nhập bình quân đầu người của các địa phương điều tra, khảo sát... 70 Bảng 3.4. Dân số và tỷ lệ dân đô thị của các tỉnh thuộc địa bàn điều tra ........... 72 Bảng 3.5. Đánh giá về những vấn đề xã hội nảy sinh trong nông thôn ở Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh ....................................................................................... 73 Bảng 3.6. Tỷ lệ lao động đã qua đào tạo ở Nghệ An, Thanh Hóa, Hà Tĩnh ...... 78 Bảng 3.7. Thu nhập bình quân của người dân thành thị và nông thôn ở Bắc Trung bộ giai đoạn 2009 - 2013 .......................................................................... 81 Bảng 3.8. Đánh giá tác động của các chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ ..................................... 91 Bảng 3.9. Số ngày làm việc của lao động nông thôn ở Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh năm 2012 - 2013 .......................................................................................... 92 Bảng 3.10. Chuyển dịch cơ cấu hộ khu vực nông thôn Bắc Trung bộ giai đoạn 2010 - 2014 ........................................................................................................... 94 Bảng 3.11. Thu nhập bình quân (nhân khẩu, lao động) theo ngành nghề .......... 96 Bảng 3.12. Cơ cấu thu nhập của các hộ theo ngành nghề năm 2013 ................ 97 Bảng 3.13. Cơ cấu thu nhập của các hộ có lao động di cư và không có lao động di cư năm 2013 ..................................................................................................... 98 Bảng 3.14. Thu nhập bình quân/ hộ/nhân khẩu theo nhóm tuổi chủ hộ năm 2013.. 99 vii Bảng 3.15. Thu nhập bình quân theo tình trạng di cư của năm 2013 .............. 100 Bảng 3.16. So sánh thu nhập bình quân hộ trong mối liên hệ với đánh giá tác động của chính sách việc làm khu vực nông thôn Bắc Trung bộ .................... 101 Bảng 3.17. Kết quả hồi quy các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập của hộ gia đình trong khu vực nông thôn tại 3 tỉnh điều tra thuộc khu vực Bắc Trung bộ ....... 102 Bảng 3.18. Một số nghề đào tạo chủ yếu ở Hà Tĩnh ........................................ 106 Bảng 3.19. Kết quả sau học nghề của lao động nông thôn Nghệ An giai đoạn 2010 - 2012 ......................................................................................................... 106 Bảng 3.20. Tỷ lệ hộ nghèo tại Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh ........................ 108 Bảng 3.21. Thu nhập bình quân của người dân thành thị và nông dân ở Bắc Trung bộ giai đoạn 2006 - 2013......................................................................... 109 Bảng 3.22. Đánh giá tác động của di dân đến đời sống xã hội nông thôn ở một số tỉnh Bắc Trung bộ .......................................................................................... 110 Bảng 2.23. Nhận định của nông hộ về những tác động xã hội nảy sinh trong bối cảnh di dân nông thôn (%) ................................................................................. 111 Bảng 3.24. Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng việc thực thi chính sách việc làm cho lao động nông thôn ở các tỉnh Bắc Trung bộ ............................................. 112 Bảng 4.1. Số người xuất cư giai đoạn 2004 - 2013 ........................................... 123 Bảng 4.2. Mười tỉnh xuất cư nhiều nhất ............................................................ 123 Bảng 4.3. Dự báo dân số các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh .................. 124 Bảng 4.4. Dự báo lao động có việc làm ở Nghệ An, Thanh Hóa, Hà Tĩnh...... 125 Bảng 4.5. Dự báo xu hướng di dân nông thôn ở Thanh Hóa, 126Nghệ An, Hà Tĩnh những năm tới (%) ..................................................................................... 126 Bảng 4.6. Mức độ quan trọng của các biện pháp chính sách việc làm những năm tới ................................................................................................................ 137 viii Danh mục biểu: Biểu đồ 2.1. Đồ thị thay đổi cơ cấu GDP và việc làm ở Trung Quốc ..............59 Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ các hộ nghèo trong cả nước giai đoạn 2004 - 2010..........108 Danh mục hình, hộp: Hình 1.1. Mô hình Khung logic đánh giá chính sách .......................................18 Hình 2.1. Cây mục tiêu của chính sách việc làm cho lao động nông thôn ......35 trong bối cảnh di dân ........................................................................................35 Hộp 3.1. Dân bỏ ruộng và hệ lụy .....................................................................85 Hộp 3.2. Nhân tố làm thay đổi thời gian làm việc ở nông thôn .......................93 Hộp 3.3. Tác động của di dân đến cơ cấu việc làm ..........................................95 Hộp 3.4. Khó tiếp cận vốn tín dụng của doanh nghiệp nhỏ và vừa trong nông thôn .................................................................................................................107 Hộp 3.5. Sự cần thiết phải có văn bản dưới luật cụ thể hóa Luật việc làm ....115 Hộp 3.6. Sự mong muốn của người dân về sự hỗ trợ tài chính và tổ chức tạo việc làm cho người dân nông thôn .................................................................117 Hình 4.1. Các dòng di cư 1999-2009 và dự báo tới 2019 ..............................124 1 MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu luận án Luận án được viết với tổng số trang là 150, trong đó số trang của từng chương, từng phần được chia cụ thể như sau: (mở đầu: 6 trang; chương 1: 21 trang; chương 2: 36 trang; chương 3: 56 trang; chương 4: 29 trang; kết luận: 2 trang). Luận án được thực hiện thông qua quá trình tham khảo 118 tài liệu (gồm có 79 tài liệu tiếng Việt; 39 tài liệu nước ngoài). Tổng số trang phụ lục của luận án là 12 trang (bao gồm 3 phụ lục). Luận án được minh họa thông qua 34 bảng, 02 biểu đồ, 03 hình và 06 hộp trích dẫn. Luận án đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về: việc làm; việc làm cho lao động nông thôn; việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân; chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân; các nhân tố yếu tố ảnh hưởng đến chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân; tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân trên 2 khía cạnh (tác động đến sự biến đổi trạng thái việc làm của lao động nông thôn, tác động đến sự biến đổi thu nhập của nông dân). Các kết quả phân tích luận án trên cơ sở đánh giá thực trạng chính sách việc làm (chính sách hỗ trợ học nghề; chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp; chính sách hỗ trợ đất đai sản xuất; chính sách ứng dụng kỹ thuật sản xuất; chính sách tín dụng ưu đãi tạo việc làm) đã cho thấy cách nhìn toàn diện về việc triển khai chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ. Từ đó, luận án đã đánh giá thực trạng tác động của chính sách việc làm đến việc làm, thu nhập của lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ. Chỉ rõ những thành tựu, hạn chế về (đối tượng tiếp cận chính sách; khả năng tìm việc làm của lao động nông thôn; phạm vi hỗ trợ chính sách; an sinh xã hội nông thôn...) và nguyên nhân của những hạn chế (điều kiện tự nhiên; môi trường luật pháp; công tác tổ chức, quản lý và phối hợp thực hiện; nguồn lực thực hiện chính sách; khả năng nhận thức và tiếp cận chính sách của người dân). Những giải pháp và kiến nghị luận án nêu ra nếu được chính phủ và chính 2 quyền địa phương các tỉnh Bắc Trung bộ quan tâm giải quyết sẽ là tiền đề cho việc thúc đẩy tạo việc làm, tăng thu nhập, đảm bảo an sinh xã hội, xóa đói giảm nghèo, phát triển kinh tế xã hội các tỉnh Bắc Trung bộ thời gian tới. 2. Tính cấp thiết của đề tài Sau gần 30 năm thực hiện đường lối đổi mới, Việt Nam đã đạt được những thành tựu quan trọng về kinh tế - xã hội, tốc độ tăng trưởng kinh tế khá và tương đối ổn định, cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ, giảm tỷ trọng nông nghiệp, đời sống nhân dân được cải thiện và từng bước nâng lên. Bên cạnh những thành công, Việt Nam đang phải đối mặt với không ít những khó khăn thách thức: Tình trạng thất nghiệp, thiếu việc làm của lao động nông thôn, đói nghèo chưa được giải quyết một cách bền vững, phân hóa xã hội ngày càng phức tạp, giải quyết việc làm cho lao động nông thôn còn nhiều khó khăn, hiện tượng di dân tự do ở nông thôn khá phổ biến. Nhà nước đã ban hành một số chính sách việc làm để giải quyết những khó khăn cho người dân, đặc biệt là lao động nông thôn. Tuy nhiên, tác động của chính sách việc làm chưa thực sự rõ rệt, tình trạng nghèo đói, mất cân đối cơ cấu dân số, lao động, thiếu việc làm, an sinh xã hội nông thôn không đảm bảo, di dân nông thôn tìm việc vẫn diễn ra mạnh mẽ. Ba tỉnh Bắc Trung bộ (Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh) có dân số trên 11,0 triệu người, chiếm 12,7% dân số cả nước và dân số đang tăng nhanh (mỗi năm tăng trung bình 88,7 nghìn người) [73]. Sản xuất cơ bản vẫn là nông nghiệp, đời sống người dân gặp nhiều khó khăn, thiếu việc làm đang là vấn đề bức xúc. Vì vậy, trong nhiều thập kỷ qua, Bắc Trung bộ là vùng xuất cư, thời kỳ 2004-2009, đây là vùng xuất cư lớn thứ hai so với cả nước và có tỷ suất di cư thuần tới -30,2%o. Di dân nông thôn góp phần tăng thu nhập, nâng cao mức sống và trình độ dân trí, tạo không gian làm việc rộng hơn cho người ở lại khu vực nông thôn. Bên cạnh đó, ngày càng xuất hiện nhiều vấn đề xã hội nảy sinh ở nông thôn như biến đổi cơ cấu dân số, lao động, việc làm, thu nhập và các vấn đề xã hội khác. 3 Một chính sách việc làm phù hợp sẽ góp phần đem lại sự cân đối về mặt cơ cấu dân số lao động, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cải thiện đời sống, đảm bảo an sinh xã hội cho người dân nói chung và lao động nông thôn nói riêng. Tuy nhiên, chính sách việc làm thời gian qua chưa thực sự phát huy được hiệu quả, đời sống người dân nông thôn còn gặp nhiều khó khăn, thiếu việc làm, nghèo đói, tệ nạn xã hội vẫn diễn ra, an sinh xã hội nông thôn chưa đảm bảo và nông thôn Bắc Trung bộ không nằm ngoài những khó khăn đó. Đã có nhiều công trình nghiên cứu được công bố trong và ngoài nước đề cập đến những khía cạnh và các mức độ khác nhau về chính sách việc làm. Tuy nhiên, chưa có tài liệu nào đánh giá toàn diện về tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân tìm việc đến người lao động sống tại khu vực nông thôn trên phạm vi cả nước cũng như các tỉnh Bắc Trung bộ. Để có cái nhìn tổng quát về thực trạng chính sách việc làm và đánh giá tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân tại một số tỉnh Bắc Trung bộ chỉ ra thành tựu và những vấn đề cần giải quyết. Đưa ra được các giải pháp nâng cao tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn các tỉnh Bắc Trung bộ, thúc đẩy kinh tế nông thôn Việt Nam nói chung và các tỉnh Bắc Trung bộ nói riêng phát triển, tác giả tiến hành nghiên cứu đề tài: "Chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân - Nghiên cứu tại một số tỉnh Bắc Trung bộ", làm luận án tiến sĩ chuyên ngành Quản lý kinh tế (Khoa học quản lý). 3. Mục tiêu nghiên cứu 3.1. Mục tiêu chung Nghiên cứu chính sách việc làm và tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân và đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn ở các tỉnh Bắc Trung bộ trong bối cảnh một bộ phận lao động nông thôn di dân tìm việc làm. 3.2. Mục tiêu cụ thể - Làm rõ cơ sở lý luận và kinh nghiệm quốc tế về chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân; xây dựng khung lý thuyết đánh giá tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân. 4 - Phân tích chính sách việc làm và tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn tại một số tỉnh Bắc Trung bộ trong bối cảnh di dân đến thay đổi trạng thái việc làm và nâng cao thu nhập; chỉ ra điểm mạnh, hạn chế và nguyên nhân hạn chế. - Đề xuất phương hướng, giải pháp nâng cao tác động chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở các tỉnh Bắc Trung bộ đến năm 2025. 4. Phạm vi nghiên cứu 4.1. Về nội dung - Luận án nghiên cứu tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân; trong đó, tập trung vào chính sách việc làm cho đối tượng lao động đang sinh sống tại khu vực nông thôn, không phân biệt đối tượng đã sinh sống lâu dài hoặc dân mới nhập cư tới. Luận án không nghiên cứu di dân thuần túy, không nghiên cứu chính sách việc làm cho người lao động để đáp ứng nhu cầu di dân ra thành phố tìm kiếm việc làm. - Luận án tập trung vào 05 chính sách cụ thể (chính sách hỗ trợ học nghề; chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp; chính sách hỗ trợ đất đai sản xuất; chính sách hỗ trợ ứng dụng kỹ thuật sản xuất; chính sách tín dụng ưu đãi tạo việc làm) trên địa bàn các tỉnh Bắc Trung bộ. - Luận án xem xét tác động của chính sách việc làm đối với lao động tại khu vực nông thôn trên các khía cạnh như thay đổi trạng thái việc làm, tăng thời gian làm việc, tạo ra không gian làm việc rộng hơn và nâng cao thu nhập cho người ở lại khu vực nông thôn trong bối cảnh di dân. Luận án nghiên cứu tác động của chính sách trong bối cảnh xuất cư, không nghiên cứu bối cảnh nhập cư. - Luận án nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân: Điều kiện tự nhiên; môi trường pháp luật; công tác tổ chức quản lý và phối hợp thực hiện chính sách; nguồn lực thực hiện chính sách và nhận thức của người dân. 4.2. Về không gian Luận án tập trung nghiên cứu địa bàn 03 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh. 5 4.3. Về thời gian Luận án nghiên cứu từ liệu từ năm 2000 đến năm 2015; các giải pháp chính sách được đề xuất đến năm 2025. 5. Các kết quả nghiên cứu chủ yếu đạt được 5.1. Xây dựng khung lý thuyết về chính sách việc làm và đánh giá tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân; Làm rõ cơ sở lý luận và kinh nghiệm quốc tế về chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân. 5.2. Chỉ rõ trên địa bàn các tỉnh Bắc Trung bộ hiện nay việc tiếp cận chính sách việc làm của lao động nông thôn còn hạn hẹp, chính sách đào tạo nghề chưa thật gắn với khu vực nông thôn; chính sách tín dụng ưu đãi tạo việc làm chủ yếu hướng tới đối tượng hộ nghèo và cận nghèo mà chưa chú trọng hỗ trợ doanh nghiệp nông thôn; thu nhập bình quân khẩu của hộ không có lao động di cư thấp hơn so với hộ có lao động di cư; thu nhập bình quân nhân khẩu của chủ hộ lớn tuổi (trên 45 tuổi) thấp hơn so với chủ hộ trẻ (dưới 45 tuổi). 5.3. Bên cạnh các hạn chế về luật pháp cơ chế chính sách, tổ chức quản lý, phân tích hồi quy kết quả điều tra trên địa bàn các tỉnh Bắc Trung bộ của luận án chỉ rõ, quy mô lao động, tỷ lệ nguồn thu từ hoạt động phi nông nghiệp, trình độ đào tạo của chủ hộ có tác động tích cực đối với việc tăng thu nhập bình quân của hộ; Tuy nhiên, tác động của yếu tố tín dụng và KHCN trên địa bàn là chưa cao. 5.4. Chỉ ra phương hướng hoàn thiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn: (1) Chính sách hỗ trợ học nghề phải xuất phát từ nhu cầu thực tế của các địa phương Bắc Trung bộ, học nghề phải gắn với giải quyết việc làm, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, gắn với xóa đói giảm nghèo; (2) Chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp cho lao động nông thôn Bắc Trung bộ góp phần giảm bớt sự chênh lệch thu nhập bình quân khẩu giữa hộ có lao động di cư và hộ không có lao động di cư, giữa các chủ hộ cao tuổi với chủ hộ trẻ, giữa đồng bằng, miền núi và ven biển, giữa các ngành nghề kinh tế; (3) Chính sách hỗ trợ ứng dụng kỹ sản xuất, cần tăng cường đầu tư tài chính và tập trung có trọng điểm cho những ngành nghề có thế mạnh của vùng 6 Bắc Trung bộ về sản xuất và chế biến nông sản; (4) Cần khắc phục được tình trạng manh mún khi thực hiện chính sách hỗ trợ đất đai cho sản xuất nông nghiệp, hạn chế hiện tượng dân bỏ ruộng, tạo vùng nguyên liệu gắn với công nghiệp chế biến nông sản ở một số địa phương ở Bắc Trung bộ; (5) Bên cạnh đối tượng hỗ trợ là hộ nghèo, cận nghèo, chính sách tín dụng ưu đãi tạo việc làm cần chú ý hỗ trợ doanh nghiệp nông thôn để tạo ra nhiều chỗ làm việc mới. 5.5. Đã đề xuất ba nhóm giải pháp hoàn thiện chính sách việc làm lao động nông thôn trong bối cảnh di dân là: (1) Tăng cường công tác tổ chức quản lý, phối hợp thực hiện chính sách việc làm cho lao động nông thôn (quy hoạch phát triển ngành nghề, phát triển vùng sản xuất nhằm chuyển dịch cơ cấu ngành nghề lao động nông thôn; phối hợp tốt hơn nữa giữa trung ương và chính quyền địa phương các tỉnh Bắc Trung bộ trong thực hiện chính sách việc làm; tổ chức tốt hơn nữa dịch vụ việc làm ở Bắc Trung bộ; (2) Trung ương và chính quyền địa phương các tỉnh Bắc Trung bộ cần quan tâm dành đầu tư một khoản thích đáng cho lĩnh vực tạo việc làm cho lao động nông thôn; (3) Tăng khả năng nhận thức và năng lực tiếp cận chính sách việc làm cho lao động nông thôn cũng là vấn đề cần được quan tâm giải quyết. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, các phụ lục, luận án được kết cấu gồm bốn chương: Chương 1. Tổng quan và phương pháp nghiên cứu Chương 2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân Chương 3. Phân tích thực trạng chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ Chương 4. Phương hướng và giải pháp nâng cao tác động của chính sách việc làm cho lao động nông thôn trong bối cảnh di dân ở một số tỉnh Bắc Trung bộ. 7 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài luận án 1.1.1. Ở nước ngoài - Năm 1981, Robert Repetto, Tai Hwan Kwon, Son Young Kim, Dae Young Kim, John.E.Donaldson, Economic development, Population policy, and demographic transition in the republic of Korea (Phát triển kinh tế, chính sách dân số và biến đổi quá độ dân số ở Hàn quốc). Nhóm tác giả xuất bản tại Đại học Havard, đã phân tích mối quan hệ giữa bối cảnh lịch sử và dân số Hàn Quốc; thực trạng di dân, sự phát triển kinh tế xã hội của Hàn Quốc và đề xuất các chính sách dân số việc làm ở Hàn Quốc. - Năm 1982, Layard.R đã cho xuất bản quyển sách “Youth unemployment in Britain and the United States compared" (Tình trạng thất nghiệp thanh niên ở Anh và so sánh với Mỹ). Công trình này đã nghiên cứu, so sánh tình trạng thất nghiệp của giới trẻ ở hai quốc gia có nền kinh tế phát triển cao và cũng khá lâu đời ở hai châu lục khác nhau là Anh và Mỹ. Công trình nghiên cứu này đã cho thấy, nền kinh tế càng hiện đại, việc thu hút lao động vào các lĩnh vực sản xuất - kinh doanh càng đòi hòi khắt khe. Do đó, muốn cho giới trẻ có việc làm phù hợp, có thu nhập cao, phải quan tâm đúng mức đến đào tạo nghiêm túc, đào tạo bài bản. Đối tượng nghiên cứu của tác giả chỉ đề cập đến đào tạo giới trẻ mà không phân biệt đó là giới trẻ ở thành thị hay nông thôn. - Năm 1997, Bollman R.D. và Bryden J.M. đã xuất bản quyển sách “Rural employment: an international perspective” (Tình trạng việc làm ở nông thôn: viễn cảnh quốc tế). Công trình đề cập đến bản báo cáo về phân tích so sánh tầm quốc tế được chuẩn bị cho chương trình phát triển nông thôn OECD. Một số vấn đề khác được đề cập như giữ lại và đào tạo lại giới trẻ ở tại các khu vực nông thôn; phong cách sống và cơ hội nhà ở; doanh nghiệp ở nông thôn; chính sách khuyến khích việc làm; vai 8 trò của nông nghiệp và những phần khác bao gồm du lịch và sử dụng thông tin. Một số bài học thực tế được thu thập từ một số nước như Hoa Kỳ, Canada, Na Uy và Phần Lan. Nghiên cứu cũng chỉ tập trung đưa ra những chính sách việc làm cho giới trẻ, chưa đưa ra được thực trạng về việc làm và chính sách việc làm cần thiết cho lao động nông thôn nói chung. - Năm 1998, Grindle M.S. đã xuất bản quyển sách “Searching for rural development: labor migration and employment in Mexico” (Tìm kiếm hướng phát triển ở nông thôn: việc di cư lao động và tình trạng việc làm ở Mexico). Quyển sách này đề cập những nghi vấn về chiến lược phát triển nông thôn làm thế nào để có thể giúp họ chuẩn bị cuộc sống an toàn hơn cho những người này ở cộng đồng nông thôn. Tập trung ở Mexico, công trình này kiểm tra làm thế nào để những gia đình nông thôn thích nghi sự khan hiếm của những cơ hội việc làm ở địa phương bằng việc tiếp tục những chiến lược phức tạp về đa dạng hóa thu nhập. Chiến lược hướng đến việc làm đạt mục đích gia tăng số lượng việc làm bằng cách quan tâm đến tiềm năng của mỗi khu vực và bằng việc kết nối cộng đồng nông thôn với các hoạt động khu vực thành thị. - Năm 2000, Fred C. & Andy F. đã xuất bản quyển sách “Youth unemployment in rural areas" (Tình trạng thất nghiệp thanh niên ở khu vực nông thôn). Tác giả tập trung nghiên cứu về giới trẻ ở nông thôn đang đối mặt với thời kỳ thất nghiệp đồng thời xác định hướng đi cho phù hợp với thị trường lao động. Công trình này tập trung những điều kiện của giới trẻ, thể hiện quan điểm của người sử dụng lao động và những ngành nghề chủ yếu ở khu vực nông thôn và đối chiếu những điểm khác nhau giữa điều kiện của giới trẻ ở nông thôn với giới trẻ ở thành thị. Ở trong chương cuối, công trình này đã nêu bật một số gợi ý về biện pháp giải quyết vấn đề thất nghiệp. - Năm 2001 Thomas R. viết bài báo “Rural Nonfarm Employment and Incomes in Latin Amercia: Overview and Policy Implications” (Việc làm phi nông nghiệp ở khu vực nông thôn và thu nhập ở châu Mỹ Latinh: Tổng quan và đề xuất, gợi ý chính sách). Bài báo đề cập về việc làm và thu nhập phi nông nghiệp ở nông thôn rất quan trọng đối với hộ gia đình nông thôn ở châu Mỹ Latinh. Những nghiên cứu cho 9 thấy sự cần thiết phải phát triển hơn những chương trình quan tâm đến tiền lương trong ngành dịch vụ, so với truyền thống tập trung những nhà sản xuất nhỏ. Hơn nữa nâng cao công suất làm việc của những người nghèo tham gia vào những công việc trả lương tốt hơn rất quan trọng thông qua việc đào tạo kỹ năng làm việc, giáo dục, cơ sở hạ tầng… - Năm 2003, Martin M. & Ronald W.M. đã viết bài “Unemployment duration and employability in remote rural labour markets” (Thời gian thất nghiệp và khả năng tìm việc làm trên thị trường lao động nông thôn hẻo lánh). Nghiên cứu đã phân tích những hàng rào tìm kiếm việc làm của những người thất nghiệp ngắn và dài hạn ở thị trường lao động nông thôn. Bài báo xác định một số vấn đề về tìm việc cụ thể và công việc khác mà người thất nghiệp sống ở cộng động người sử dụng lao động (cầu lao động) và thảo luận về các chính sách tiềm năng để giải quyết nhu cầu của những cá nhân thất nghiệp. Các giải pháp toàn diện và khách hàng làm trung tâm được yêu cầu để giải quyết các rào cản đối với những người tìm việc ở nông thôn, bao gồm cung cấp người lớn giáo dục cơ bản, đào tạo linh hoạt tập trung vào kỹ năng và kinh nghiệm làm việc với sự liên quan cụ thể đến các ngành nghề kinh tế nông thôn mới và các dịch vụ hỗ trợ chính thức cho người tìm việc trong khu vực cô lập. Những chính sách về cung cần kết hợp với những biện pháp kích cầu để khuyến khích sự phát triển nội sinh và ngoại sinh ở khu vực nông thôn tách biệt. - Năm 2003, Kang C. & Dannet L. đã viết bài báo “Rural development and employment opportunities in Cambodia: How can a national employment policy contribute towards realization of decent work in rural areas?” (Sự phát triển khu vực nông thôn và cơ hội việc làm ở Campuchia: Làm thế nào chính sách việc làm quốc gia có thể góp phần vào việc nhận thức về các công việc bền vững ở những khu vực nông thôn?). Nghiên cứu về nỗ lực của những chính sách sắp tới sẽ nâng cao năng suất lao động, cơ hội việc làm và thu nhập từ công việc ở khu vực nông thôn. Đồng thời nó lập luận sự phát triển của những ngành hiệu quả hơn trong sản xuất và dịch vụ sẽ bị hạn chế trừ khi giải quyết sự thiếu hụt theo mùa về lao động ở nông nghiệp. Bài báo này cũng cho rằng 10 gia đình ở nông thôn xem xét nghề nông như một mạng lưới an toàn trong trường hợp suy thoái kinh tế. - Năm 2010, công ty chuyên nghiên cứu và tư vấn hàng đầu của Châu Âu Ecorys đã nghiên cứu đề tài “Study on Employment, Growth and Innovation in Rural Areas" (Nghiên cứu về việc làm, tăng trưởng và đổi mới ở nông thôn). Công trình nghiên cứu cung cấp "Sự đánh giá toàn diện về việc làm và tăng trưởng trong khu vực nông thôn đặc biệt chú ý đến phụ nữ và thanh niên, nông nghiệp và các ngành công nghiệp thực phẩm nông nghiệp; các điều kiện quan trọng để kích thích tăng trưởng kinh tế trong khu vực nông thôn; và đưa ra sự phân biệt các nhân tố chính ảnh hưởng việc làm và phát triển kinh tế - xã hội ở nông thôn. - Năm 2012, Charlie P.S. đã viết bài “Increasing rural employment in SubSaharan Africa” (Tăng lao động nông thôn ở Khu vực các nước Châu Phi cận Sahara). Nghiên cứu đưa ra một số chính sách để cải thiện vấn đề như khuyến khích sự phát triển của các ngành công nghiệp phi nông nghiệp nông thôn, đầu tư vào giáo dục và dạy nghề cho khu vực nông thôn, đưa đến những cơ hội công bằng cho phụ nữ, tăng cường phát triển cho những tổ chức đại diện cho những nhà sản xuất quy mô nhỏ. Nhìn chung các nghiên cứu ở nước ngoài đề cập đến các giải pháp về chính sách việc làm như: chuyển dịch dân số, cải cách thủ tục hành chính ở thành thị và mới chỉ tập trung giải quyết việc làm cho giới trẻ (thanh niên) chưa quan tâm đến nhóm yếu thế ở nông thôn (phụ nữ, người tàn tật...). Bên cạnh đó, tính chất mùa vụ của lao động nông thôn Việt Nam, là điểm khác biệt cơ bản đối với nước ngoài. Vì vậy, nghiên cứu sinh cho rằng cần đi sâu phân tích chính sách việc làm và đưa ra được giải pháp nâng cao tác động chính sách việc làm, căn cứ vào điều kiện cụ thể của Việt Nam và vùng Bắc Trung bộ là chủ đề cần tiếp tục nghiên cứu. 1.1.2. Ở trong nước - Năm 1997, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia đã cho xuất bản công trình nghiên cứu: Về chính sách giải quyết việc làm ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Hữu