Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Bệnh học môi trường (nxb đại học quốc gia 2005) võ hưng, 192 trang...

Tài liệu Bệnh học môi trường (nxb đại học quốc gia 2005) võ hưng, 192 trang

.PDF
96
1159
76

Mô tả:

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN PGS–TS Voõ Höng ThS Nguyeãn Thò Kim Loan ThS Phaïm Thò Bích Ngaân BEÄNH HOÏC MOÂI TRÖÔØNG NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH – 2006 LÔØI NOÙI ÑAÀU Trong tieán trình phaùt trieån vaø hoäi nhập, ñeå phaùt trieån beàn vöõng, moãi quoác gia ñeàu coù chieán löôïc vaø keá hoaïch phaùt trieån rieâng nhöng khoâng naèm ngoaøi khuoân khoå hoaïch ñònh chung cuûa toaøn theá giôùi. Maëc duø coù nhieàu coá gaéng trong vieäc bieân soaïn cho phuø hôïp vôùi lónh vöïc moâi tröôøng vaø söùc khoeû, song giaùo trình naøy khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt veà nhieàu maët. Taäp theå taùc giaû raát mong nhaän ñöôïc nhieàu yù kieán ñoùng goùp vaø boå sung cuûa baïn ñoïc ñeå coù theå söûa chöõa cho giaùo trình ñöôïc hoaøn thieän hôn. Traân troïng caûm ôn. Taäp theå taùc giaû. Phaùt trieån beàn vöõng khoâng chæ laø phaùt trieån, söû duïng vaø baûo veä nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân laâu beàn, maø coøn laø baûo veä moâi tröôøng vaø ñoøi hoûi caùc chöông trình chaêm soùc söùc khoeû coäng ñoàng bôûi vì con ngöôøi cuõng laø moät nguoàn taøi nguyeân. OÂ nhieãm moâi tröôøng ñaõ daãn ñeán heä lụy cuûa noù laø beänh taät, giaûm suùt söùc khoeû vaø söï giaûm suùt khaû naêng lao ñoäng cuûa nhaân loaïi. Giaùo trình Beänh hoïc Moâi tröôøng ñöôïc bieân soaïn nhaèm muïc ñích cung caáp cho hoïc vieân heä Cao hoïc chuyeân ngaønh Söû duïng vaø baûo veä taøi nguyeân moâi tröôøng nhöõng khaùi nieäm cô baûn vaø caùc moái lieân quan chaët cheõ giöõa moâi tröôøng vaø beänh taät, töø ñoù giuùp hoïc vieân coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc cô baûn coù theå ñònh höôùng trong vieäc ñöa ra caùc giaûi phaùp caûi thieän moâi tröôøng, naâng cao söùc khoeû ngöôøi lao ñoäng vaø söùc khoeû coäng ñoàng. Ngoaøi ra, giaùo trình coù theå ñöôïc duøng laøm taøi lieäu tham khaûo cho caùc giaûng vieân, sinh vieân ngaønh Khoa hoïc Moâi tröôøng – Baûo hoä lao ñoäng, cuõng nhö caùc ngaønh Xaõ hoäi hoïc, Taâm lyù, Giaùo duïc hoïc. Chuùng toâi ñaõ coá gaéng bieân taäp nhöõng kieán thöùc cô baûn nhaèm ñaûm baûo tính Khoa hoïc, tính giaùo khoa, tính logic vaø tính Vieät Nam cuûa moät giaùo trình. 3 4 – Nhaân caùch khi ñoùng vai troø chuû theå cuûa hoaït ñoäng xaõ hoäi MỞ ĐẦU Trong chieán löôïc “OÅn ñònh vaø phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñeán naêm 2000” (Ñaïi hoäi 8) vaø vaên kieän ñaïi hoäi 8 ñeàu ghi roõ “Ñaát nöôùc ta ñang ôû thôøi kyø phaùt trieån môùi. Ñaåy maïnh coâng nghieäp hoùa – hieän ñaïi hoùa (CNH–HÑH) laø nhieäm vuï trung taâm trong suoát thôøi kyø quaù ñoä tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH), trong ñoù con ngöôøi ôû vò trí trung taâm, vì muïc tieâu vaø ñoäng löïc chung cuûa söï phaùt trieån laø vì con ngöôøi, do con ngöôøi”. Moïi chöông trình döï aùn cuûa Nhaø nöôùc, moïi hoaït ñoäng nhaèm thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñeàu nhaèm vaøo ñích cuoái cuøng laø cuoäc soáng ngaøy caøng toát ñeïp cuûa con ngöôøi caû veà vaät chaát laãn tinh thaàn, bôûi vì chính con ngöôøi laøm neân taát caû, con ngöôøi laøm thay ñoåi xaõ hoäi, phaùt trieån xaõ hoäi. Do ñoù chính con ngöôøi vöøa laø muïc tieâu vöøa laø ñoäng löïc phaùt trieån xaõ hoäi, kinh teá. Con ngöôøi laø moät thöïc theå sinh hoïc toàn taïi trong toång theå caùc moái quan heä haøi hoøa vôùi nhau. Veà baûn chaát con ngöôøi ñöôïc caáu taïo töø nhöõng ñôn vò nhoû nhaát laø caùc teá baøo soáng. Caùc toå chöùc cô quan, boä maùy cô theå ñaûm nhieäm nhöõng chöùc naêng nhaát ñònh cho söï soáng cuûa con ngöôøi. Töø khi sinh ra, taêng tröôûng, phaùt trieån vaø giaø ñi con ngöôøi luoân toàn taïi trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi, chòu taùc ñoäng töø nhieàu phía, trong moái quan heä chaèng chòt cuûa nhieàu yeáu toá coù taùc ñoäng laãn nhau. Moâi tröôøng xaõ hoäi laø moâi tröôøng giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, vôùi tö caùch laø: – Caù theå khi ñaïi dieän cho loaøi ngöôøi – caù theå cuûa moät loaøi. – Caù nhaân khi laø thaønh vieân cuûa xaõ hoäi – caù nhaân trong moät coäng ñoàng. 5 Caùc moái lieân heä giöõa caù nhaân vôùi caù nhaân, caù nhaân vôùi coäng ñoàng, coäng ñoàng vôùi coäng ñoàng theo huyeát thoáng, saéc toäc, toân giaùo, xu höôùng, caùc vaán ñeà truyeàn thoáng, baûn saéc daân toäc, ñaïo ñöùc, loái soáng… ñeàu laø nhöõng nhaân toá xaõ hoäi luoân taùc ñoäng phöùc taïp ñeán con ngöôøi. Vôùi baûn chaát di truyeàn nhaát ñònh con ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån vôùi tö caùch caù nhaân hay coäng ñoàng trong moái lieân quan chaët cheõ vôùi moâi tröôøng, taùc ñoäng qua laïi vôùi moâi tröôøng baèng nhöõng aûnh höôûng tích cöïc vaø tieâu cöïc khaùc nhau. Möùc ñoä aûnh höôûng ñoù ñeán con ngöôøi ngaøy nay, khaùc haún vôùi sinh vaät, phuï thuoäc vaøo thaùi ñoä cö xöû cuûa con ngöôøi ñoái vôùi moâi tröôøng. Nghieân cöùu caùc quy luaät taùc ñoäng giöõa moâi tröôøng vaø con ngöôøi phaûi ñöôïc ñaët trong moâ hình thoáng nhaát khoâng taùch rôøi giöõa tinh thaàn vaø theå xaùc, khoâng taùch rôøi giöõa nhaân caùch vaø sinh theå. Ñoù laø coâng vieäc cuûa nhieàu lónh vöïc khoa hoïc khaùc nhau, do nhieàu ngaønh khoa hoïc rieâng reõ tieán haønh nhöng taát caû ñeàu höôùng veà moät muïc tieâu thoáng nhaát vôùi ñieàu coát loõi laø laáy con ngöôøi laøm trung taâm. Baûo veä moâi tröôøng cuõng chính laø vì con ngöôøi vaø do ñoù cuõng khoâng phaûi laø traùch nhieäm cuûa rieâng ai. Giaùo trình naøy chæ giôùi haïn trong moät phaïm vi heïp chuû yeáu laø taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng (chuû yeáu laø moâi tröôøng töï nhieân) ñeán coäng ñoàng ngöôøi nhaèm höôùng tôùi nhöõng giaûi phaùp toång theå haïn cheá aûnh höôûng xaáu, baûo veä söùc khoûe tröôùc maét vaø laâu daøi cho coäng ñoàng ñeå lao ñoäng coù hieäu quaû vì muïc tieâu phoàn vinh cuûa toaøn theå coäng ñoàng. Ñaây chöa phaûi laø moät giaùo trình Beänh hoïc thuaàn tuùy vì ñoái töôïng cuûa beänh hoïc laø beänh nhaân vaø muïc tieâu cuûa beänh hoïc laø ñieàu trò beänh, ñöa traû söùc khoûe laïi cho ngöôøi beänh. Ñoái töôïng cuûa giaùo 6 trình naøy laø con ngöôøi bình thöôøng trong moâi tröôøng vôùi nhöõng taùc ñoäng töø nhieàu phía gaây nhieàu hieäu quaû khaùc nhau, caùi tích cöïc vaø tieâu cöïc ñan xen nhau, caùi xaáu laãn vôùi caùi toát. Muïc tieâu cuûa Giaùo trình laø trang bò cho hoïc vieân nhöõng hieåu bieát caên baûn veà moái quan heä cuûa caùc nhaân toá moâi tröôøng vôùi baûn thaân con ngöôøi trong nhaân caùch ñích thöïc cuûa hoï tröôùc coäng ñoàng, coù quan heä maät thieát vôùi coäng ñoàng nhaèm baûo veä söùc khoûe cuûa coäng ñoàng tröôùc maét vaø laâu daøi. Ñoù cuõng laø muïc tieâu khoâng rieâng moät giaùo trình naøy. Tuy nhieân caùi khaùc laø ôû noäi dung vaø phöông phaùp nghieân cöùu. Giaùo trình khoâng ñi saâu vaøo nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät coâng ngheä maø chæ neâu leân nhöõng nguyeân lyù toång quaùt döïa treân nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu coäng ñoàng maø moät trong nhöõng phöông phaùp ñöôïc öùng duïng roäng raõi laø Dòch teã hoïc, nhaèm thu thaäp nhöõng thoâng tin cô baûn veà söùc khoûe, tìm hieåu söï phaân boá beänh taät vaø yeáu toá quyeát ñònh söï phaân boá ñoù. Dòch teã hoïc nghieân cöùu caùc nhoùm ngöôøi, coäng ñoàng ngöôøi (chöù khoâng phaûi laø caù theå), phaân tích caùc nhoùm ngöôøi coù beänh vaø khoâng coù beänh, tìm ra söï khaùc bieät vaø tieán tôùi caùc yeáu toá taùc ñoäng ñeán quaù trình sinh beänh. Taùc nhaân gaây beänh laø moät boä phaän cuûa toång theå moâi tröôøng. Chính quan nieäm naøy theå hieän tính ña daïng trong quan heä giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng maø con ngöôøi laø trung taâm cuûa caùc moái quan heä ñoù. Coù ba caùch nghieân cöùu dòch teã hoïc: – Dòch teã hoïc moâ taû: quan saùt, ghi cheùp caùc hieän töôïng, caùc dieãn bieán, caùc ñaëc ñieåm thaáy ñöôïc ôû caùc ñoái töôïng nghieân cöùu. Ñoù laø phöông phaùp kinh ñieån maø ngaøy nay khoâng ai döøng laïi ôû vieäc moâ taû naøy. 7 – Dòch teã hoïc phaân tích: mang tính chaát cuûa moät quy trình thöû nghieäm, söû duïng caùc nhoùm ñoái chöùng, söû duïng caùc tyû leä ruùt ra ñöôïc töø caùc nhoùm ñeå so saùnh ñoái chieáu. Quaù trình thu thaäp döõ lieäu coù theå tieán haønh theo nhieàu caùch: + Ñieàu tra, hoài cöùu: söû duïng nhöõng hoà sô, soá lieäu thoáng keâ, tö lieäu coù saün ñeå phaân tích, giaûi trình. Nhöôïc ñieåm laø coù khi khoâng ñaày ñuû hoaëc khoâng ñuû tin caäy, phieán dieän, chaát löôïng khoâng ñaûm baûo. + Ñieàu tra thöïc ñòa: laø caùch thöùc phoå bieán vaø caàn thieát (ngay caû khi coù ñieàu tra hoài cöùu, cuõng nhö keát quaû thöïc nghieäm ôû phoøng thí nghieäm) vaãn coøn phaûi ñöôïc kieåm chöùng taïi thöïc ñòa) ÔÛ ñaây vieäc choïn maãu ñieàu tra laø voâ cuøng quan troïng. Maãu laø moät boä phaän cuûa quaàn theå, coäng ñoàng. Keát luaän ruùt ra töø maãu chæ coù giaù trò khi maãu veà soá löôïng laø ñuû lôùn, veà chaát löôïng laø khoâng cheäch vaø ñaïi dieän ñöôïc cho toaøn boä coäng ñoàng maø ta nghieân cöùu. Phöông phaùp laáy maãu ñuû tin caäy thoáng keâ ñöôïc quy ñònh trong phöông phaùp thoáng keâ sinh hoïc. – Dòch teã hoïc can thieäp: Ñaây laø giai ñoaïn raát quan troïng nhöng phaàn lôùn caùc coâng trình nghieân cöùu ñeàu khoâng ñi tôùi ñöôïc giai ñoaïn naøy bôûi vì noù ñoøi hoûi thôøi gian vaø toán keùm thì môùi laøm ñöôïc. Tuy vaäy, noù raát caàn thieát vaø khoâng theå laøm khaùc ñöôïc neáu muoán coâng trình nghieân cöùu ñi tôùi ñöôïc hieäu quaû höõu ích cho coäng ñoàng. Töø nhöõng daãn lieäu ñieàu tra ñöôïc cho pheùp chuùng ta ñaët ra giaû thieát, tieán haønh caùc thöû nghieäm veà caùc giaû thieát, caùc moâ hình, 8 caùc bieän phaùp ñeå qua ñoù thöû nghieäm tính hieäu quaû cuûa noù sang coäng ñoàng. Thoâng thöôøng ngöôøi ta phaûi choïn maãu bôûi vì: – Khoâng caùch naøo thu thaäp ñöôïc soá lieäu treân toaøn boä quaàn theå vì seõ quaù lôùn, quaù toán keùm, quaù maát thì giôø, coù theå sai soùt raát lôùn vì quaù nhieàu ngöôøi tham gia. n= trong ñoù c = sai soá cho pheùp Ví duï: Khi nghieân cöùu veà chieàu cao cuûa moät nhoùm cö daân, ta thaêm doø 60 thaønh vieân vaø coù δ = 5cm, c = 0,5cm. – Do ñoù chæ coù theå laáy maãu, laø boä phaän cuûa quaàn theå. Keát luaän ruùt ra töø maãu seõ ñaïi dieän cho quaàn theå vì theá noù phaûi ñuû lôùn ñeå phuø hôïp quy luaät soá ñoâng vaø khoâng cheäch. Soá löôïng maãu ta caàn coù laøn = Ñoä leäch trung bình cuûa maãu baèng ñoä leäch cuûa quaàn theå chia cho caên soá cuûa n soá caù theå. X = mx = ∑ (x 1 δ n + x2 + ... + xn ) n −1 n = , δ= ∑ (x i − x) 2 n −1 δ mx Trong thöïc teá khi caàn xaùc ñònh côõ maãu phuø hôïp thì ta laøm thaêm doø moät soá caù theå ñeå tìm ñöôïc δ, roài xaùc ñònh ñoä chính xaùc caàn thieát vaø söû duïng coâng thöùc: 9 4 × 52 = 400 ngöôøi (laø ñuû). 0, 52 Vôùi vieäc khaûo saùt tyû leä thì ta duøng coâng thöùc: – Xaùc ñònh côõ maãu phaûi tuøy thuoäc vaøo tính chaát nghieân cöùu, möùc ñoä sai soá cho pheùp. Soá trung bình cuûa quaàn theå laø x , cuûa maãu seõ laø x1, x2 , x3 … xn. Soá trung bình seõ dao ñoäng quanh soá trung bình lyù thuyeát cuûa quaàn theå, tuaân theo luaät phaân phoái chuaån vaø coù ñoä leäch trung bình laø m x . 4δ 2 ñeå ruùt ra soá löôïng maãu toái thieåu caàn thieát c2 pq c2 Ví duï trong ñoù: p: tyû leä nhieãm beänh 1 – p = q: tyû leä khoâng nhieãm Haõy laáy moät ví duï veà nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng ñeán söùc khoûe cuûa daân cö ôû moät ñòa baøn ñoâ thò hoùa taïi TPHCM: Moät cuïm daân cö khoaûng 20 noùc nhaø quanh naêm ngaäp nguïa ôû gaàn ngaõ tö 4 xaõ giaùp ranh giöõa huyeän Bình Chaùnh vaø quaän Taân Bình coù 41 em töø 6 – 10 tuoåi, coù tyû leä beänh khaùc xa vôùi 48 em ôû 38 noùc nhaø thuoäc moät cuïm daân treân ñöôøng Taân Kyø – Taân Quyù thuoäc Bình Höng Hoøa, nôi khoâ raùo nhöng chòu nhieàu buïi do giao thoâng vaø do loø thieâu Bình Höng Hoøa. Soá lieäu khaûo saùt nhö sau: Baûng 1: 10 Moâi tröôøng Beänh ngoaøi da Beänh tieâu chaûy Tieáp xuùc Coù Khoâng Coù Khoâng Nöôùc thaûi chaûy traøn, oâ nhieãm naëng 35 6 31 10 Nöôùc thaûi ít, moâi tröôøng töông ñoái khoâ. 8 40 9 39 Coù a b a+b Khoâng c d c+d a+c b+d a+b+c+d Toång soá a: Soá ngöôøi tieáp xuùc vaø maéc beänh b: Soá ngöôøi tieáp xuùc nhöng khoâng maéc beänh c: Soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc maø vaãn maéc beänh Bảng 2: Moâi tröôøng d: Soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc vaø khoâng beänh Beänh ñöôøng hoâ haáp Coù beänh Khoâng beänh Nhieàu buïi 28 13 Ít buïi 12 36 a + b: Toång soá ngöôøi coù tieáp xuùc c + d: Toång soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc a + c: Toång soá ngöôøi coù beänh b + d: Toång soá ngöôøi khoâng maéc beänh – Tyû leä nhieãm beänh ôû nhoùm coù tieáp xuùc: a /(a + b) (Nguoàn: Soá lieäu ruùt goïn töø ñeà taøi nghieân cöùu “Taùc ñoäng cuûa ñoâ thò hoùa, coâng nghieäp hoùa ñeán moâi tröôøng soáng daân cö moät soá vuøng ngoaïi thaønh naêm 2002) Caùc chæ soá ñöôïc duøng ñeå moâ taû söï lieân quan giöõa beänh taät vaø tieáp xuùc vôùi yeáu toá ñoäc haïi ñöôïc tính theo moâ thöùc beänh chöùng nhö sau: Bảng 3: Khoâng – Nguy cô töông ñoái RR (Relative Risk) = (a/a + b) / (c/c +d) = a (c + d) / c (a + b) – Chæ soá cheânh (Odd Ratio) OR = (a/c)/ (b/d) = ad/bc Tyû leä nhieãm beänh da vaø beänh tieâu chaûy ôû nhoùm tieáp xuùc nhieàu nöôùc thaûi baån. Beänh Coù – Tyû leä nhieãm beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc: c /(c + d) Toång soá 11 – Beänh da:35 / (35 + 6) = 35/ 41 = 85,4% 12 – Beänh tieâu chaûy = (31x39) / (9x10) = 1209/ 90 = 13,4 laàn – Beänh tieâu chaûy: 31 / (31 + 10) = 31/ 41 = 75,6% Tyû leä maéc beänh da vaø beänh tieâu chaûy ôû nhoùm ít tieáp xuùc vôùi nöôùc thaûi baån. – Beänh da = 8 / (8 + 40) = 8 / 48= 16,7% – Beänh tieâu chaûy: 9 / (9 + 39) = (9/ 48)= 18,8% Tyû leä nhieãm beänh hoâ haáp ôû nhoùm tieáp xuùc nhieàu vôùi buïi – Beänh hoâ haáp = (28x36) / (12x13) = 1008 / 156 = 6,46 laàn Treân ñaây laø moät khaûo saùt ngaãu nhieân, chöa noùi leân thöïc traïng beänh taät vì chöa coù nhöõng nghieân cöùu ñaày ñuû veà dòch teã hoïc. Tuy nhieân cuõng ñaõ thaáy coù moät moái töông quan giöõa oâ nhieãm moâi tröôøng vaø beänh taät phoå bieán khieán chuùng ta phaûi suy nghó. – Beänh hoâ haáp: 28 / (13 + 28) = 28 / 41 = 68,3% Tyû leä maéc beänh hoâ haáp ôû nhoùm ít tieáp xuùc vôùi buïi – Beänh hoâ haáp: 12 / (12 + 36) = 12 / 48 = 25,0% Nguy cô töông ñoái (RR) cho bieát soá laàn nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng nöôùc thaûi baån. – Beänh da: (35x48) / (8x41) = 1680 / 328 = 5,12 laàn – Beänh tieâu chaûy: (31x48) / (9x41) = 1488/ 369 = 4,03 laàn Nguy cô töông ñoái (RR) cho bieát soá laàn nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng nhieàu buïi. – Beänh hoâ haáp = (28x48) / (12x41) = 1344 / 492 = 2,73 laàn Chæ soá cheânh (OR) laø söï cheânh leäch giöõa soá maéc beänh ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi soá maéc beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng xaáu. – Beänh da = (35x40)/ (6x8) = 1400 / 48 = 29,2 laàn 13 14 CHÖÔNG I Soáng laø phöông thöùc toàn taïi vôùi nhöõng thuoäc tính ñaëc bieät cuûa vaät chaát trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh cuûa sinh quyeån. KHAÙI QUAÙT VEÀ HEÄ SINH THAÙI NGÖÔØI Muïc tieâu Treân cô sôû giôùi thieäu vaén taét veà moâi tröôøng vaø heä sinh thaùi, hoïc vieân caàn ñoïc laïi nhöõng vaán ñeà ñaõ hoïc veà sinh thaùi moâi tröôøng ñeå naém ñöôïc nhöõng noäi dung chuû yeáu sau ñaây: – Heä sinh thaùi ngöôøi tröôùc heát cuõng laø moät heä sinh thaùi töï nhieân, trong ñoù moät loaøi sinh hoïc ñöôïc taùch ra ñeå trôû thaønh nhoùm qui chieáu, ñoù laø con ngöôøi; söï hieän dieän cuûa con ngöôøi laøm bieán ñoåi caùc heä sinh thaùi töï nhieân, phaù vôõ söï caân baèng thoâng thöôøng cuûa chuùng. Taát caû phuï thuoäc vaøo maät ñoä daân soá vaø caùc giai ñoïan phaùt trieån vaên hoùa– hình thaùi kinh teá cuûa hoï. – Töø choã leä thuoäc hoaøn toaøn vaøo taøi nguyeân moâi tröôøng, con ngöôøi tieán tôùi choã chinh phuïc roài khai thaùc trieät ñeå taøi nguyeân moâi tröôøng daãn ñeán laøm caïn kieät vaø suy thoaùi moâi tröôøng. – Con ngöôøi trôû thaønh thuû phaïm nhöng ñoàng thôøi cuõng laø naïn nhaân cuûa suy thoaùi moâi tröôøng. – Nghieân cöùu sinh thaùi hoïc ngöôøi laø cô sôû khoa hoïc ñeå xaây döïng moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi töï nhieân. 1.1. Heä sinh thaùi ngöôøi Trong quaù trình xuaát hieän, phaùt trieån vaø tieán hoùa, söï soáng luoân gaén chaët vôùi moâi tröôøng maø noù toàn taïi. Khoâng heà coù söï soáng ngoaøi moâi tröôøng vaø cuõng khoâng theå coù söï soáng trong moâi tröôøng maø noù khoâng thích öùng ñöôïc. Moái quan heä giöõa quaàn xaõ sinh vaät vaø moâi tröôøng soáng bao quanh döôùi taùc ñoäng cuûa naêng löôïng maët trôøi taïo neân moät heä thoáng môû goïi laø heä sinh thaùi. Con ngöôøi laø loaøi sinh hoïc cao caáp nhaát coù nhöõng ñaëc thuø veà caáu taïo, chöùc naêng vaø quan heä ñaëc bieät ñoái vôùi moâi tröôøng. Moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi cuõng chöùa ñöïng nhieàu ñaëc thuø nhö: – Moâi tröôøng töï nhieân voán saün coù vaø tieáp dieãn döôùi taùc ñoäng qua laïi vôùi con ngöôøi. – Moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi do con ngöôøi taïo ra. Chæ coù con ngöôøi môùi coù moâi tröôøng naøy. – Phöông thöùc thích nghi sinh hoïc vôùi moâi tröôøng töï nhieân yeáu daàn duø noù vaãn toàn taïi vaø dieãn bieán. – Phöông thöùc thích nghi baèng saûn phaåm vaên hoùa phaùt trieån maïnh leân. Töø ñoù coù heä sinh thaùi ngöôøi maø con ngöôøi, khaùc vôùi moïi sinh vaät khaùc, thích nghi moät caùch chuû ñoäng vôùi moâi tröôøng. Con ngöôøi khai thaùc moâi tröôøng ñeå phuïc vuï cuoäc soáng. Vôùi daân soá taêng nhanh, moâi tröôøng ñang bò khai thaùc tuøy tieän, ñang 1.1.1 Phöông thöùc soáng: 15 16 Moät khoa hoïc môùi ñöôïc hình thaønh laø Sinh thaùi hoïc ngöôøi hay coù luùc coøn goïi laø Sinh thaùi hoïc nhaân vaên. Ñoù laø moät khoa hoïc lieân ngaønh, coù söï keát hôïp giöõa sinh thaùi hoïc (thuoäc veà khoa hoïc töï nhieân) vôùi ñòa lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc v.v… (thuoäc veà khoa hoïc xaõ hoäi) SAÊN BAÉT – ÑAÙNH CAÙ: ñaõ manh nha töø giai ñoaïn haùi löôïm vôùi caùc loaøi ñoäng vaät nhoû. Töø trung kyø ñaù cuõ (100.000 naêm) môùi phaùt trieån vôùi thuù lôùn. Huy ñoäng löïc löôïng ñoâng ngöôøi, khoûe maïnh ñeå saên ñuoåi, vaây baét, ñaùnh baãy. Nhôø saên baét keát hôïp haùi löôïm, cuoäc soáng coù phaàn no ñuû hôn, xuaát hieän söï phaân coâng lao ñoäng sô khai. Coù theâm nguyeân lieäu môùi ñeå söû duïng laø da, xöông laøm leàu ôû, chaên ñaép, aùo quaàn. Sinh thaùi hoïc laø boä phaän cuûa sinh hoïc chuyeân nghieân cöùu moâi tröôøng, taùc ñoäng giöõa sinh giôùi vaø moâi tröôøng xung quanh, ñaûm baûo söï toàn taïi, phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa sinh giôùi. Vaøo thôøi ñaïi ñaù môùi (10.000 – 8.000 naêm tröôùc ñaây) xuaát hieän cung teân, giaùo maùc, lao phoùng, coù theâm phöông thöùc saên baén – khoâng ñoøi hoûi ñoâng ngöôøi maø hieäu quaû hôn. Sinh thaùi hoïc ngöôøi laáy ñoái töôïng nghieân cöùu laø con ngöôøi vaø moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi trong tö caùch quaàn theå hay coäng ñoàng ngöôøi. Ñaùnh caù manh nha töø thôøi ñaù giöõa (12.000 – 15.000 naêm tröôùc ñaây) phaùt trieån cao ôû thôøi ñaù môùi. Coù lao vôùi ngaïnh nhoïn, coù moùc, tieán tôùi duøng löôùi vaø coù thuyeàn maûng ñaùnh caù xa bôø. Ñaõ phaùt hieän ra löûa, tìm caùch giöõ löûa, caùch laáy löûa. Ñoù laø cuoäc caùch maïng kyõ thuaät ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi. caïn kieät vôùi nhòp ñoä baùo ñoäng. Theá caân baèng sinh thaùi bò vi phaïm nghieâm troïng, treân dieän roäng, treân phaïm vi toaøn theá giôùi. 1.1.2 Caùc hình thaùi kinh teá: Cuøng vôùi söï phaùt trieån tieán hoùa cuûa baûn thaân con ngöôøi, söï chuyeån bieán töø heä sinh thaùi töï nhieân sang heä sinh thaùi ngöôøi traûi qua quaù trình phaùt trieån tieán hoùa töø thaáp ñeán cao cuûa caùc hình thaùi kinh teá: Haùi löôïm, saên baét, ñaùnh caù, chaên thaû, noâng nghieäp, coâng nghieäp – ñoâ thò hoùa vaø haäu coâng nghieäp HAÙI LÖÔÏM: laø hình thaùi kinh teá nguyeân thuûy nhaát, con ngöôøi thu löôïm nguoàn thöùc aên coù saün, coâng cuï laø rìu tay baèng ñaù (ñaù nguyeân vaø ñaù gheø), cuoác baèng söøng, duïng cuï khaùc baèng xöông. Hình thaùi kinh teá nguyeân thuûy naøy keùo daøi suoát thôøi ñaïi ñaù cuõ(töø 3 trieäu ñeán 100.000 – 40.000 naêm tröôùc ñaây). Naêng suaát thaáp. Daân cö thöa thôùt, coøn phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo moâi tröôøng töï nhieân. 17 Hieäu quaû khai thaùc töï nhieân ñaõ khaù hôn nhöng söï can thieäp cuûa con ngöôøi vaøo töï nhieân chöa coù gì lôùn, caân baèng sinh thaùi vaãn coøn. Möùc ñoä khai thaùc taøi nguyeân vaãn coøn ñuû kòp cho hoài phuïc. CHAÊN THAÛ: Thuaàn döôõng vaø chaên nuoâi gia suùc (cuøng vôùi troàng troït) laø thaønh töïu kinh teá lôùn nhaát trong thôøi ñaïi ñaù môùi voán ñaõ ñöôïc manh nha töø thôøi ñaù giöõa. Thuù ñöôïc thuaàn döôõng phoå bieán laø choù, deâ, cöøu, boø, heo… Sang thôøi ñaïi kim khí (4000–5000 naêm tröôùc coâng nguyeân) coù theâm löøa, ngöïa vôùi nhöõng ñaøn gia suùc lôùn haøng vaïn con treân thaûo nguyeân. Hình thaønh loái soáng du muïc cuûa caùc boä laïc chaên 18 nuoâi, coù theâm nguoàn thöùc aên: thòt söõa vaø nguyeân lieäu da, loâng. Tieán daàn ñeán söû duïng gia suùc vaøo caøy, keùo, vaän taûi. Hình thaønh vieäc choïn loïc gioáng môùi (duø chöa hoaøn toaøn coù yù thöùc) cho naêng suaát cao. Xuaát hieän söï can thieäp vaøo caân baèng sinh thaùi: haø maõ, voi röøng, teâ giaùc ñaõ bò tieâu dieät khaù nhieàu, phaù röøng laáy ñaát ñai troàng troït aûnh höôûng xaáu ñeán ñieàu kieän soáng cuûa thuù röøng. NOÂNG NGHIEÄP: phaùt trieån roäng khaép vaøo thôøi ñaù môùi. Nguõ coác ñöôïc troàng chuû yeáu laø: luùa mì, maïch, ngoâ, luùa. Ngoaøi ra ñaõ coù ñaäu, meø, rau, cuû, caây aên quaû vaø caây laáy daàu. Luùa nöôùc xuaát hieän ôû vuøng ven soâng lôùn, cuøng vôùi vieäc döï tröõ nöôùc, ñöa nöôùc vaøo ñoàng ruoäng, ñaép ñeâ baûo veä muøa maøng. Boø ngöïa duøng phoå bieán vaøo caøy keùo trong noâng nghieäp. Daáu aán chuû yeáu laø tính phong phuù vaø söï caân baèng sinh thaùi chöa bò phaù vôõ nghieâm troïng. Cuoäc soáng oån ñònh trong thôøi ñaù môùi. Söï phaân coâng trong xaõ hoäi noâng nghieäp ngaøy moät roõ. Moät boä phaän ñaõ taùch rôøi canh taùc maø chaêm chuù vaøo saûn xuaát coâng cuï phuïc vuï canh taùc nhö caøy cuoác vaø phuïc vuï sinh hoaït nhö coái xay…Nhöõng saûn phaåm coù tính haøng hoùa naøy seõ ñöôïc trao ñoåi döôùi daïng mua baùn vaø thò tröôøng sô khai cuõng hình thaønh ôû nhöõng nôi töông ñoái taäp trung ñoâng ngöôøi chuyeân saûn xuaát vaø giao dòch, mua baùn. Ñoâ thò sô khai cuõng hình thaønh töø ñoù. COÂNG NGHIEÄP: baét ñaàu muoän nhöng laøm bieán ñoåi saâu saéc giôùi töï nhieân trong thôøi gian voâ cuøng ngaén so vôùi toaøn boä lòch söû töï nhieân. Hình thaùi kinh teá naøy ñöôïc baét ñaàu baèng vieäc saùng taïo ñoäng cô hôi nöôùc. Ñoù laø cuoäc caùch maïng khoa hoïc kyõ thuaät laàn thöù hai cuûa nhaân loaïi, trong ñoù heä thoáng kyõ thuaät môùi ñöôïc hình 19 thaønh, coâng tröôøng thuû coâng ñöôïc chuyeån sang neàn ñaïi saûn xuaát tö baûn chuû nghóa. Maùy moùc taïo naêng suaát lôùn, taùc ñoäng maïnh meõ ñeán moâi tröôøng soáng: – Noâng nghieäp vôùi maùy moùc phaùt quang, phaù röøng, xaây döïng coâng trình thuûy lôïi, ñaïi thuûy noâng. – Khai thaùc moû phaù huûy sinh thaùi röøng vaø taøi nguyeân ñoäng thöïc vaät, aûnh höôûng xaáu ñeán ñòa taàng. – Naêng löôïng tieâu thuï nhieàu: than, daàu moû, khí ñoát phaùt sinh oâ nhieãm moâi tröôøng. – Chuû nghóa thöïc daân tieâu dieät haøng loaït ñoäng vaät röøng, phaù huûy nghieâm troïng taøi nguyeân röøng (vaø nhieàu boä laïc ngöôøi cuõng bò tieâu dieät) taïo nhöõng cuoäc di cö lôùn trong lòch söû. Ngöôøi da ñen bò baét laøm noâ leä ñeå khai thaùc nhöõng vuøng ñaát môùi maø boïn thöïc daân phöông Taây ñaõ xaâm chieám ñöôïc. Moät söï thay ñoåi caên baûn veà baûn ñoà daân soá treân theá giôùi. – Nguoàn naêng löôïng truyeàn thoáng caïn kieät nhanh. Moâi tröôøng oâ nhieãm ngaøy caøng traàm troïng. Daân soá theá giôùi taêng quaù ñoä. Ña daïng sinh hoïc suy giaûm. Khoaûng caùch giaøu ngheøo giöõa caùc coäng ñoàng ngaøy caøng lôùn. Xung ñoät moâi tröôøng ngaøy caøng gay gaét vaø mang roõ tính xung ñoät chính trò – xaõ hoäi. Moät neùt tieâu bieåu laø hieän töôïng ñoâ thò hoùa: Thöïc teá thì ñoâ thò ñaõ xuaát hieän töø söï phaùt trieån noâng nghieäp taïo ra dö thöøa, cuøng söï phaùt trieån thuû coâng nghieäp taùch rôøi noâng nghieäp taïo tieàn ñeà cho ñoâ thò hoùa. 20 Moät boä phaän daân cö taùch ra khoûi vieäc ñoàng aùng ñeå taäp trung laïi thaønh caùc thò traán. Thò traán ñaàu tieân ñaõ xuaát hieän töø 3 – 4 ngaøn naêm tröôùc coâng nguyeân nhöng ñoâ thò hoùa quy moâ theá giôùi chæ baét ñaàu trong theá kyû 19. Ñaëc tröng cuûa ñoâ thò laø: Caùc thaønh toá töï nhieân ñöôïc thay theá bôûi taïo phaåm vaên hoùa vôùi moät maïng löôùi caáu truùc veä tinh vaây quanh (thò traán, trang traïi, thoân aáp lieân keát nhau qua heä thoáng giao thoâng) + Caùc bieåu hieän phong phuù veà vaên hoùa (töø phong tuïc taäp quaùn, taâm lyù trôû ñi), ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn. + Beân ngoaøi cöù töôûng laø taùch rôøi khoûi töï nhieân nhöng thöïc teá gaén boù maät thieát, theå hieän baèng vieäc söû duïng löông thöïc thöïc phaåm, nhieân lieäu vaø nguyeân lieäu. + Taêng daân soá laø hieän töôïng raát phoå bieán daãn tôùi môû roäng phaïm vi ñoâ thò, tieâu thuï nhieàu saûn phaåm vaø nhieàu heä quaû phaùt trieån khaùc: Nghieâm troïng nhaát laø oâ nhieãm moâi tröôøng, tröôùc heát laø oâ nhieãm khoâng khí (do coâng nghieäp, giao thoâng vaø sinh hoaït) + Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa ñoâ thò nhö moät trung taâm tieâu thuï taøi nguyeân laø khoâng heà thay ñoåi trong suoát quaù trình phaùt trieån. Giaûi quyeát vaán ñeà ñoâ thò hoùa phaûi xem xeùt trong moái quan heä vôùi nhieàu nhaân toá aûnh höôûng toaøn cuïc nhö: daân soá, ñaát ñai, löông thöïc vaø caùc taøi nguyeân khaùc. Ñoù laø moät yeâu caàu trong chieán löôïc sinh thaùi moâi tröôøng. HAÄU COÂNG NGHIEÄP: Hay coøn goïi laø SIEÂU COÂNG NGHIEÄP (Super Industrialism). Ñoù laø giai ñoaïn môùi ñöôïc döï baùo 21 trong söï phaùt trieån vôùi toác ñoä cao veà kyõ thuaät coâng ngheä cuõng nhö vaên hoùa xaõ hoäi vôùi nhu caàu höôûng thuï raát cao. Ñieàu ñoù ñoøi hoûi neáp suy nghó môùi veà caùch öùng xöû trong heä sinh thaùi, döôùi khaåu hieäu phaùt trieån beàn vöõng. Ñoù laø chieán löôïc toaøn caàu veà quy hoaïch laïi toaøn boä taøi nguyeân treân traùi ñaát. Giaùo sö Ñaëng Höõu ñaõ coù moät döï baùo veà hình thaùi kinh teá haäu coâng nghieäp nhö sau: Trong 15 naêm qua do taùc ñoäng cuûa caùch maïng khoa hoïc coâng ngheä ñaëc bieät laø coâng ngheä thoâng tin, coâng ngheä sinh hoïc, coâng ngheä vaät lieäu, coâng ngheä naêng löôïng, neàn kinh teá theá giôùi ñang bieán ñoåi saâu saéc, maïnh meõ veà cô caáu, chöùc naêng vaø phöông thöùc hoaït ñoäng. Ñoù laø böôùc ngoaët lòch söû coù yù nghóa troïng ñaïi ñöa neàn kinh teá toaøn caàu töø kinh teá coâng nghieäp sang kinh teá tri thöùc, ñöa neàn vaên minh loaøi ngöôøi töø vaên minh coâng nghieäp sang vaên minh trí tueä vôùi 10 ñaëc ñieåm chuû yeáu sau: 1. Söï chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá: YÙ töôûng ñoåi môùi vaø coâng ngheä môùi taïo ra nhieàu vieäc laøm môùi vaø naâng cao chaát luôïng cuoäc soáng, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cao, dòch chuyeån cô caáu nhanh. 2. Saûn xuaát coâng ngheä trôû thaønh loaïi hình saûn xuaát quan troïng nhaát, tieân tieán nhaát. Moïi doanh nghieäp ñeàu coù saûn xuaát coâng ngheä, nhieàu doanh nghieäp chuyeân saûn xuaát coâng ngheä trong ñoù khoa hoïc vaø saûn xuaát ñöôïc nhaát theå hoùa, ít coù phaân bieät giöõa phoøng thí nghieäm vaø coâng xöôûng 3. Coâng ngheä thoâng tin ñöôïc öùng duïng voâ cuøng roäng raõi trong moïi lónh vöïc, mang thoâng tin ña phöông tieän phuû khaép caû nöôùc, noái keát haàu heát gia ñình vaø toå chöùc. Thoâng tin trôû thaønh taøi 22 nguyeân quan troïng. Moïi lónh vöïc ñeàu coù taùc ñoäng cuûa coâng ngheä thoâng tin. 4. Daân chuû hoùa ñöôïc thuùc ñaåy. Moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc truy caäp thoâng tin caàn thieát daãn ñeán daân chuû hoùa, coâng khai hoùa caùc hoaït ñoäng vaø toå chöùc ñieàu haønh xaõ hoäi. Caùc chính saùch cuûa nhaø nöôùc vaø cuûa caùc toå chöùc ñeàu ñöôïc thoâng tin kòp thôøi. Ngöôøi daân coù theå nghieân cöùu, phaùt bieåu yù kieán ngay laäp töùc. Khoâng coøn tình traïng böng bít thoâng tin. 5. Xaõ hoäi hoïc taäp: Giaùo duïc raát phaùt trieån. Ngöôøi daân ñöôïc hoïc thöôøng xuyeân ôû tröôøng, ôû treân maïng vaø hoïc töø xa. Ñaàu tö cho giaùo duïc vaø khoa hoïc chieám tyû leä cao nhaát. Ñaàu tö voâ hình (giaùo duïc, khoa hoïc, con ngöôøi) cao hôn ñaàu tö höõu hình (cô sôû vaät chaát). Phaùt trieån con ngöôøi laø nhieäm vuï troïng taâm. 6. Tri thöùc trôû thaønh voán quyù nhaát, laø nguoàn löïc haøng ñaàu taïo neân taêng tröôûng. Tri thöùc khoâng bò maát ñi luùc söû duïng maø ñöôïc chia seû, taêng leân vaø haàu nhö khoâng bò toán keùm khi chuyeån giao. 7. Saùng taïo ñoåi môùi thöôøng xuyeân laø ñoäng löïc taêng tröôûng haøng ñaàu. Coâng ngheä ñoåi môùi raát nhanh, voøng ñôøi coâng ngheä ruùt ngaén, coù khi chæ maáy naêm thaäm chí chæ maáy thaùng. Caùc doanh nghieäp muoán truï ñöôïc vaø phaùt trieån, phaûi luoân ñoåi môùi coâng ngheä vaø saûn phaåm. Tröôùc ñaây ngöôøi ta hay choïn nhöõng coâng ngheä ñaõ chín muoài. Ngaøy nay ngöôøi ta phaûi tìm coâng ngheä môùi naåy sinh vì chín muoài laø saép tieâu vong. 8. Caùc doanh nghieäp vöøa caïnh tranh vöøa hôïp taùc ñeå phaùt trieån. Trong cuøng moät lónh vöïc khi moät coâng ty thaønh coâng thì caùc coâng ty khaùc phaûi tìm caùch chuyeån höôùng hoaëc saùt nhaäp 23 9. Toaøn caàu hoùa: Thò tröôøng vaø saûn phaåm mang tính toaøn caàu. Saûn phaåm ôû baát cöù nôi naøo cuõng coù theå nhanh choùng coù maët khaép theá giôùi. Phaàn lôùn caùc saûn phaåm ñeàu ñöôïc thöïc hieän töø nhieàu nôi treân theá giôùi, laø keát quaû cuûa coâng ty aûo, xí nghieäp aûo, laøm vieäc töø xa… 10. Thaùch ñoá vaên hoùa: Caùc xaõ hoäi phaûi coù nhieàu noã löïc ñeå baûo toàn vaø phaùt trieån baûn saéc vaên hoùa cuûa mình ñeå traùnh bò hoøa tan. 1.2. AÛnh höôûng cuûa caùc yeáu toá sinh thaùi ñeán con ngöôøi 1.2.1 AÛnh höôûng cuûa phöông thöùc soáng vaø thöùc aên Karl Linneù töø theá kyû 18 ñaët con ngöôøi vaøo boä linh chöôûng (Primates). Thöïc ra baûn chaát con ngöôøi vöøa laø cô theå sinh hoïc (Somatic) vöøa laø vaên hoùa (Cultural). Quaù trình khai thaùc moâi tröôøng töø caây coû, ñoäng vaät vaø söï thích nghi vôùi ñieàu kieän soáng naøy laø xuaát phaùt ñieåm saâu xa daãn ñeán cheá taùc coâng cuï. Vaø saùng taïo coâng ngheä chính laø bieåu tröng cuûa vaên hoùa. Ñoù laø söï thích nghi môùi – thích nghi vaên hoùa, theå hieän treân nhöõng caáu taïo vaø chöùc naêng môùi cuûa cô theå: – Hoaøn thieän khaû naêng caàm naém höôùng tôùi cheá taùc vaø caûi tieán coâng cuï. – Taêng cöôøng yù nghóa cuûa kích thích thò giaùc treân cô sôû phaùt trieån thò giaùc. – Thoaùi hoùa haøm raêng, chuyeån chöùc naêng caàm naém töø raêng sang baøn tay, chuyeân bieät hoùa chi sau vôùi chöùc naêng ñi thaúng. 24 – Phöùc taïp hoùa caáu truùc vaø chöùc naêng naõo boä, ñaëc bieät laø caùc trung khu lieân quan ñeán hoaït ñoäng toång hôïp (ngoân ngöõ, chöõ vieát). Vieäc taêng cöôøng söû duïng protein ñoäng vaät, taïo theâm cô sôû vaät chaát coù lieân quan ñeán toaøn boä hoaït ñoäng soáng cuûa cô theå vaø tieán hoùa cuûa caùc loaïi hình ngöôøi. Cheá ñoä dinh döôõng coù aûnh höôûng ñeán bieán dò caùc ñaëc ñieåm cô theå: Ví duï: Boä toäc Maxai chaên nuoâi, aên thòt nhieàu, cao lôùn hôn ñeán 10 cm vaø 10 kg so vôùi boä toäc Kaknia ôû Keânia chuyeân troàng troït. Moâi tröôøng sinh thaùi vaø cheá ñoä dinh döôõng taïo ra nhöõng dò bieät khaù lôùn veà ñaùp öùng sinh hoïc. Ví duï: Tieán boä vaên hoùa (y hoïc) laøm yeáu hoaëc loaïi tröø moät soá aùp löïc choïn loïc nhöng laïi khôi maøo cho moät soá aùp löïc môùi: AIDS, caùc beänh veà tim maïch … Vaên hoùa, moät maët laø söï ñaùp öùng tröôùc aùp löïc moâi tröôøng, maët khaùc laïi laø aùp löïc taïo neân tính ña hình di truyeàn. Vì vaäy vôùi con ngöôøi, hai maët sinh hoïc vaø vaên hoùa khoâng taùch rôøi nhau. 1.2.2. AÛnh höôûng cuûa yeáu toá khí haäu Bieåu hieän ôû nhieàu traïng thaùi khaùc nhau theo muøa, theo ñòa lyù v.v… ñeàu laø toång hôïp cuûa nhieàu thaønh phaàn nhö nhieät ñoä, ñoä aåm, gioù, maây, möa, naéng, tuyeát v.v…Caùc taùc ñoäng naøy ñöôïc thoâng qua nhieàu raøo chaén töï nhieân (soâng, hoà, bieån, nuùi, caây, röøng v.v …) vaø vaên hoùa (nhaø cöûa, ñöôøng saù …) taïo thaønh khí haäu ñòa phöông, tieåu khí haäu, vi khí haäu. Ñieàu hoøa nhieät laø thích nghi sinh hoïc chuû ñaïo lieân quan ñeán caùc chöùc naêng cuûa toå chöùc cô theå. Moät soá cô caáu goùp phaàn ñaûm baûo toát thích nghi vôùi khí haäu. Nhieät ñoä moâi tröôøng thay ñoåi thì 25 nhieät ñoä da cuõng bieán thieân theo, nhöng nhieät ñoä trung taâm cô theå bao giôø cuõng oån ñònh, vaøo khoaûng 36– 37 0 C . 1.2.3. AÛnh höôûng cuûa moâi tröôøng ñòa hoùa Haøm löôïng khoaùng chaát trong thaønh phaàn sinh hoùa cô theå lieân quan ñeán quaù trình bieán ñoåi noäi baøo (taïo xöông, ñieàu hoøa aùp löïc thaåm thaáu v.v …). Töông quan veà tyû leä soá löôïng caùc thaønh phaàn khoaùng trong moâi tröôøng coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán thaønh phaàn khoaùng cô theå, töø ñoù aûnh höôûng ñeán sinh tröôûng, taêng tröôûng, phaùt trieån: Beänh böôùu coå lieân quan ñeán haøm löôïng iod, saâu raêng lieân quan ñeán haøm löôïng fluor trong nöôùc, v.v … 1.3. Taùc ñoäng töông hoã cuûa con ngöôøi vaø heä sinh thaùi Con ngöôøi laø moät thaønh vieân trong caùc heä sinh thaùi töï nhieân quanh mình, coù quan heä töông hoã thoâng qua caùc maét xích thöùc aên, hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát nhöng ñaëc bieät laø thaùi ñoä ñoái xöû ñoái vôùi moâi tröôøng. Con ngöôøi gaây ra: – Bieán ñoåi vaø suy thoaùi caùc heä sinh thaùi töï nhieân. Taøi nguyeân caïn kieät. Xuaát hieän nhieàu heä sinh thaùi nhaân taïo khoâng heà oån ñònh: ñoâ thò, hoà chöùa nöôùc, ñaäp daâng, caûnh quan vaên hoùa… – OÂ nhieãm moâi tröôøng. – Suy giaûm ña daïng sinh hoïc: Nhieàu loaøi sinh hoïc bò tuyeät dieät, trôû neân quyù hieám. – Suy giaûm chaát löôïng cuoäc soáng cuûa chính mình. Chaát löôïng cuoäc soáng phuï thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån xaõ hoäi, moâi tröôøng soáng, quan heä xaõ hoäi, cuï theå laø vieäc laøm, thu nhaäp, höôûng thuï vaø an ninh xaõ hoäi. Daân soá taêng nhanh, saûn löôïng nguõ coác 26 taêng khoâng ñaùng keå, hoa quaû thòt söõa khoâng taêng. Möùc söû duïng naêng löôïng taêng nhanh. Beänh xaõ hoäi, teä naïn xaõ hoäi taêng nhieàu. Chieán tranh vaø xung ñoät quyeàn löïc, saéc toäc, toân giaùo xaåy ra lieân mieân nhieàu nôi. Ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng cuûa moät coäng ñoàng ngöôøi ta coù theå duøng nhieàu tieâu chí khaùc nhau vaø theo nhieàu caùch thöùc khaùc nhau. Treân theá giôùi ngöôøi ta duøng phoå bieán tieâu chí Toång thu nhaäp quoác daân theo ñaàu ngöôøi (GDP) hay Toång saûn phaåm quoác gia theo ñaàu ngöôøi (GNP). Ñoù laø hai tieâu chí coù tính toång löôïng cao, phaûn aùnh ñöôïc naêng löïc kinh teá cuûa nhaø nöôùc. Tuy nhieân hai tieâu chí naøy chæ môùi phaûn aùnh ñöôïc veà maët kinh teá, noùi leân söï giaøu ngheøo cuûa moät quoác gia. Chuùng khoâng bieåu thò ñaày ñuû tình traïng phaân phoái caùc thaønh töïu giöõa caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi, khoâng phaûn aùnh ñöôïc quaù trình naâng cao veà nhieàu maët tinh thaàn vaên hoùa cuõng nhö veà maët söùc khoûe theå chaát vaø taâm lyù. GDP khoâng noùi leân ñieàu gì veà baûn chaát cuûa hoaït ñoäng saûn xuaát: saûn xuaát luùa gaïo hay saûn xuaát suùng ñaïn, chi phí cho giaùo duïc hay chi phí cho caûnh saùt, xaây döïng khu Casino hay xaây döïng beâïnh vieän mieãn phí cho ngöôøi ngheøo. Moät dollar laø moät dollar cho duø hieäu quaû xaõ hoäi raát khaùc nhau, thaäm chí hoaït ñoäng naøy coù theå gaây tai haïi raát nhieàu cho moät hoaït ñoäng khaùc. Tuy nhieân, cho ñeán nay GDP vaãn ñöôïc öa duøng tröôùc tieân bôûi vì noù cho pheùp so saùnh tieàm löïc saûn xuaát töông ñoái cuûa caùc quoác gia khaùc nhau. Ñeå khaéc phuïc moät phaàn nhöôïc ñieåm cuûa GDP, nhieàu nöôùc ñaõ söû duïng chæ soá “Phaùt trieån con ngöôøi– HDI”, coøn goïi laø chæ soá “Phaùt trieån nhaân löïc”, bao goàm caùc tieâu chí: tuoåi thoï trung bình, trình ñoä daân trí vaø thu nhaäp thöïc teá. 27 Tuoåi thoï con ngöôøi noùi leân khaû naêng ñöôïc soáng trong cuoäc soáng laønh maïnh, bình yeân, no ñuû. Trình ñoä daân trí, hay trình ñoä giaùo duïc, noùi leân khaû naêng tieáp thu vaên hoùa, khoa hoïc cuûa ngöôøi daân, thöôøng ñöôïc ño baèng möùc ñoä phoå caäp giaùo duïc hay tyû leä soá ngöôøi bieát chöõ trong coäng ñoàng. Thu nhaäp thöïc teá cuûa ngöôøi daân noùi leân khaû naêng ñöôïc tieáp caän caùc nguoàn löïc caàn thieát ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuoäc soáng tröôùc maét vaø laâu daøi. HDI laø trung bình coäng cuûa ba tieâu chí ñoù. Trong naêm 1989 HDI cuûa Vieät Nam laø 0,560 ñöôïc xeáp thöù 122 treân 174 nöôùc trong khi GDP chæ ñöôïc xeáp thöù 148. HDI trung bình cuûa theá giôùi laø 0,772. Canada ñöôïc xeáp cao nhaát 0,960, trong khi GDP cuûa hoï chæ laø thöù 10. Ngöôøi ta coøn duøng chæ soá “Phaùt trieån giôùi– GDI” (Gender related development index) ñeå so saùnh möùc phaùt trieån cuûa phuï nöõ, cuõng laø nhaèm ñaùnh giaù möùc ñoä bình ñaúng giôùi. Thuïy Ñieån coù GDP xeáp thöù 22, HDI cuõng xeáp thöù 22 nhöng GDI ñöôïc xeáp vaøo loaïi nhaát. GDI cuûa Vieät Nam ñöôïc xeáp thöù 108. Thöïc ra chaát löôïng cuoäc soáng laø moät khaùi nieäm raát meàm deûo maø khi xem xeùt phaûi löu yù ñeán raát nhieàu khía caïnh khaùc nhau nhö: 1. Daân soá; 2. Lao ñoäng vaø vieäc laøm; 3. Ngheà nghieäp; 4. Giaùo duïc; 5. Ñieàu kieän lao ñoäng; 6. Tai naïn lao ñoäng; 7.Tieän nghi gia ñình; 8. Hoân nhaân gia ñình; 9. Hoaït ñoäng xaõ hoäi; 10. Baûo hieåm xaõ hoäi; 11. Söùc khoûe vaø y teá; 12. Traät töï xaõ hoäi; 13. Tieàn löông vaø thu nhaäp; 14. Coâng baèng xaõ hoäi; 15. Moâi tröôøng, v.v… 28 Moät nhaø giaùo duïc moâi tröôøng AÁn Ñoä, oâng R.E.Sharma, quan nieäm chaát löôïng cuoäc soáng laø söï ñaùp öùng ngaøy caøng taêng tieán caùc nhu caàu cô baûn veà löông thöïc, naêng löôïng, nhaø ôû, giaùo duïc, y teá, an ninh xaõ hoäi. Ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng caàn phaûi xem xeùt möùc ñoä beàn vöõng, oån ñònh trong töông quan haøi hoøa vôùi töï nhieân, khoâng laøm haïi töï nhieân. Sharma ñöa ra moâ hình cuoäc soáng laø moät hình sao 5 caùnh vaø moãi ñænh laø moät hình sao 5 caùnh khaùc. II 1 2 I III 4 IV ñoäng IV. Caùc vaán ñeà Heä thoáng xaõ hoäi Heä thoáng Giaù trò chính trò vaên hoùa Thöông maïi Vieän trôï Ñaàu tö chính trò– xaõ hoäi V. Caùc vaán ñeà kinh teá ngheä nhieân Cô caáu ngaønh ngheà thöïc Loái soáng Giaù trò toân giaùo Cô caáu Öu tieân kinh teá phaùt trieån TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHUÛ YEÁU 3 1. Nguyeãn Ñình Khoa, 1983, Moâi tröôøng soáng vaø con ngöôøi, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. 5 2. Phaïm Thò Ngoïc Traàm, 1987, Moâi tröôøng sinh thaùi– vaán ñeà vaø giaûi phaùp, NXB Chính trò Quoác gia. 3. Odum, 1978 (dòch), Cô sôû sinh thaùi hoïc, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. V Baûng 4 tröôøng Ñaëc tröng cuûa heä thoáng thaønh phaàn (1 – 5) 4. Olivier, 2002 (dòch), Sinh thaùi hoïc nhaân vaên, NXB Theá giôùi. 1 2 3 4 5 I. Caùc vaán ñeà daân soá Quy moâ Cô caáu Phaân boá Bieán ñoåi töï nhieân Bieán ñoåi cô hoïc 5. http// en.wikipedia ecology/Sociology. II. Caùc vaán ñeà phuùc lôïi GDP/ng Giaùo duïc Baûo hieåm xaõ hoäi Nhaø cöûa Y teá III. Caùc vaán ñeà taøi nguyeân moâi Nguoàn lao Coâng Moâi tröôøng töï Voán Löông Ñaëc tröng cuûa heä thoáng lôùn (I – V) 29 – org/wiki/ecology/Human 6. Nguyeãn Ñaêng Thu (Chuû bieân)ï, 2004, Beänh hoïc noäi khoa, NXB Y hoïc. - Chöông 1 : 1. Haõy neâu vaøi ñaëc ñieåm quan troïng nhaát trong döï ñoùan veà hình thaùi kinh teá haäu coâng nghieäp. 30 2. Haõy cho bieát coù thaät laø chaát löôïng cuoäc soáng cuûa nhaân daân ta ñang bò suy giaûm. 3. Cho bieát öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa moät soá chæ tieâu ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng. CHÖÔNG II CON NGÖÔØI BÌNH THÖÔØNG SÖÙC KHOÛE VAØ BEÄNH TAÄT Hoïc vieân caàn hieåu roõ caùc vaán ñeà sau – Theá naøo laø söùc khoûe ñích thöïc theo quan nieäm cuûa WHO vôùi muïc tieâu vöôït qua nhöõng thöû thaùch cuûa moâi tröôøng, nhaèm ñeå lao ñoäng coù hieäu quaû. Con ngöôøi bình thöôøng khoâng coù beänh taät chöa phaûi laø ñaõ coù söùc khoûe. – Söùc khoûe laø moät loaïi taøi nguyeân ñaëc bieät, voâ cuøng quyù giaù maø con ngöôøi coù quyeàn ñöôïc coù, ñoàng thôøi phaûi coù nghóa vuï giöõ gìn, baûo veä, khai thaùc hôïp lyù söùc khoûe cuûa mình vaø cuûa coäng ñoàng. – Coù nhieàu loaïi söùc khoûe, veà theå chaát vaø veà tinh thaàn, taâm lyù. – stress laø moät trong daïng bieåu hieän cuûa söùc khoûe tinh thaàn, ñaëc bieät phoå bieán trong tình hình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi treân theá giôùi cuõng nhö trong nöôùc. – Hieåu roõ yù nghóa cuûa stress trong ñôøi soáng xaõ hoäi, trong lao ñoäng tôùi ñeå coù nhöõng bieän phaùp öùng phoù hôïp lyù vôùi stress, stress ngheà nghieäp lieân quan nhieàu vôùi caùc yeáu toá lao ñoäng. Caàn naém vöõng caùc nguyeân taéc öùng phoù vôùi stress ngheà nghieäp. – Söùc khoûe sinh saûn laø vaán ñeà lieân quan ñeán vaán ñeà daân soá vaø haïnh phuùc gia ñình, xaõ hoäi, laø noäi dung cô baûn cuûa chöông trình Haønh ñoäng quoác gia vì söùc khoûe coäng ñoàng. 31 32 2.1 Quan nieäm hieän nay veà söùc khoûe 2.1.1 Bình thöôøng vaø beänh taät ÔÛ con ngöôøi bao giôø cuõng toàn taïi hai traïng thaùi ñoái laäp: bình thöôøng vaø beänh taät. Hai traïng thaùi ñoái laäp ñoù thöôøng xuyeân ñaáu tranh vôùi nhau. Luùc thì traïng thaùi naøy chieám öu theá, luùc thì traïng thaùi khaùc. Ngöôøi bình thöôøng laø ngöôøi trong thôøi ñieåm khoâng bò maéc moät beänh caáp tính hay maõn tính hoaëc khoâng bò thöông tích hay taät nguyeàn. Khi ngöôøi beänh ñöôïc chöõa khoûi töùc laø chöùc naêng cuûa cô quan bò beänh ñaõ ñöôïc phuïc hoài, thì ngöôøi ñoù trôû laïi bình thöôøng. Dubos (1965) coi “Tình traïng söùc khoûe hay beänh taät laø bieåu hieän cuûa söï thaéng lôïi hay thaát baïi maø cô theå traûi qua trong söï coá gaéng cuûa noù ñeå thích öùng vôùi thöû thaùch cuûa moâi tröôøng “. Theá kyû 19, Claude Bernard (1869), nhaø sinh lyù hoïc Phaùp ñaõ vieát “Hieän töôïng veà söï soáng ñöôïc quy ñònh töø hai phía: Moät phía laø cô theå, trong ñoù söï soáng dieãn ra, vaø phía khaùc laø moâi tröôøng, trong ñoù coù theå tìm thaáy nhöõng ñieàu kieän chuû yeáu cho söï xuaát hieän, dieãn bieán nhöõng hieän töôïng cuûa baûn thaân mình. Ñieàu kieän caàn cho söï soáng tìm thaáy caû ôû trong cô theå vaø caû ôû moâi tröôøng beân ngoaøi”. Coù theå khaùm laâm saøng thaáy laø bình thöôøng nhöng neáu xeùt nghieäm, thaêm doø chöùc naêng moät vaøi cô quan, coù theå thaáy khoâng bình thöôøng. Nhö vaäy laø khoâng phaûi deã ñaùnh giaù moät ngöôøi coù hoaøn toaøn bình thöôøng hay khoâng. Vaø nhö vaäy, bình thöôøng cuõng chöa haún ñaõ laø coù söùc khoûe toát vaø khoâng bình thöôøng cuõng chöa haún laø hoaøn toaøn keùm söùc khoûe hay beänh taät. Moâi tröôøng beân trong cô theå laø dòch theå trung gian giöõa teá baøo vaø caùc moâ nhö maùu vaø baïch huyeát. Vì vaäy cô theå laø moät “vuõ truï nhoû” hoaït ñoäng trong moät “vuõ truï lôùn” laø thieân nhieân xung quanh. Ngoaøi khoûe maïnh hay beänh taät veà theå xaùc coøn coù theå khoûe maïnh hay beänh hoaïn veà taâm thaàn. Vì vaäy, söùc khoûe hay beänh taät caàn ñöôïc hieåu moät caùch toaøn dieän hôn. Ñaõ coù khaù nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau veà söùc khoûe vaø beänh taät: Vôùi moâi tröôøng beân trong, söùc khoûe chòu taùc ñoäng cuûa söï reøn luyeän vaø caùch soáng haèng ngaøy trong ñoù coù taäp quaùn veä sinh, theå duïc, theå thao, ñieàu ñoä, tieát duïc, khoâng thaùi quaù, khoâng baát caäp. May (1958) quan nieäm:“ Beänh taät laø söï bieán ñoåi cuûa caùc moâ cô theå gaây nguy haïi cho söï soáng cuûa chuùng trong moâi tröôøng”. Ñoù laø quan nieäm coå ñieån coi beänh taät nhö laø moät thöù roái loaïn, moät söï maát caân baèng xaûy ra trong cô theå. Moâi tröôøng beân ngoaøi thì ña daïng, ngoaøi moâi tröôøng töï nhieân khí haäu, taøi nguyeân, ñòa lyù … thì moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi raát laø phong phuù goàm: 33 Moâi tröôøng beân trong vaø beân ngoaøi ñeàu aûnh höôûng tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeán söùc khoûe. – Moâi tröôøng gia ñình: tieän nghi veà taøi chính ñaûm baûo cuoäc soáng vaät chaát vaø tinh thaàn, quan heä gia ñình thaân toäc, phong tuïc, leã giaùo, truyeàn thoáng, hoïc haønh … 34 – Moâi tröôøng lao ñoäng: vieäc laøm oån ñònh, cô sôû vaät chaát thieát bò, nguyeân vaät lieäu, an toaøn vaø veä sinh lao ñoäng, thu nhaäp, quan heä chuû thôï, quan heä ñoàng nghieäp, phöông tieän ñi laïi … – Moâi tröôøng xaõ hoäi: cheá ñoä kinh teá, chính trò, daân soá, phaân boá vieäc laøm, phuùc lôïi xaõ hoäi, y teá, giaùo duïc … – Moâi tröôøng quoác teá: hoøa bình, chieán tranh, saéc toäc, ly khai, xung ñoät. Moïi ñieàu kieän vaø hieän töôïng ñeàu taùc ñoäng ñeán söùc khoûe theo nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñoái vôùi töøng caù theå cuõng nhö coäng ñoàng maø moãi caù theå laø thaønh vieân. Nhö vaäy khaùi nieäm söùc khoûe roõ raøng laø coù haøm yù veà söï thích öùng ñoái vôùi moâi tröôøng hay, noùi khaùc ñi, söùc khoûe laø tieâu chuaån cuûa söï thích öùng vôùi moâi tröôøng vaø cuõng laø moät tieâu chuaån cô baûn cuûa chaát löôïng cuoäc soáng. WHO (1975) – Toå chöùc y teá theá giôùi – neâu ñònh nghóa: “Söùc khoûe laø traïng thaùi deã chòu toaøn dieän veà theå chaát, tinh thaàn vaø taâm lyù xaõ hoäi nhaèm ñeå lao ñoäng coù hieäu quaû”. Söùc khoûe laø moät trong nhöõng quyeàn lôïi cô baûn cuûa con ngöôøi. Moïi ngöôøi ñeàu coù nghóa vuï phaûi baûo veä vaø naâng cao söùc khoûe caù nhaân vaø coäng ñoàng. Söùc khoûe cuõng laø moät loïai taøi nguyeân cô baûn maø moïi ngöôøi cuõng nhö coäng ñoàng ñeàu coù traùch nhieäm baûo veä, khai thaùc vaø söû duïng hôïp lyù hôn baát cöù loaïi taøi nguyeân naøo khaùc. Ñieàâu ñaùng quan taâm hôn caû laø vieäc baûo veä söùc khoûe phaûi nhaèm muïc tieâu quan troïng nhaát laø lao ñoäng coù hieäu quaû. 35 Xem ra moïi ñònh nghóa ñeàu coi söùc khoûe laø khaùi nieäm toång hôïp veà traïng thaùi cô theå coù lieân quan maät thieát vôùi moâi tröôøng. Phaåm chaát cuûa moâi tröôøng noùi cho cuøng, theo nghóa roäng, toaøn dieän chính laø söùc khoûe coäng ñoàng. Y hoïc phöông ñoâng töø laâu cuõng ñaõ neâu lyù thuyeát veà “Thieân – Nhaân hoøa hôïp”, nghóa laø con ngöôøi luoân luoân phaûi hoøa hôïp vôùi thieân nhieân, vôùi moâi tröôøng. Caàn chuù yù laø söï thích öùng cuûa con ngöôøi hoaøn toaøn khaùc vôùi sinh giôùi ôû choã thích öùng baèng vaên hoùa quan troïng hôn veà sinh hoïc. Tuy nhieân cuõng hieån nhieân laø töø vaên hoùa, con ngöôøi ñaåy chính mình vaøo thaûm hoïa moâi tröôøng oâ nhieãm, caïn kieät vaø suy thoaùi. 2.1.2 Ñònh löôïng söùc khoûe Söùc khoûe ñöôïc xem nhö moät taøi saûn, moät tieàm naêng ñöôïc duy trì thöôøng xuyeân vaø ñònh löôïng ñöôïc baèng nhieàu caùch. Söùc khoûe taêng giaûm lieân quan ñeán quaù trình taêng tröôûng, tröôûng thaønh vaø laõo hoùa caùc cô quan cuûa cô theå. Söùc khoûe taêng giaûm theo tuaàn traêng, theo muøa, theo nhòp ñieäu sinh hoïc. Ñieàu caàn löu yù laø sau lao ñoäng nghieâm tuùc thì seõ meät moûi vaø maát nhieàu hay ít naêng löôïng tuøy theo möùc ñoä lao ñoäng naëng hay nheï. Ñeå khaéc phuïc meät moûi keùo daøi thì phaûi buø ñaép naêng löôïng ñaõ tieâu hao vaø nghæ ngôi hôïp lyù. Tröôùc heát laø caàn buø ñaép kòp thôøi nöôùc vaø muoái khoaùng vaø coù ñuû thôøi gian ñeå phuïc hoài söùc khoûe. 36 Söï ñaùnh giaù söùc khoûe thöôøng ñöôïc chuù troïng ôû möùc phuïc hoài cô theå sau lao ñoäng, oám ñau, tai naïn. Toác ñoä hoài phuïc hay hoaøn thieän thöôøng vaãn ñöôïc coi laø moät tieâu chí ñaùnh giaù naêng löïc con ngöôøi.Söï hoài phuïc thöôøng ñi keøm vôùi söï reøn luyeän. Nhieàu khi nhôø reøn luyeän maø söùc khoûe khoâng nhöõng ñöôïc hoài phuïc maø coøn toát hôn tröôùc. Söùc khoûe khoâng nhöõng ñöôïc ño maø caàn phaûi ño löôøng thöôøng xuyeân. Caøng nhieàu söùc khoûe thì caøng ít cô hoäi phaùt sinh beänh taät. Ngöôøi ta thöôøng laáy nhöõng giôùi haïn ñöôïc goïi laø Tieâu chuaån töùc laø caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ño löôøng söùc khoûe nhö nhieät ñoä, huyeát aùp, nhòp tim, soá löôïng hoàng caàu, baïch caàu, haøm löôïng ñöôøng huyeát… vaø nhieàu chæ tieâu veà caùc chöùc naêng ôû möùc ñoä vó moâ hoaëc vi moâ veà teá baøo, phaân töû, ion… Ñöông nhieân khi ngöôøi ta noùi moïi chæ tieâu sinh hoïc ñeàu bình thöôøng (hoaëc ña soá chæ tieâu chuû yeáu, quyeát ñònh laø bình thöôøng) thì ñöôïc coi laø coù söùc khoûe. Nhöõng giôùi haïn cuûa caùc chæ tieâu ñoù laø keát quaû ño ñaïc, tính toaùn thoáng keâ döïa treân caùc khaûo nghieäm, thaêm doø chöùc naêng cuûa moät soá ñuû lôùn caù theå, ñaïi dieän cho coäng ñoàng, phaûn aùnh möùc phoå bieán vôùi moät xaùc suaát tin caäy nhaát ñònh. Coù nhöõng giôùi haïn roäng, töông ñöông nhau giöõa nhieàu coäng ñoàng treân theá giôùi, cuõng coù nhieàu giôùi haïn phaûn aùnh toát töøng ñaëc tröng cuûa töøng coäng ñoàng. Vì theá khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå söû duïng chung moät barem ñaùnh giaù cho taát caû coäng ñoàng maø phaûi xaây döïng nhöõng barem cho caùc coäng ñoàng khaùc nhau. 37 Caùc chæ tieâu sinh hoïc cuõng khoâng phaûi luoân luoân coá ñònh trong moïi tröôøng hôïp, moïi ñieàu kieän moâi tröôøng. Moãi khi moâi tröôøng coù söï bieán ñoåi thì moät soá chæ tieâu naøo ñoù voán laø bình thöôøng seõ vöôït ra ngoaøi giôùi haïn phoå bieán chòu ñöïng ñöôïc cô theå. Tuy nhieân ñieàu caàn löu yù laø luùc ñoù beänh taät coù xuaát hieän khoâng? Caâu traû lôøi laø chöa chaéc chaén, nguy cô hay khaû naêng thì coù theå coù nhöng xuaát hieän beänh thì chöa haún bôûi giôùi haïn thích nghi cuõng bieán ñoåi theo töøng con ngöôøi, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù reøn luyeän. Vì vaäy khaùi nieäm söùc khoûe coøn ñöôïc bieåu hieän baèng toaøn boä löïc löôïng döï tröõ cuûa caùc heä thoáng chöùc naêng chuû yeáu cuûa cô theå.Löïc löôïng döï tröõ naøy ñöôïc bieåu hieän baèng moät ñaïi löôïng goïi laø heä soá döï tröõ töùc laø soá löôïng toái ña moät chöùc naêng coù theå huy ñoäng ñöôïc khi caàn ñeán so vôùi luùc bình thöôøng. Ví duï: Luùc nghæ, ngoài bình thöôøng, löôïng maùu ñöôïc traùi tim ñaåy vaøo ñoäng maïch chuû laø 4 lít/phuùt. Lao ñoäng vaø reøn luyeän cô theå ñöa coâng suaát leân 20 lít/phuùt. Trong khi traùi tim khoâng reøn luyeän chæ ñaït toái ña laø 6 lít/phuùt. Ñieàu caàn löu yù laø trong khi öùng phoù vôùi ñieàu kieän thöû thaùch, con ngöôøi vaän duïng caùc chöùc naêng moät caùch toaøn dieän ñaëc bieät laø caùc yeáu toá tinh thaàn vaø taâm lyù. Döïa vaøo caùc nhaân toá taùc ñoäng vaø bieåu hieän cuûa tình traïng cô theå, thöôøng phaân bieät 3 loaïi söùc khoûe 1. Söùc khoûe sinh lyù:phaùt trieån theo nhöõng moâ hình vaø tieâu chuaån ñaõ bieát roõ, goàm nhöõng cô cheá theå dòch, thaàn kinh ñeå öùng phoù vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng. Phaàn lôùn laø do yeáu toá di truyeàn 38 quyeát ñònh nhöng söï reøn luyeän coù taùc duïng taêng cöôøng söùc khoûe ñaëc bieät laø heä soá döï tröõ. 2. Söùc khoûe mieãn dòch:Phaùt trieån qua cuoäc ñoï söùc vôùi caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm. Phaûn öùng ñaëc hieäu laø cô cheá coù tính di truyeàn cuõng nhö söï reøn luyeän (coøn phuï thuoäc vaøo khaùng nguyeân töø moâi tröôøng mang laïi, vaxin chaúng haïn). 3. Söùc khoûe tinh thaàn (söùc khoûe taâm thaàn laø moät caùch noùi khaùc) coøn phaân chia thaønh söùc khoûe taâm lyù vaø söùc khoûe xaõ hoäi. Söùc khoûe toùm laïi laø moät ñaïi löôïng töông ñoái vì caùi khoûe cuûa moät ngöôøi trong ñieàu kieän moâi tröôøng naøy chöa haún ñaõ khoûe ñöôïc trong ñieàu kieän moâi tröôøng khaùc. Ñoái vôùi moãi ñoái töôïng lao ñoäng khaùc nhau ñoøi hoûi söùc khoûe khaùc nhau vaø loaïi hình söùc khoûe cuõng khaùc nhau. thoï trung bình vaø nhieàu yeáu toá xaõ hoäi khaùc nhö toång thu nhaäp treân ñaàu ngöôøi, chæ soá ngheøo khoå, chæ soá phaùt trieån vaên hoùa, hoïc vaán… Söùc khoûe coäng ñoàng phaûi ñöôïc xeùt treân hai phöông dieän: – Coäng ñoàng laø moät nhoùm di truyeàn chòu taùc ñoäng cuûa choïn loïc vaø tuyeån löïa trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi. – Coäng ñoàng laø moät nhoùm vaên hoùa xaõ hoäi maø öùng xöû laø bieåu hieän cuûa söùc khoûe taâm thaàn. Khoâng theå coù moät söùc khoûe coäng ñoàng toát vôùi moät xaõ hoäi beá taéc cuõng nhö moät möùc soáng quaù ngheøo khoå vaø söï lan traøn cuûa teä naïn xaõ hoäi. 2.2. Söùc khoûe tinh thaàn (SKTT) 2.2.1 Quan nieäm Söùc khoûe coäng ñoàng hay söùc khoûe xaõ hoäi laø söùc khoûe chung cuûa moät heä thoáng coù toå chöùc giöõa nhöõng caù theå coù quan heä vaø taùc ñoäng leân nhau trong moät moâi tröôøng töï nhieân (voâ sinh vaø höõu sinh) vaø moâi tröôøng xaõ hoäi (vaên hoùa, chính trò, kinh teá, toân giaùo…) Söùc khoûe coäng ñoàng phaûi bao goàm caû tình traïng (tyû leä) beänh taät trong coäng ñoàng khi xem xeùt treân bình dieän toång theå. Ngöôøi xöa quan nieäm “Ngöôøi khoâng coù beänh taâm thaàn laø coù tinh thaàn khoûe”. Quan nieäm naøy chöa chính xaùc. SKTT thaät ra raát ña daïng, phöùc taïp. Roái loaïn veà tinh thaàn coù nhieàu möùc ñoä vaø phaïm vi khaùc nhau. Hieäp hoäi quoác gia veà SKTT cuûa Hoa Kyø quan nieäm raèng ngöôøi coù SKTT toát laø ngöôøi coù khaû naêng ñieàu hoøa caùc ham muoán, duïc voïng, löông taâm, caûm xuùc, lyù töôûng phuø hôïp vôùi naêng löïc vaø yeâu caàu cuûa cuoäc soáng maø mình phaûi ñoái dieän. Ñeå xaùc ñònh söùc khoûe coäng ñoàng thì phaûi xuaát phaùt töø toång ñònh löôïng söùc khoûe cuûa thaønh vieân maø tính ra soá trung bình ñaïi dieän (khoâng haún laø trung bình soá hoïc). Hoï ñöa ra ñònh nghóa: “Tình traïng SKTT toát laø traïng thaùi khoûe khoaén maø trong ñoù chuû theå caûm thaáy deã chòu, töï tin trong giao tieáp cuõng nhö tröôùc thaùch thöùc cuûa cuoäc soáng haèng ngaøy “ Coù nhieàu chæ tieâu ñeå kham thaûo trong khi keát hôïp nhieàu maët nhö tính thích öùng, taàn suaát thai löu, töû vong chu sinh, tuoåi Cuõng coù ngöôøi quan nieäm ngaén goïn:SKTT toát laø “bieát mình vaø bieát ngöôøi”. 2.1.3. Söùc khoûe coäng ñoàng 39 40
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan