Tài liệu Các yếu tố ảnh hưởng đến dự định trở về nước của du học sinh việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ----------o0o---------- BÙI THANH YÊN THẢO CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN DỰ ĐỊNH TRỞ VỀ NƯỚC CỦA DU HỌC SINH VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SỸ CHÍNH SÁCH CÔNG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH CHƯƠNG TRÌNH GIẢNG DẠY KINH TẾ FULBRIGHT ----------o0o---------- BÙI THANH YÊN THẢO CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN DỰ ĐỊNH TRỞ VỀ NƯỚC CỦA DU HỌC SINH VIỆT NAM Chuyên ngành: Chính sách Công Mã ngành: 60340402 LUẬN VĂN THẠC SỸ CHÍNH SÁCH CÔNG NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. Đinh Công Khải TP. Hồ Chí Minh – Năm 2015 -i- LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là do chính tôi thực hiện. Mọi trích dẫn và số liệu trong luận văn đều đƣợc dẫn nguồn với mức độ chính xác cao nhất trong khả năng hiểu biết của tôi. Luận văn này không nhất thiết phản ánh quan điểm của Trƣờng Đại học Kinh Tế Tp.HCM hay Chƣơng trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright. Tp.Hồ Chí Minh, ngày 8 tháng 06 năm 2015 Tác giả Bùi Thanh Yên Thảo -ii- LỜI CẢM ƠN Đầu tiên tôi gởi lời cảm ơn chân thành đến thầy Đinh Công Khải, ngƣời trực tiếp hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu luận văn này. Thầy đã kiên trì góp ý, cho tôi những lời khuyên chân thành trong những lúc tôi thật sự hoang mang vì lựa chọn hƣớng phân tích và độ khó của quá trình lấy mẫu, động viên tinh thần tôi, và chỉnh sửa cách diễn đạt để hoàn thành bài nghiên cứu. Tôi cũng chân thành cám ơn cô Quỳnh Trâm vì những góp ý quý báu trong các đợt xê-mi-na. Tôi xin đƣợc bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến các thầy cô của trƣờng đã nhiệt tình giúp tôi chia sẻ bài khảo sát điện tử cũng nhƣ những tƣ vấn khi tôi mới hình thành ý tƣởng đề tài. Tôi chân thành cảm ơn bạn bè, các bạn du học sinh Việt Nam và tập thể MPP6 đã sẵn sàng hỗ trợ tôi đạt đƣợc số lƣợng khảo sát trên mong đợi trong thời gian ngắn cho nghiên cứu. Cuối cùng, lời cảm ơn sâu sắc với gia đình, ngƣời thân đã ủng hộ tôi quay trở lại con đƣờng học tập và tạo điều kiện cho tôi tập trung học trong 2 năm vừa qua. Tp.Hồ Chí Minh, ngày 11 tháng 06 năm 2015 Tác giả Bùi Thanh Yên Thảo -iii- TÓM TẮT Theo báo cáo “Thúc đẩy khoa học, công nghệ, và đổi mới sáng tạo trở thành động lực cho tăng trƣởng bền vững tại Việt Nam” do Ngân hàng Thế giới và Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (2014) thực hiện, chảy máu chất xám gia tăng là một trong ba thách thức trong hệ thống đổi mới sáng tạo tại Việt Nam. Đề tài tiến hành nghiên cứu toàn diện các yếu tố ảnh hƣởng đến dự định trở về nƣớc của du học sinh Việt Nam (DHSVN) nhằm xác định những yếu tố cốt lõi thu hút DHSVN về nƣớc, giảm tình trạng chảy máu chất xám và góp phần tăng trƣởng bền vững cho Việt Nam. Đề tài lấy ý kiến của 2 nhóm DHSVN thông qua bảng khảo sát điện tử trong thời gian 2 tháng gồm 488 DHSVN đang học ở nƣớc ngoài và 205 DHSVN đã học xong ở nƣớc ngoài và đang làm việc ở nƣớc ngoài. Khung phân tích đƣợc xây dựng dựa trên mô hình lực hút – lực đẩy của Güngör và Tansel (2003) về dự định về nƣớc của du học sinh Thổ Nhĩ Kỳ và có điều chỉnh các yếu tố phù hợp với thực trạng ở Việt Nam. Phƣơng pháp nghiên cứu định tính và định lƣợng theo mô hình probit có thứ tự đƣợc sử dụng trong nghiên cứu này. Nghiên cứu cho thấy sự khác biệt về thu nhập không phải là nhân tố quyết định thu hút DHSVN trở về. Đối với nhóm sinh viên, các yếu tố làm tăng khả năng dự định về nhƣ: ràng buộc trở về của học bổng, lí do về nƣớc để khởi nghiệp, môi trƣờng làm việc có thể áp dụng kiến thức và kinh nghiệm học ở nƣớc ngoài. Các yếu tố ảnh hƣởng đến dự định không về nhƣ: dự định ban đầu không về nƣớc; nhóm ngành khoa học-kĩ thuật-công nghệ và y; sự ủng hộ của gia đình trong quyết định ở lại nƣớc ngoài và có vợ/chồng đi theo; và thiếu cơ hội đào tạo nâng cao chuyên môn ở nƣớc nhà. Từ đó, tác giả có một số khuyến nghị chính sách. Thứ nhất, cần mở rộng cơ chế tự chủ cho hoạt động nghiên cứu khoa học, và tăng cƣờng khuyến khích doanh nghiệp đầu tƣ cho hoạt động R&D nhằm thu hút du học sinh nhóm ngành khoa học-kĩ thuật-công nghệ và y. Thứ hai, tạo môi trƣờng khởi nghiệp thuận lợi về khả năng tiếp cận vốn, chính sách ổn định, cơ chế minh bạch, rõ ràng. Thứ ba, cơ chế trọng dụng ngƣời tài và cơ chế đánh giá theo năng lực, theo sản phẩm giúp điều kiện ràng buộc về nƣớc của học bổng du học đạt hiệu quả cao. Cuối cùng, những ƣu đãi, quan tâm đến thành viên gia đình DHS giúp DHS an tâm và gắn bó với công việc. Từ khóa: Du học sinh, học nước ngoài, dự định trở về nước, chảy máu chất xám; Overseas students, study abroad, return intention, brain drain, human capital flight. -iv- MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................................ ii TÓM TẮT ............................................................................................................................. iii MỤC LỤC .............................................................................................................................iv DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .......................................................................................vi DANH MỤC BẢNG ........................................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH ............................................................................................................ viii DANH MỤC PHỤ LỤC ........................................................................................................ix CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ................................................................................................. 1 1.1 Bối cảnh ........................................................................................................................ 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................................... 3 1.3 Câu hỏi chính sách ........................................................................................................ 3 1.4 Đối tƣợng nghiên cứu ................................................................................................... 3 1.5 Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................................... 4 1.6 Kết cấu đề tài ................................................................................................................. 4 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU TRƢỚC............ 5 2.1 Khái niệm ...................................................................................................................... 5 2.2 Cơ sở lý thuyết .............................................................................................................. 5 Cơ sở lý thuyết đƣợc tham khảo từ Güngör và Tansel (2003). ........................................... 5 2.2.1 Lý thuyết vốn con ngƣời về di cƣ ..................................................................... 5 2.2.2 Mô hình lý thuyết về chảy máu chất xám dựa trên lý thuyết vốn con ngƣời ... 6 2.3 Tổng quan các nghiên cứu trƣớc về các yếu tố ảnh hƣởng đến dự định trở về ............ 9 2.3.1 Đặc điểm cá nhân .............................................................................................. 9 2.3.2 Các yếu tố lực hút – lực đẩy ........................................................................... 10 2.3.3 Các yếu tố khác liên quan đến dự định trở về................................................. 12 CHƯƠNG 3: MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........... 15 3.1 Quy trình nghiên cứu .................................................................................................. 15 3.2 Mô hình nghiên cứu .................................................................................................... 17 -v- 3.2.1 Biến phụ thuộc và mô hình hồi quy probit có thứ tự ...................................... 17 3.2.2 Biến giải thích cho mô hình nghiên cứu ......................................................... 19 3.2.2.1 Đặc điểm cá nhân ........................................................................................ 19 3.2.2.2 Các yếu tố lực hút – lực đẩy........................................................................ 21 3.2.2.3 Các yếu tố khác liên quan đến về hay ở lại nƣớc ngoài .............................. 21 3.3 Phƣơng pháp chọn mẫu ............................................................................................... 25 3.4 Phƣơng pháp xác định kích thƣớc mẫu ....................................................................... 25 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .......................................... 26 4.1 Mô tả dữ liệu mẫu ....................................................................................................... 26 4.2 Giải thích kết quả hồi quy ........................................................................................... 30 4.2.1 Các yếu tố phức hợp ....................................................................................... 31 4.2.1.1 Nhóm ngành học ......................................................................................... 31 4.2.1.2 Dự định làm việc trong khu vực học thuật (sau khi học xong 5 năm) ........ 32 4.2.2 Các yếu tố lực hút và lực đẩy.......................................................................... 32 4.2.3 Các yếu tố làm tăng dự định trở về ................................................................. 33 4.2.4 Các yếu tố làm tăng dự định không trở về ...................................................... 34 4.3 Thảo luận kết quả từ góc độ chính sách ...................................................................... 35 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH .................................... 39 5.1 Kết luận ....................................................................................................................... 39 5.2 Đề xuất các gợi ý chính sách ....................................................................................... 39 5.3 Hạn chế và hƣớng phát triển của đề tài ....................................................................... 42 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................... 43 -vi- DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Việt BCT Bộ Chính trị CP Chính Phủ CT Chính trị DHS Du học sinh DHSVN Du học sinh Việt Nam KH-KT-CN Khoa học, kĩ thuật, và công nghệ ML (Ƣớc lƣợng) Hợp lý cực đại OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế Tiếng Anh Maximum Likelihood Organization for Economic Cooperation and Development R&D Nghiên cứu và phát triển Research and Development WB Ngân hàng thế giới World Bank -vii- DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1 Minh họa một số lực hút – lực đẩy ảnh hƣởng đến dự định không về ................... 8 Bảng 2.2 Các khó khăn và thích nghi với môi trƣờng theo Güngör và Tansel (2003) ........ 13 Bảng 2.3 Các lí do trở về đƣợc đề xuất bởi Güngör và Tansel (2003) ................................ 14 Bảng 3.1 Biến phụ thuộc dự định trở về của nhóm sinh viên .............................................. 18 Bảng 3.2 Các biến lực đẩy ................................................................................................... 21 Bảng 3.3 Các biến lực hút .................................................................................................... 22 Bảng 3.4 Các lí do đến đất nƣớc hiện tại dùng cho mô hình ............................................... 23 Bảng 4.1 Dự định hiện tại và ràng buộc trở về .................................................................... 27 Bảng 4.2 Mối quan hệ giữa dự định hiện tại và lực hút – lực đẩy, nhóm sinh viên ............ 29 Bảng 4.3 Xác suất của dự định hiện tại đối với ngành nghề ............................................... 31 Bảng 4.4 Xác suất của dự định trở về đối với khu vực dự định làm việc sau 5 năm .......... 32 Bảng 4.5 Xác suất của dự định trở về đối với ràng buộc trở về của học bổng .................... 34 -viii- DANH MỤC HÌNH Hình 3.1 Quy trình nghiên cứu ............................................................................................. 16 Hình 3.2 Mô hình các yếu tố tác động đến dự định trở về ................................................... 17 Hình 4.1 Phân ngành học ở 2 nhóm...................................................................................... 26 Hình 4.2 Phân phối tần suất của dự định trở về của DHSVN - nhóm sinh viên .................. 30 Hình 4.3 Xác suất của dự định hiện tại đối với ngành nghề và dự định làm việc trong khu học thuật ......................................................................................................................... 32 -ix- DANH MỤC PHỤ LỤC PHỤ LỤC A.......................................................................................................................... 47 Phụ lục A. 1 Bảng câu hỏi mở, cấu trúc............................................................................ 47 Phụ lục A. 2 Danh sách DHS góp ý thiết kế bảng khảo sát .............................................. 50 Phụ lục A. 3 Bảng khảo sát điện tử ................................................................................... 51 Phụ lục A. 4 Thông tin điều chỉnh thang đo trong quá trình nghiên cứu .......................... 71 Phụ lục A. 5 Kiểm tra mẫu và mã hóa dữ liệu .................................................................. 71 Phụ lục A. 6 Một số nghị định về thu hút, sử dụng, trọng dụng nhân lực trong tổ chức khoa học và công nghệ ...................................................................................................... 72 Phụ lục A. 7 Danh sách biến và kì vọng ........................................................................... 73 PHỤ LỤC B .......................................................................................................................... 78 Bảng B. 1 Thống kê mô tả và quan hệ giữa biến giải thích và biến phụ thuộc (kiểm định 2 biến), nhóm sinh viên ............................................................................................. 78 Bảng B. 2 Giới tính và nhóm DHS ................................................................................... 82 Bảng B. 3 Tình trạng hôn nhân và nhóm DHS ................................................................. 82 Bảng B. 4 Thời gian ở nƣớc hiện tại và nhóm DHS ......................................................... 82 Bảng B. 5 Dự định ban đầu và dự định hiện tại của nhóm sinh viên ................................ 83 Bảng B. 6 Nƣớc DHS đang ở ............................................................................................ 84 Bảng B. 7 Khó khăn chính ở nƣớc hiện tại và giới tính (nhóm sinh viên), nhóm DHS ... 85 Bảng B. 8 Tỉ lệ lựa chọn lực hút-lực đẩy nhƣ là yếu tố quan trọng ảnh hƣởng đến dự định không trở về của DHS ............................................................................................... 86 Bảng B. 9 Ràng buộc trở về nƣớc và nhóm ngành học, nhóm sinh viên .......................... 87 Bảng B. 10 Lí do đến đất nƣớc hiện tại và giới tính (2 nhóm) ......................................... 88 PHỤ LỤC C .......................................................................................................................... 89 Phụ lục C. 1 Bảng hệ số hồi quy, mô hình probit có thứ tự, nhóm sinh viên ................... 89 Phụ lục C. 2 Hệ số tác động biên của các biến độc lập lên biến phụ thuộc, mô hình probit có thứ tự, nhóm sinh viên ....................................................................................... 91 Phụ lục C. 3 Tác động biên của các nhân tố lên dự định chắc chắn trở về của DHSVN, nhóm sinh viên .................................................................................................................. 92 Phụ lục C. 4 Tác động biên của các nhân tố lên dự định không trở về của DHSVN, nhóm sinh viên .................................................................................................................. 93 -x- Phụ lục C. 5 Kết quả một số kiểm định và thông số cho mô hình hồi quy, nhóm sinh viên .................................................................................................................................... 94 Phụ lục C. 6 Xác suất và tác động biên của lực đẩy lƣơng thấp lên dự định hiện tại ....... 96 Phụ lục C. 7 Phân tích tác động của một số yếu tố khác lên dự định hiện tại .................. 96 PHỤ LỤC D.......................................................................................................................... 99 Hình D. 1 Lí do đến đất nƣớc đang ở của nhóm sinh viên ............................................... 99 Hình D. 2 Lí do chính đến đất nƣớc đang ở của nhóm đi làm .......................................... 99 Hình D. 3 Nhân tố quan trọng giúp DHS thích nghi với cuộc sống ở nƣớc ngoài ......... 100 Hình D. 4 Những lí do chính làm DHS trở về Việt Nam ................................................ 100 -1- CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU 1.1 Bối cảnh Hiện tƣợng chảy máu chất xám đã và đang là vấn đề quan tâm của nhiều nƣớc đang phát triển nhƣ Trung Quốc, Ấn Độ và Thổ Nhĩ Kỳ. Tỉ lệ du học sinh (DHS) Trung Quốc không về nƣớc khá cao. Cụ thể, trong giai đoạn 1978-2007, Trung Quốc có trên 1,21 triệu ngƣời đi học và nghiên cứu ở nƣớc ngoài, tuy nhiên, chỉ khoảng 25% trở về nƣớc (Cao, 2008). Ở Thổ Nhĩ Kỳ, vào những năm 2000, làn sóng di cƣ của các chuyên gia và quyết định ở lại nƣớc ngoài của DHS Thổ Nhĩ Kỳ đến mức báo động, tạo mối quan tâm, lo ngại cho chính phủ (CP) bởi sự mất đi một lƣợng lớn về vốn con ngƣời sẽ ảnh hƣởng nghiêm trọng đến phát triển và tăng trƣởng của đất nƣớc trong dài hạn. Những đề án nghiên cứu về hiện tƣợng chảy máu chất xám ở những nƣớc này đƣợc hình thành với hàng loạt các cải cách về kinh tế, chính trị và xã hội đồng thời kêu gọi, thu hút sự trở về của những ngƣời có trình độ và nguyện vọng đóng góp cho đất nƣớc. Hiện tƣợng chảy máu chất xám cũng đang gióng lên hồi chuông báo động ở Việt Nam. Lƣợng mất mát vốn con ngƣời có chất lƣợng cao này đối với nƣớc nhà sẽ làm ảnh hƣởng đến sự phát triển đất nƣớc trong dài hạn và tạo hiệu ứng bầy đàn cho nhiều thế hệ sau nếu CP thiếu sự quan tâm và dành những chính sách để thu hút sự trở về của nhóm ngƣời này. Từ xa xƣa, ông cha ta đã khẳng định “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, nguyên khí vững thì thế nƣớc mạnh và thịnh, nguyên khí kém thì thế nƣớc yếu và suy, cho nên các đấng thánh đế minh vƣơng không ai không chăm lo xây dựng nhân tài” (Trích Bia Văn Miếu – Quốc Tử Giám). Ngày nay, trong thời kì đổi mới – mở cửa phát triển nền kinh tế thị trƣờng, mở rộng giao thƣơng và hợp tác với bạn bè trên thế giới, Việt Nam cũng nhận thức rõ tầm quan trọng của vốn con ngƣời đối với sự phát triển đất nƣớc. Từ năm 2000, hàng loạt các đề án đƣa sinh viên, cán bộ đi du học, tiếp thu kiến thức, văn hóa tinh túy trên thế giới bằng ngân sách nhà nƣớc (Đề án 322, Đề án 911,…), đồng thời cũng mở cửa cho các trƣờng đại học nƣớc ngoài vào tuyển sinh. Theo ông Nguyễn Xuân Vang - Cục trƣởng Cục đào tạo với nƣớc ngoài của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Việt Nam có hơn 100,000 DHS1 đang học ở gần 50 nƣớc trên thế giới (2012) với khoảng 10% DHS theo diện học bổng và 90% là du học tự túc (Thanh Lam, 2013). Tuy nhiên, theo báo cáo “Thúc đẩy khoa 1 Qui ƣớc: “,”: phân cách phần nghìn; “.”: phân cách phần thập phân để thống nhất với kết quả của Stata. -2- học, công nghệ, và đổi mới sáng tạo trở thành động lực cho tăng trƣởng bền vững tại Việt Nam” của Ngân hàng Thế giới và Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (2014), chảy máu chất xám là một trong ba thách thức cho tăng trƣởng bền vững của Việt Nam2. Số lƣợng sinh viên Việt Nam học ở các nƣớc phát triển theo diện học bổng và tự túc đều tăng. Theo Australian Education International (2013), Việt Nam xếp thứ 4 về số du học sinh tại Úc (sau Trung Quốc, Ấn Độ, và Hàn Quốc). Theo ngân hàng HSBC, Việt Nam xếp thứ 8 về số du học sinh tại Mỹ (Thanh Xuân, 2014). Những nƣớc tiếp nhận DHS có những chính sách tạo điều kiện thúc đẩy con đƣờng du học của học sinh, sinh viên Việt Nam. Chẳng hạn, Úc sẵn sàng cấp giấy phép ở lại làm việc cho ngƣời có trình độ cao; Singapore cũng đồng ý cho DHS ở lại sau khi tốt nghiệp nếu đƣợc một công ty tiếp nhận (Yến Anh, 2008); Anh cho phép sinh viên tốt nghiệp sau đại học đƣợc ở lại phát triển kĩ năng (Ministry of Foreign Affairs in Vietnam, 2012). Do đó, DHS càng có cơ hội ở lại nƣớc ngoài sau thời gian học tập. Trong khi đó, hiện nay Việt Nam đang có nhu cầu cao về nhân lực có kĩ năng nhằm đóng góp và thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc và hội nhập quốc tế. Hàng loạt các chính sách phát triển khoa học, kĩ thuật, công nghệ (KH-KT-CN) cao thuộc nhiều lĩnh vực nhƣ: nông nghiệp, công nghệ vi mạch,…Những dự án từ những chính sách này thƣờng mang tính đột phá nên cần sự đóng góp của DHS – những ngƣời tiếp cận nền giáo dục tiên tiến trên thế giới về dẫn dắt. Và cũng chính lực lƣợng chất lƣợng cao này sẽ tạo ngoại tác tích cực – chuyển giao công nghệ, tạo môi trƣờng trao đổi học hỏi, nâng cao chuyên môn trong nhóm làm việc. DHS còn tham gia phát triển doanh nghiệp hoặc tự khởi nghiệp tại nƣớc nhà. Một môi trƣờng kinh doanh cạnh tranh công bằng sẽ thu hút nhiều tập đoàn quốc tế lớn đầu tƣ và sự hình thành các doanh nghiệp có tiềm lực phát triển. Từ năm 2011, Thủ tƣớng CP giao cho Bộ Ngoại giao chủ trì xây dựng đề án “Xây dựng cơ chế, chính sách thu hút, bố trí sử dụng tài năng trẻ học tập, công tác, sinh sống ở nước ngoài về nước tham gia phát triển đất nước”. Từ đó đến nay, nhiều cơ chế, chính sách mới liên quan đến việc thu hút và tuyển dụng nhân tài trẻ trong và ngoài nƣớc đã đƣợc các Bộ trình CP và đƣợc ban hành (Phụ lục A.6). Tuy nhiên, kết quả thực hiện không nhƣ mong Theo một vài khảo sát, khoảng 70% DHS không trở về nƣớc sau khi tốt nghiệp. Do Việt Nam chƣa có số liệu tổng hợp chính thức, tác giả sƣu tầm thêm từ nhiều nguồn trên các trang mạng chính thức nhƣ http://nld.com.vn/giao-duc-khoa-hoc/60000-du-hoc-sinh-nguon-nhan-luc-tuong-lai-243931.htm. 2 -3- đợi. Đầu năm 2014, Bộ Chính trị (BCT) đã có kết luận về chính sách thu hút, tạo nguồn cán bộ từ sinh viên tốt nghiệp xuất sắc và cán bộ khoa học trẻ thông qua Kết luận số 86KL/TW. BCT nhận xét chính sách thu hút nhìn chung chƣa đủ sức thu hút mạnh mẽ và đồng thời cũng đƣa ra nguyên nhân chủ yếu là “do công tác của nhiều cấp uỷ, chính quyền từ Trung ương đến cơ sở … còn thiếu nhất quán, chưa đầy đủ và mạnh mẽ; hệ thống cơ chế, chính sách chưa phù hợp, thiết thực, thiếu khả thi đối với từng đối tượng, lĩnh vực cần thu hút; tổ chức thực hiện còn mang tính chắp vá, hình thức”. Để khắc phục tình trạng này, BCT cũng chỉ đạo những nhiệm vụ và giải pháp chủ yếu và cụ thể để thu hút sinh viên tốt nghiệp xuất sắc và cán bộ khoa học trẻ nhƣ chính sách tuyển dụng, bổ nhiệm, lương, nâng ngạch công chức viên chức, nhà ở, tôn vinh và khen thưởng. Tuy nhiên để hoạch định và triển khai chính sách thu hút DHS có hiệu quả, thiết thực và gắn kết với nguyện vọng của DHS cần nghiên cứu toàn diện các yếu tố ảnh hƣởng đến dự định trở về hay không về nƣớc của du học sinh Việt Nam (DHSVN). 1.2 Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu này nhằm xác định các yếu tố từ nhiều khía cạnh ảnh hƣởng đến dự định về hay không về của DHSVN đang học tập hoặc làm việc ở nƣớc ngoài; từ đó, ƣớc lƣợng mức độ tác động của các yếu tố đến dự định về hay không về và khuyến nghị những chính sách dựa trên những yếu tố quan trọng nhất để hạn chế tình trạng chảy máu chất xám, thu hút nhân tài cho đất nƣớc. 1.3 Câu hỏi chính sách Căn cứ vào mục tiêu nghiên cứu, đề tài tập trung trả lời ba câu hỏi sau: i. Các yếu tố nào ảnh hƣởng đến dự định về nƣớc hay ở lại nƣớc ngoài của DHSVN? ii. Những yếu tố này có mức độ tác động nhƣ thế nào đến dự định trở về hay không về của DHSVN? iii. Chính sách can thiệp nào cần thiết để thu hút DHSVN trở về nƣớc, đóng góp cho sự phát triển của nƣớc nhà? 1.4 Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng khảo sát là DHSVN đang học hay đang làm việc ở nƣớc ngoài. Khái niệm DHSVN trong đề tài này đƣợc hiểu là ngƣời đã hoặc đang học tập ở nƣớc ngoài. -4- Đối tƣợng nghiên cứu: dự định trở về của DHSVN (gồm cả dự định chắc chắn không về). Đề tài khảo sát dự định trở về của 2 nhóm DHSVN: (1) Nhóm sinh viên gồm những DHS đang học tập ở nƣớc ngoài; (2) Nhóm đi làm gồm những DHS đã tốt nghiệp ở nƣớc ngoài, và đang làm việc ở nƣớc ngoài. Tuy nhiên, số quan sát thu đƣợc của nhóm đi làm không đủ cho mô hình hồi quy probit có thứ tự nên dữ liệu thu đƣợc của nhóm này chỉ dùng để so sánh với nhóm sinh viên. 1.5 Phƣơng pháp nghiên cứu Nghiên cứu dựa trên mô hình lực hút – lực đẩy của Güngör và Tansel (2003) để xây dựng các yếu tố có thể ảnh hƣởng đến dự định trở về của DHSVN. Đề tài sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu định tính thông qua phỏng vấn cấu trúc/bán cấu trúc để hiệu chỉnh thang đo. Sau đó, phƣơng pháp định lƣợng (hồi quy probit có thứ tự) đƣợc sử dụng để xác định các nhân tố có ảnh hƣởng và tác động biên của các yếu tố này đến dự định trở về của DHSVN. Tác giả dựa vào mức độ tác động biên của các yếu tố lên dự định trở về của DHS và tỉ lệ DHS lựa chọn các yếu tố này để đề xuất, khuyến nghị chính sách. Dữ liệu sử dụng cho nghiên cứu là dữ liệu sơ cấp thu đƣợc từ khảo sát bằng bảng hỏi điện tử và phỏng vấn cấu trúc/bán cấu trúc, kết hợp với dữ liệu thứ cấp từ các bài báo, nghiên cứu khoa học quốc tế và trong nƣớc về phân tích các yếu tố tác động đến dự định về hay không về của DHS. 1.6 Kết cấu đề tài Chƣơng 1 giới thiệu bối cảnh chính sách, mục tiêu nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu, đối tƣợng, và phƣơng pháp nghiên cứu. Chƣơng 2 trình bày cơ sở lý thuyết, và lƣợc khảo kết quả nghiên cứu trƣớc. Chƣơng 3 trình bày quy trình nghiên cứu, mô hình nghiên cứu và phƣơng pháp chọn mẫu, xác định kích thích mẫu. Chƣơng 4 trình bày kết quả nghiên cứu và các thảo luận. Chƣơng 5 gồm kết luận, đề xuất các gợi ý chính sách, và các hạn chế, hƣớng nghiên cứu tiếp theo. -5- CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU TRƢỚC Chƣơng 2 trình bày khái niệm cơ bản, cơ sở lý thuyết và tổng quan các nghiên cứu trƣớc để xây dựng mô hình các yếu tố ảnh hƣởng đến dự định trở về của DHSVN. 2.1 Khái niệm Chảy máu chất xám là hiện tƣợng những ngƣời có trình độ cao chuyển sang sống và làm việc ở những nơi có điều kiện và môi trƣờng sống tốt hơn (Güngör và Tansel, 2003). Chảy máu chất xám mang lại lợi ích cho cả ba đối tƣợng (triple-win): nƣớc ngoài, nƣớc nhà và cá nhân. Đối với nƣớc ngoài, lƣợng chất xám này sẽ bù đắp sự thiếu hụt lực lƣợng lao động kĩ năng trong nƣớc hoặc bù đắp số lƣợng bị thu hút bởi nƣớc phát triển khác, với mức lƣơng thấp hơn lƣơng trả cho dân bản xứ với vị trí tƣơng ứng. Đối với nƣớc nhà (thƣờng là nƣớc đang phát triển), lƣợng kiều hối gởi về nƣớc cho ngƣời thân giúp cải thiện đời sống gia đình của ngƣời làm việc xa xứ và đầu tƣ phát triển kinh tế trong nƣớc. Riêng với bản thân ngƣời làm việc ở nƣớc ngoài, đời sống, mức lƣơng, kĩ năng và chuyên môn của họ đƣợc nâng cao. Đặc biệt đối với những sinh viên du học, sau khi tốt nghiệp, làm việc ở chính đất nƣớc họ theo học sẽ giúp sinh viên vận dụng vào thực tế những kiến thức học ở trƣờng, giúp tăng cƣờng chuyên môn và kĩ năng nhanh chóng, thay vì bị lãng phí nếu về nƣớc mà không có môi trƣờng áp dụng. GS Nguyễn Thiện Nhân cũng cho rằng không nên đặt yêu cầu tất cả DHS phải về nƣớc, thậm chí còn đƣợc đề nghị phải học thêm, trở thành ngƣời tài rồi hãy trở về (Quỳnh Trang, 2014). Tuy nhiên, bên cạnh lợi ích trên, chảy máu chất xám sẽ gây thiệt hại cho nƣớc đang phát triển về lâu dài do ngày càng thiếu hụt nguồn vốn con ngƣời chất lƣợng cao và lƣợng kiều hồi gởi về phục vụ cho nhiều mục đích khác nhƣ chi tiêu thay vì đầu tƣ kinh doanh. Do đó, tùy mỗi quốc gia, mỗi giai đoạn mà vấn đề đƣợc nhận định và có giải pháp thích hợp. 2.2 Cơ sở lý thuyết Cơ sở lý thuyết đƣợc tham khảo từ Güngör và Tansel (2003). 2.2.1 Lý thuyết vốn con ngƣời về di cƣ Trong nhiều lý thuyết kinh tế về di cƣ trong nƣớc hay giữa các quốc gia, quyết định di cƣ từ nơi này sang nơi khác khi sự di cƣ đó mang lại lợi ích kinh tế ròng cho cá nhân di cƣ. Theo Sjaastad (1962), di cƣ xảy ra chỉ khi thực thu từ thay đổi môi trƣờng (M) đạt đƣợc -6- dƣơng. M đƣợc tính từ chênh lệch giá trị hiện tại của dòng tiền khi thay đổi nơi ở, trừ đi tất cả các loại chi phí bằng tiền và chi phí tinh thần (C) để thích nghi với môi trƣờng mới. Chi phí bằng tiền nhƣ chi cho tái định cƣ, di chuyển,… và cả chi phí về tinh thần để thích nghi môi trƣờng mới, sống xa gia đình, bạn bè. wtF  wtH C M=  t 1 t 1 (1  r ) T ( 2.1) r: suất chiết khấu. wtF  wtH : chênh lệch giữa mức lƣơng tƣơng ứng với kĩ năng ở nƣớc ngoài và ở nƣớc nhà vào thời điểm t (trong T giai đoạn). Quan điểm này dựa trên việc ra quyết định hợp lý của cá nhân để mang lại lợi nhuận cao nhất. 2.2.2 Mô hình lý thuyết về chảy máu chất xám dựa trên lý thuyết vốn con ngƣời Nhiều nghiên cứu khoa học về hiện tƣợng chảy máu chất xám dựa trên lý thuyết vốn con ngƣời về di cƣ đã xuất hiện từ những năm 1960 và 1970. Theo các nghiên cứu này, yếu tố chính của quá trình di cƣ của ngƣời có trình độ cao là do chênh lệch về lƣơng giữa các quốc gia. Sự khác biệt này là do khác biệt về năng suất, hay sâu xa hơn là khác biệt về đầu tƣ vốn vật chất giữa nƣớc nhà và nơi đến. Các nƣớc phát triển thƣờng dồi dào vốn vật chất làm tăng năng suất và từ đó lƣơng cũng đƣợc bù đắp tƣơng xứng. Ngoài ra sự khác biệt chính này còn đƣợc giải thích bởi các lý thuyết sau: Bất cân xứng thông tin - Information Asymmetry Theo Kwok-Leland (1982) trong nghiên cứu về DHS Đài Loan không trở về nƣớc, sự khác biệt về lƣơng giữa 2 quốc gia không những do khác biệt về vốn đầu tƣ vật chất mà còn do sự khác biệt về khả năng của cá nhân đƣợc nhìn nhận bởi nhà tuyển dụng. DHS đƣợc đánh giá đúng thực lực ở nƣớc sở tại và đƣợc trả lƣơng tƣơng xứng với khả năng của từng cá nhân; trong khi đó, ở nƣớc nhà họ chỉ đƣợc đề nghị một mức lƣơng tƣơng ứng với năng suất trung bình của nhóm DHS quay về mà không dựa vào năng lực của mỗi cá nhân. Sự khác biệt này là do nhà tuyển dụng ở nƣớc sở tại đƣợc lợi thế có kiến thức và thông tin về nền giáo dục của đất nƣớc cũng nhƣ kinh nghiệm về công tác tuyển dụng đƣợc tích lũy so -7- với nhà tuyển dụng ở nƣớc nhà của DHS. Tuy nhiên, khảo sát này chỉ hƣớng đến đối tƣợng DHS, không thu thập dữ liệu từ nhà tuyển dụng nên đề tài không dùng cách giải thích này. Hiệu suất/lợi tức tăng theo quy mô với trình độ giáo dục cao – Increasing Returns to Scale in Advanced Education Mô hình của Miyagiwa (1991) về lợi thế tích tụ hay thuyết lợi thế tăng theo quy mô về vốn con ngƣời ở nƣớc sở tại giải thích cho sự khác biệt về lƣơng. Miyagiwa (1991) tập trung vào đối tƣợng có bằng cấp cao đƣợc tập trung vào cùng một nơi, gây hiệu ứng lan tỏa – chia sẻ kiến thức, ý tƣởng, cùng hợp tác để hoàn thành công việc, làm tăng năng suất làm việc của mỗi cá nhân trong khu vực. Điều này có nghĩa là những ngƣời có kĩ thuật cao đƣợc làm việc ở các trung tâm nghiên cứu hiện đại và cùng làm việc với nhóm ngƣời cũng có trình độ cao sẽ có cơ hội trao đổi, học hỏi và phát triển chuyên môn và tay nghề; từ đó, tăng năng suất làm việc, tăng lƣơng. Do đó, các nƣớc phát triển dễ dàng thu hút ngƣời có kĩ năng qua làm việc bởi ngoại tác tích cực này. Đào tạo thông qua công việc – On-the-job Training Mô hình Chen và Su (1995) giải thích về chảy máu chất xám dựa vào yếu tố đào tạo thông qua công việc sau khi DHS hoàn thành việc học ở nƣớc ngoài. Trong mô hình này, lƣơng phụ thuộc vào 3 yếu tố: (1) vốn vật chất và vốn con ngƣời, (2) ngành nghề của cá nhân, và (3) kĩ năng. Yếu tố kĩ năng không những đƣợc tích lũy trong quá trình học tập ở môi trƣờng giáo dục chất lƣợng mà còn đƣợc tiếp tục tích lũy trong quá trình làm việc ở nƣớc ngoài so với nếu trở về nƣớc làm việc. Đối với ngành phụ thuộc vốn (capital dependent disciplines/hard sciences) nhƣ y, khoa học và kỹ thuật, sau khi học xong, tiếp tục làm việc ở nƣớc ngoài, DHS nhận đƣợc nhiều đào tạo chuyên môn, giúp tăng kĩ năng, tăng năng suất nên có xu hƣớng không trở về nƣớc nhà so với sinh viên thuộc ngành không phụ thuộc vốn nhƣ luật và nhân văn. Do đó, đối với nhóm ngành phụ thuộc vốn, DHS nhận đƣợc lợi thế khi học tập và làm việc ở những nƣớc phát triển. Công trình của Becker (1993, ấn bản đầu tiên năm 1964) về vốn con ngƣời cũng chỉ ra rằng năng suất làm việc tăng phụ thuộc vào thời gian làm việc, số lƣợng và loại hình đào tạo. Đào tạo công việc càng đặc trƣng cho ngành, cho công việc của công ty, ngƣời làm việc càng ít di chuyển vì tốn chi phí cho mỗi lần chuyển việc. Tuy nhiên, yếu tố loại hình đào tạo liên quan đến nhóm đi làm nên phù hợp với hƣớng nghiên cứu tiếp theo. -8- Tích lũy kinh nghiệm qua công việc – Learning-by-Doing Trong mô hình tích lũy kinh nghiệm qua công việc, kế thừa từ mô hình Solow (1957) và Arrow (1962), kiến thức đạt đƣợc thông qua học từ kinh nghiệm làm việc, lao động, sản xuất. Wong (1995) áp dụng mô hình này vào phân tích di cƣ lao động cho nhóm lao động trẻ. Ông ta cho là ngƣời lao động có khuynh hƣớng chọn nơi làm việc mà họ có thể tích lũy nhiều kinh nghiệm, từ đó, làm tăng năng suất. Kinh nghiệm làm việc tăng dẫn tới năng suất tăng và lƣơng tăng. Tuy nhiên, yếu tố này liên quan đến nhóm đi làm nên phù hợp với hƣớng nghiên cứu tiếp theo. Mô hình lực hút – lực đẩy trong nghiên cứu của Güngör và Tansel (2003) Nghiên cứu của Güngör và Tansel (2003) đƣợc thiết kế dựa trên mô hình lực hút – lực đẩy về di cƣ đối với chảy máu chất xám của Thổ Nhĩ Kỳ để xây dựng các yếu tố có khả năng ảnh hƣởng đến dự định trở về của 2 đối tƣợng sinh viên và ngƣời đang đi làm ở nƣớc ngoài. Lực hút gồm các yếu tố của nước ngoài có tác dụng làm tăng dự định không trở về nước của đối tượng khảo sát. Lực đẩy gồm các yếu tố của nước nhà có tác dụng làm tăng dự định không trở về nước. Các yếu tố lực hút và lực đẩy thuộc nhiều lĩnh vực nhƣ kinh tế, xã hội, chính trị, thể chế, và nghề nghiệp (Bảng 2.1). Từ đó, dòng vốn con ngƣời di chuyển từ nơi tạo lực đẩy đến nơi phát sinh lực hút. Bảng 2.1 Minh họa một số lực hút – lực đẩy ảnh hƣởng đến dự định không về Yếu tố lực đẩy (từ nƣớc nhà) Thu nhập thấp Yếu tố lực hút (của nƣớc ngoài) Lƣơng cao hơn Không có cơ hội đƣợc đào tạo nâng cao Môi trƣờng làm việc tốt hơn trong lĩnh vực chuyên môn Gần các trung tâm sáng tạo và nghiên cứu quan Tổ chức quan liêu, không hiệu quả trọng Bất ổn kinh tế Cơ hội giáo dục tốt hơn cho con cái Đối tƣợng khảo sát đƣợc hỏi về mức độ quan trọng của từng yếu tố3 có thể làm bản thân quyết định không về nƣớc hoặc hoãn về nƣớc (ngay cả câu hỏi về dự định hiện tại đƣợc trả lời về hay không về nƣớc). Cách hỏi này với kì vọng mức độ càng quan trọng của mỗi yếu tố càng có mối quan hệ với dự định hiện tại không về nƣớc. 3 5 mức của thang đo Likert: 1: Hoàn toàn không quan trọng; 2: Không quan trọng; 3: Ít quan trọng; 4: Quan trọng; 5: Rất quan trọng.