Tài liệu Bản sắc văn hóa của người dao ở huyện tân sơn, tỉnh phú thọ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN HUYỀN TRANG BẢN SẮC VĂN HÓA NGƯỜI DAO Ở HUYỆN TÂN SƠN, TỈNH PHÚ THỌ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành: Đại học Sư phạm Lịch sử - GDCD PHÚ THỌ, NĂM 2018 1 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN NGUYỄN HUYỀN TRANG BẢN SẮC VĂN HÓA NGƯỜI DAO Ở HUYỆN TÂN SƠN, TỈNH PHÚ THỌ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngành: Đại học Sư phạm Lịch sử - GDCD Người hướng dẫn khoa học: Th.S. Triệu Thị Hương Liên PHÚ THỌ, NĂM 2018 2 LỜI CẢM ƠN Với tấm lòng biết ơn sâu sắc, em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến ban lãnh đạo trường Đại Học Hùng Vương, Ban lãnh đạo khoa Khoa học Xã hội và Nhân văn, các Thầy giáo, Cô giáo trong khoa. Đặc biệt, em xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Cô giáo, Th.S Triệu Thị Hương Liên - người đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn em trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện khóa luận này. Trong suốt quá trình nghiên cứu, em nhận được sự quan tâm, động viên, tạo mọi điều kiện thuận lợi cả về cả vật chất và tinh thần của gia đình, bạn bè. Thông qua đây, em cũng xin được gửi lời cảm ơn đến những tấm lòng và sự giúp đỡ quý báu đó. Em xin chân thành cảm ơn! Phú Thọ, ngày 16 tháng 05 năm 2018 Sinh viên thực hiện Nguyễn Huyền Trang Phần 1: MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết Đất nước ta có 54 dân tộc anh em cùng cư trú trên dải đất hình chữ S, mỗi dân tộc đều có bản sắc riêng của mình được kết tinh cùng với lịch sử trong quá trình hình thành và phát triển. Cùng với dòng chảy thời gian và những biến động của lịch sử, văn hóa của mỗi dân tộc cũng vận động và biến đổi theo những quy luật nhất định, với sự đan xen giữa những yếu tố cũ và yếu tố mới tạo nên những nét độc đáo riêng, đồng thời góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam thống nhất trong đa dạng. Ngày nay đứng trước xu thế toàn cầu hóa vừa tạo ra những cơ hội lớn cho sự phát triển của mỗi dân tộc, đồng thời cũng xuất hiện không ít những thách thức, khó khăn nguy cơ về sự đồng hóa văn hóa, sự đánh mất bản sắc văn hóa và sự bất bình đẳng trong hưởng thụ văn hóa. Do đó, việc khẳng định hệ giá trị đang là một vấn đề có tính cấp thiết, vừa có tính thời sự, vừa có tính lâu dài. Cần phải có những chủ trương chính sách cụ thể trong việc giữ gìn và bảo tồn các giá trị truyền thống văn hóa dân tộc. Khẳng định tầm quan trọng của vấn đề, tại Nghị quyết Trung ương V khóa VIII và Nghị quyết Trung ương IX khóa XII, Đảng ta đã xác định việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thống nhất trong đa dạng trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam luôn là mục tiêu xuyên suốt. Huyện Tân sơn, tỉnh Phú Thọ là nơi định cư của nhiều đồng bào dân tộc thiểu số, với những nét văn hóa độc đáo, đặc trưng, trong đó có dân tộc Dao. Trong quá trình lịch sử, đồng bào người Dao chọn nơi địa hình sườn núi từ 700 1000m để định cư. Sống bên cạnh các dân tộc như Mường, Tày, H’Mông... nhưng người Dao đã sớm xây dựng cho mình bản sắc văn hóa độc đáo mang dấu ấn của dân tộc mình, đó là tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần mà người Dao đã sáng tạo ra trong quá trình phát triển, đồng thời họ cũng tiếp thu có chọn lọc những nét đẹp văn hóa của các dân tộc trên địa bàn cư trú để làm phong phú thêm kho tàng văn hóa của mình. Tuy nhiên, trong bối cảnh cuộc sống hiện đại, trước tác động của xu thế toàn cầu hóa, song song với cơ hội được giao lưu, hội nhập là nguy cơ nhiều giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số trong đó có dân tộc Dao bị mai một, lãng quên. Ví dụ như: khả năng đánh mất ngôn ngữ truyền thống, linh hồn của văn hóa dân tộc, cũng là phương tiện để chuyển tải, trao truyền nghệ thuật, phong tục tập quán của các tộc người, hay trang phục vốn được coi là bản sắc của đồng bào cũng đứng trước nguy cơ thất truyền. Trước sức phát triển nóng của công nghiệp hóa, hiện đại hóa, kỹ thuật làm thủ công các sản phẩm dân gian truyền thống của đồng bào dân tộc Dao cũng có nguy cơ tiêu vong. Đứng trước những thách thức ấy, việc khôi phục, bảo tồn, phát triển giá trị văn hóa cổ truyền của dân tộc Dao nói riêng và của các dân tộc thiểu số khác trở thành nhiệm vụ cấp bách, vừa mang tính trước mắt, vừa mang tính lâu dài. Với những lí do như trên, tôi mạnh dạn chọn đề tài: “Bản sắc văn hóa của người Dao ở huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ” làm khóa luận tốt nghiệp của mình. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Bản sắc văn hóa dân tộc được hình thành qua quá trình lịch sử lâu dài trở thành giá trị quan trọng trong đời sống, đượcgiữ gìn và vun đắp suốt trong quá trình lịch sử. Qua bản sắc văn hóa người ta có thể hiểu được đời sống văn hóa tinh thần, phong tục tập quán, trình độ văn hóa của một dân tộc. Bởi vậy nó đã trở thành một trong những lĩnh vực thu hút các nhà nghiên cứu hiện nay dưới nhiều góc độ, khía cạnh khác nhau theo văn hóa của từng dân tộc. Qua cuốn “Bản sắc văn hóa Việt Nam” của Phan Ngọc (Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 1998), tác giả đi vào phân tích và làm sáng tỏ khái niệm văn hóa và bản sắc văn hóa dân tộc và mối quan hệ giữa các không gian văn hóa. Từ đó đi đến khẳng định “Văn hóa nào cũng cần phải có sự giao tiếp để phát triển” [12;16]. Bàn về văn hóa, còn phải kể đến công trình nghiên cứu “Cơ sở văn hóa ViệtNam” của Trần Quốc Vượng (chủ biên), (Nxb. Giáo Dục, 2008). Cuốn sách giới thiệu các quan niệm về văn hóa và các đặc điểm của văn hóa Việt Nam trong quá trình tiếp biến văn hóa nhân loại. Qua đó, khẳng định sự giao lưu văn hóa, cần phải có chính sách giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Bên cạnh đó, cuốn “Văn hóa bản sắc văn hóa dân tộc” của tác giả Hồ Bá Thâm (Nxb. Văn hóa thông tin. Hà Nội, 2012). Tác giả đã làm rõ bản chất, đặc trưng của văn hóa và bản sắc văn hóa dân tộc và còn chỉ ra những thách thức khó khăn trong điều kiện phát triển văn hóa Việt Nam hiện nay. Cuốn “Người Dao ở Việt Nam” của tác giả Vũ Quốc Khánh, Nxb Thông tin, 2009. Cuốn sách là một công trình nghiên cứu công phu về người Dao ở Việt Nam. Những bức ảnh, bài viết ngắn gọn trong sách thể hiện một cách khá chân thực các mặt đời sống cùng những nét văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc thiểu số Dao trên nhiều vùng khác nhau trong cả nước. Sách gồm các nội dung sau: Nguồn gốc lịch sử và phân bố dân cư các nhóm Dao ở Việt Nam; trang phục của người Dao với một số đặc điểm nổi bật, đặc trưng để phân biệt giữa các nhóm Dao khác nhau. Tác phẩm còn đề cập đến nơi sinh sống của họ như các bản, xóm, thôn làng, nhà ở cũng như các hoạt độnng kinh tế xưa và nay của người Dao, khái quát nét nổi bật, độc đáo trong lĩnh vực ẩm thực, lễ hội truyền thống của họ. Cuốn sách “Trang phục cổ truyền của người Dao ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Khắc Tụng, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 2004, trình bày khái quát trang phục truyền thống tất cả các nhóm Dao trên đất nước ta. Đề tài nghiên cứu khoa học “Điều tra, nghiên cứu hệ thống hóa các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Dao tỉnh Phú Thọ và đề xuất giải pháp bảo tồn,phát triển”của tác giả Phạm Thị Thiên Nga, Sở Văn Hóa thông tin Phú Thọ. Đề tài đã trình bày khái quát về người Dao ở Phú Thọ. Bao gồm các nội dung: nguồn gốc, địa bàn cư trú, văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần… Khóa luận tốt nghiệp “Trang phục truyền thống người Dao Quần Chẹt, xã Thạch Kiệt, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ” của Phan Thị Thu Hường tập trung đi sâu nghiên cứu về trang phục của người Dao Quần Chẹt, xã Thạch Kiệt, huyện Tân Sơn. Khóa luận đã đưa ra cái nhìn chi tiết, tổng quát về trang phục cổ truyền của người Dao nói chung và người Dao Quần Chẹt nói riêng. Như vậy có thể thấy, bản sắc văn hóa của người Dao nói chung và người Dao ở huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ nói riêng là một đề tài phong phú hấp dẫn, thu hút nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu, tìm hiểu. Văn hóa người Dao góp phần không nhỏ làm phong phú thêm kho tàng văn hóa dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu của các tác giả trên chưa đi sâu tìm hiểu vềbản sắc trong văn hóa người Dao ở huyện Tân Sơn, nên những đặc trưng và sựkhác biệt của văn hóa người Dao huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ chưa được đề cập đến cụ thể. Song những công trình nghiên cứu đó là cơ sở để tiếp tục đi sâu vấn đề, trên cơ sở kế thừa một phần công trình của những người đi trước. Đây là nguồn tài liệu quý báu tạo điều kiện cho tôi thực hiện đề tài của mình với chủ đề: “Bản sắc văn hóa người Dao ở huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ”. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Thực hiện đề tài “Bản sắc văn hóa người Dao ở huyện Tân Sơn tỉnh Phú Thọ” tôi hướng đến mục tiêu sau: Nghiên cứu về bản sắc văn hóa người Dao ở huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọgóp phần làm sáng tỏ giá trị, tầm quan trọng cũng như thực trạng giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa người Dao ở huyện Tân Sơn. Từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của người Dao ở huyện Tân Sơn trong bối cảnh hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để hoàn thành đề tài này khóa luận tập trung hoàn thành những nhiệm vụ sau: Phân tích khái quát những vấn đề lí luận cơ bản về văn hóa, bản sắc văn hóa, bản sắc văn hóa dân tộc, khái quát về dân tộc Dao nói chung và người Dao ở huyện Tân Sơn nói riêng. Khảo sát, mô tả, phân tích để tìm ra đặc trưng giá trị bản sắc văn hóa của người Dao ở huyện Tân Sơn. Phân tích, đánh giá tầm quan trọng, vai trò của bản sắc văn hóa của người Dao ở huyện Tân Sơn. Phân tích thực trạng biến đổi bản sắc văn hóa và đề xuất một số giải pháp nhằm giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa người Dao ở huyện Tân Sơn trong đời sống hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Bản sắc văn hóa dân tộc Dao 4.2. Phạm vi nghiên cứu Không gian: huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ Thời gian: Đương đại 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp chuyên ngành Phương pháp lịch sử và phương pháp logic là hai phương pháp chủ yếu: Phương pháp lịch sử: Phương pháp này tôi sử dụng nhằm khôi phục lại các giá trị văn hóa về người Dao ở huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ. Qua đó thấy được những nét đặc sắc của văn hóa người Dao huyện Tân Sơn so với các dân tộc khác. Phương pháp logic: Phương pháp này được vận dụng trong quá trình nghiên cứu tổng thể về giá trị văn hóa của người Dao. Các kết luận, nhận định, đánh giá sẽ được chính xác hơn. 5.2. Phương pháp liên ngành Phương pháp điền dã, điều tra, khảo sát: Vì văn hóa của người Dao tồn tại dưới nhiều dạng. Vì vậy qua điền dã, điều tra, khảo sát chúng tôi thu thập tài liệu, dùng những tài liệu thu thập được để so sánh với các tư liệu thu thập được từ các cơ quan chức năng để rút ra kết luận chính xác. Phương pháp so sánh: Phương pháp này được sử dụng để xác minh sự kiện. So sánh bản sắc văn hóa của người Dao ở huyện Tân Sơn với người Dao ở địa phương khác ở Phú Thọ và các tỉnh lân cận. Phương pháp phân tích, tổng hợp: Từ những tư liệu thu thập được, tôi có lựa chọn thông tin chính xác, phân tích, đánh giá, tổng hợp để đảm bảo tính khoa học của đề tài. Phần 2: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU Chương 1: LÍ LUẬN CHUNG VỀ BẢN SẮC VÀ KHÁI QUÁT VỀ NGƯỜI DAO Ở HUYỆN TÂN SƠN, TỈNH PHÚ THỌ 1.1.Khái niệm về văn hóa, bản sắc văn hóa, bản săc văn hóa dân tộc 1.1.1.Khái niệm văn hóa Từ văn hoá có rất nhiều nghĩa. Trong tiếng Việt, văn hoá được dùng theo nghĩa thông dụng để chỉ học thức (trình độ văn hoá), lối sống (nếp sống văn hoá); theo nghĩa chuyên biệt để chỉ trình độ phát triển của một giai đoạn (văn hoá Đông Sơn, văn hóa Sa Huỳnh)… Trong khi theo nghĩa rộng thì văn hoá bao gồm tất cả, từ những sản phẩm tinh vi hiện đại cho đến tín ngưỡng, phong tục, lối sống, lao động… Chính với cách hiểu rộng này, văn hoá mới là đối tượng đích thực của văn hoá học. Theo PGS.TS Trần Ngọc Thêm thì “Văn hoá là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội” [19;10]. 1.1.2.Bản sắc văn hóa Trong những năm gần đây, cùng với khái niệm văn hoá, các tác giả còn quan tâm đến một khái niệm gần gũi nữa là bản sắc văn hoá. Bản sắc văn hoá được đề cập đến trong nhiều công trình nghiên cứu khác nhau về văn hoá Việt Nam. Nhưng cho tới nay khái niệm này hầu như vẫn chưa tìm được sự đồng thuận cao độ. Trong từ điển Tiếng Việt Phổ thông:“Bản sắc chỉ tính chất, màu sắc riêng, tạo thành phẩm cách đặc biệt của một vật” [17;26]. Tuy nhiên không phải quan niệm nào cũng được xếp vào bản sắc, mà bản sắc văn hóa là cái cốt lõi, nội dung của một nền văn hóa cụ thể. Đó là những nét riêng vốn có của mỗi dân tộc, những nét riêng ấy thường được biểu hiện qua các giá trị văn hóa vật chất và tinh thần, vật thể và phi vật thể. Bản sắc văn hóa là cái thường xuyên được duy trì, tái hiện, hoàn thiện trong quá trình phát triển. Mặc dù đã trải qua nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử nhưng giá trị ấy không mất đi, mà nó còn tiếp thu tinh hoa văn hóa của các dân tộc khác để làm phong phú thêm giá trị văn hóa của dân tộc mình. Bàn về văn hóa, tác giả Phạm Thái Việt định nghĩa: “Bản sắc là những yếu tố văn hóa đặc trưng cho từng cấp độ chủ thể văn hóa được xét đến. Bản sắc giúp khu biệt cộng đồng văn hóa này với cộng đồng văn hóa khác” [21;328]. Theo định nghĩa này bản sắc văn hóa có thể hiểu là với tư cách là văn hóa của một cộng đồng, một dân tộc nói riêng. Tuy nhiên, cách hiểu này chưa cho ta thấy rõ về cái đặc sắc riêng thể hiện bản sắc văn hóa. Tác giả Hồ Bá Thâm đưa ra quan niệm về bản sắc văn hóa: “Là một kiểu tổng hợp, kết hợp những phẩm chất, những giá trị văn hóa nội sinh và ngoại sinh tạo thành linh hồn, sức sống bền vững của dân tộc, có nét ưu trội đặc biệt hơn một số dân tộc khác, vừa mang tính ổn định tương đối vừa biến đổi trong quá trình lịch sử đấu tranh và xây dựng của dân tộc đó” [15;23]. Qua cách tiếp cận trên của các học giả Việt Nam, cho thấy: Bản sắc văn hóa biểu hiện các giá trị tiêu biểu, bền vững, phản ánh sức sống của từng dân tộc, nó thể hiện tập trung ở truyền thống văn hóa. Đó là các giá trị được lưu giữ qua các thời kỳ lịch sử nối tiếp từ thế hệ này qua thế hệ khác, hòa vào dòng chảy liên tục của lịch sử văn hóa các dân tộc. Khi đã hình thành và trở thành truyền thống, bản sắc văn hóa mang tính bền vững và có chức năng định hướng, đánh giá, điều chỉnh hành vi của cá nhân và cộng đồng. Song khái niệm bản sắc văn hóa không phải là sự cố định, bất biến hoặc khép kín mà nó luôn vận động và phát triển, bên cạnh sự phong phú và đa dạng, bản sắc văn hóa còn mang tính lịch sử. Mọi sự vật hiện tượng luôn tồn tại, vận động, bản sắc cũng vậy, luôn thích nghi với yêu cầu của thời đại. Trong tiến trình phát triển yếu tố đặc thù phù hợp với thực tiễn sẽ được phát huy, những yếu tố bảo thủ lạc hậu sẽ bị bài trừ. Bản sắc văn hóa luôn thể hiện nội dung bên trong có của văn hóa, đó là nét riêng phản ánh độc đáo mối liên hệ thường xuyên, phổ biến giữa cái chung (văn hóa nhân loại) với cái riêng (văn hóa dân tộc). Do đó, bản sắc văn hóa không đứng ngoài văn hóa, mà chúng luôn có mối quan hệ bền chặt với nhau. Như vậy, ta thấy rằng: Bản sắc văn hoá là cái chung nhất, cơ bản nhất của một nền văn hoá, mọi yếu tố nằm trong bản sắc của một nền văn hoá đều thuộc về chính nền văn hoá đó, nhưng không phải mọi yếu tố của nền văn hoá đều nằm trong bản sắc của nó. Bản sắc văn hoá phải là những nét đặc trưng, độc đáo và cơ bản nhất để nhận diện một nền văn hoá và để phân biệt nền văn hoá này với một nền văn hoá khác. 1.1.3.Bản sắc văn hóa dân tộc Bản sắc văn hóa dân tộc được hiểu một cách chung nhất là hệ thống các giá trị đặc trưng bản chất của một nền văn hóa được xác lập, tồn tại, phát triển thông qua nhiều sắc thái văn hóa cụ thể khác nhau. Đó là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong lịch sử, nét độc đáo, khác biệt của dân tộc này so với dân tộc khác. Trong mối quan hệ giữa các nền văn hóa, bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc bao giờ cũng thể hiện tính hai mặt: thống nhất và đa dạng. Sự thống nhất đó phản ánh những nét chung của nền văn hóa như văn hóa vùng, văn hóa quốc gia, văn hóa khu vực. Tính đa dạng phản ánh những sắc thái riêng, đặc thù của mỗi dân tộc. Xét trong sự vận động và phát triển, bản sắc văn hóa dân tộc vừa mang tính ổn định, vừa mang tính biến đổi. Bản sắc văn hóa dân tộc ổn định ở quá trình hình thành và phát triển lâu dài của dân tộc. Tính biến đổi ở chỗ bản sắc văn hóa dân tộc không phải là một thực thể cố định, mà nó luôn vận động và biến đổi không ngừng. Vì tiến trình phát triển của lịch sử, bản sắc văn hóa luôn được kế thừa những giá trị của thế hệ trước đó. Bản sắc văn hóa dân tộc là một khái niệm “động” và “mở”. Trong cuốn “Bản sắc văn hóa Việt Nam”, GS Phan Ngọc đã khẳng định một nền văn hóa là một cơ thể sống, muốn cơ thể ấy có sinh lực và dũng khí để tồn tại và lớn lên thì nó buộc phải thích nghi với mọi hoàn cảnh, tức là phải biến đổi bản thân và tiếp biến với các nền văn hóa bên ngoài. Bản sắc văn hóa dân tộc mang tính lịch sử cụ thể và vận động nên không ngừng đổi mới trên cơ sở loại bỏ những yếu tố bảo thủ và tiêu cực, tiếp thu và phát huy những yếu tố tích cực và tiến bộ, đồng thời hình thành các giá trị mới để đáp ứng với yêu cầu phát triển của thời đại. Tại Hội nghị lần thứ V Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII đã chỉ ra bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam bao gồm: “Những giá trịbền vững, những tinh hoa được vun đắp nên qua lịch sử hàng ngàn năm đấu tranh dựng nước và giữ nước, tạo thành những nét đặc trưng của cộng đồng dân tộc Việt Nam, con người Việt Nam. Đó là lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc; tinh thần đoàn kết; tính cộng đồng gắn kết cá nhân - gia đình - làng - nước; lòng nhân ái , bao dung, trọng nghĩa tình đạo lý; đầu óc thực tế; đức tính cần cù, sáng tạo trong lao động; tế nhị trong ứng xử, tính giản dị trong lối sống... Bản sắc dân tộc còn đậm nét trong các hình thức biểu hiện mang tính dân tộc độc đáo”[4;23]. Bản sắc văn hóa dân tộc được hình thành và phát triển phụ thuộc vào đặc điểm tộc người, điều kiện tự nhiên, nơi cư trú, thể chế chính trị, cũng như sự giao thoa giữa các nền văn hóa khác. Bản sắc văn hóa dân tộc cũng giống như bộ “gen” bảo tồn dân tộc. Được thể hiện ở giá trị dân tộc, ở truyền thống, bản lĩnh, tâm hồn, lối sống, tình cảm. Trải qua hàng ngàn năm bị phong kiến phương bắc đô hộ, chúng ta không bị đồng hóa bởi văn hóa Hán, dân tộc ta không những lưu giữ được bản sắc dân tộc mình mà còn tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa làm giàu bản sắc văn hóa dân tộc. Đó là sự thống nhất giữa nội dung và hình thức, giữa trình độ và tư duy, ý chí và bản lĩnh dân tộc giúp cho bản sắc văn hóa không bị đồng nhất với các nền văn hóa khác. Bản sắc văn hóa dân tộc vừa bao hàm các giá trị do dân tộc mình sáng tạo ra trong quá khứ và hiện tại, vừa bao hàm các tinh hoa nhân loại mà dân tộc tiếp nhận một cách sáng tạo biến nó thành nguồn lực bên trong để phát triển đất nước. Văn hóa có tính dân tộc vì nó được tạo ra, lưu truyền trong cộng đồng dân tộc với một điều kiện tự nhiên, điều kiện xã hội lịch sử riêng.Qua quá trình phát triển lâu dài, những đặc điểm dân tộc được in dấu vào các sáng tạo văn hóa dân tộc, trải qua những thách thức thời gian, được lịch sử định hình tạo thành bản sắc văn hóa dân tộc từ đó tạo nên đặc trưng, bản lĩnh nội sinh của dân tộc. Sự đặc sắc trong văn hóa dân tộc Việt Nam là một nền văn hóa vừa đa dạng, vừa thống nhất; là sự đan xen, tiếp xúc, biến đổi, bổ sung lẫn nhau của văn hóa các tộc người. Nền văn hóa đó có được là nhờ vào sự đoàn kết của cộng đồng 54 dân tộc anh em trong quá trình dựng nước và giữ nước đã hun đúc nên ý thức cộng đồng. Tuy nhiên, mỗi vùng văn hóa nước ta do điều kiện tự nhiên, phương thức canh tác, sự giao lưu văn hóa, tâm lý cộng đồng, nguồn gốc lịch sử mà có những sắc thái văn hóa riêng thể hiện ở tiếng nói, chữ viết, phong tục tập quán, lối sống sinh hoạt và văn hóa ứng xử. Những khác biệt này có tính thống nhất trong đa dạng, chúng không loại trừ mà bổ sung, phát huy giá trị của nhau. Trong quá trình giao lưu văn hóa, những yếu tố đặc trưng cốt lõi của mỗi dân tộc vẫn được giữ gìn, duy trì và phát triển tạo nên những sắc thái riêng, độc đáo không bị pha trộn với các dân tộc khác. Như vậy, Bản sắc văn hóa dân tộc là các giá trị vật chất tinh thần đặc trưng tiêu biểu, phản ánh diện mạo, phẩm chất và bản lĩnh của mỗi quốc gia, mỗi dân tộc mà qua đó chúng ta có thể phân biệt được văn hóa của dân tộc này với dân tộc khác. Đó là tổng thể những màu sắc, những đặc trưng biểu hiện ở một dân tộc trong quá trình lịch sử tồn tại và phát triển giữ vững được tính duy nhất, sự nhất quán của mình trong qua trình phát triển. 1.2. Khái quát về huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ 1.2.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên Tân Sơn là huyện miền núi được thành lập theo Nghị định số 61/2007/NĐ-CP ngày 09/04/2007 của Chính phủ trên cơ sở điều chỉnh địa giới hành chính huyện Thanh Sơn để thành lập huyện: Thanh Sơn và huyện Tân Sơn. Huyện Tân Sơn có diện tích tự nhiên 68.858 ha, dân số trung bình năm 2008 là 76.512 người gồm 8 dân tộc anh em cùng chung sống, trong đó: dân tộc thiểu số chiếm 82,3% (dân số Mường chiếm 75%, Dao 6,4%, H’Mông 0,67%...). Tân Sơn có 17 xã, trong đó có 14/17 xã đặc biệt khó khăn; 1 xã An toàn khu, 3 xã thuộc vùng II. * Điều kiện tự nhiên: Huyện Tân Sơn nằm về phía Tây Nam của tỉnh Phú Thọ, phía Bắc giáp huyện Yên Lập, phía Đông giáp huyện Thanh Sơn tỉnh Phú Thọ, phía Nam giáp huyện Đà Bắc tỉnh Hòa Bình, phía Tây giáp huyện Văn Chấn tỉnh Yên Bái và huyện Phù Yên tỉnh Sơn La. Trung tâm huyện lỵ nằm tại xã Tân Phú có trục đường Quốc lộ 32A chạy qua, cách thành phố Việt Trì 75km, cách thủ đô Hà Nội 117km, vị trí địa lý thuận lợi cho giao thương giữa huyện với các trung tâm kinh tế, chính trị lớn của tỉnh và của cả nước. * Tài nguyên thiên nhiên: Đất: Tổng diện tích đất tự nhiên của huyện là 68.858 ha, trong đó 57.958 ha là đất nông, lâm nghiệp (chiếm 84,17%); 2.119,45 ha là đất phi nông nghiệp (chiếm 3,07%); 8.779 ha đất chưa sử dụng (chiếm 12,74%). Trong số hơn 52.577,51 ha đất lâm nghiệp có 15.048 ha thuộc vườn Quốc gia Xuân Sơn với hệ động thực vật phong phú, nhiều hang động độc đáo, có tiềm năng phát triển du lịch sinh thái, thám hiểm, nghỉ dưỡng. Khoáng sản: Một số loại quặng đang được khảo sát, thăm dò là sắt, than, chì, đá xây dựng, cát sỏi, chủ yếu ở các xã Thu Cúc, Thu Ngạc, Đồng Sơn, Long Cốc, Thạch Kiệt, Tân Phú, Mỹ Thuận và Văn Luông. Tài nguyên nước: Tân Sơn có hệ thống sông Bứa và các chi lưu, có 02 hồ lớn là hồ Sận Hòa (xã Tân Sơn) và hồ Xuân Sơn (xã Xuân Đài). 1.2.2. Đời sống kinh tế Tân Sơn là một huyện nghèo của tỉnh Phú Thọ. Khi mới thành lập, kinh tế - xã hội huyện Tân Sơn còn gặp rất nhiều khó khăn do điều kiện tự nhiên và xã hội, cùng với những tác động tiêu cực do sự suy thoái nền kinh tế thế giới, thời tiết khắc nghiệt, rét đậm rét hại, sâu dịch bệnh hại cây trồng, vật nuôi, gây ra những hậu quả nghiêm trọng ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất của người dân. Tổng giá trị sản xuất năm 2007 là 236,7 (tỷ đồng), trong đó sản xuất nông nghiệp là 161,3(tỷ đồng) chiếm 61,17%, công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, xây dựng là 42,1(tỷ đồng) chiếm 15,97% và thương mại dịch vụ là 60,3(tỷ đồng) chiếm 22,87% [3;7]. Qua đây ta có thể thấy tỷ trọng các ngành công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, xây dựng và dịch vụ còn rất nhỏ so với nông nghiệp. Tình hình sản xuất nông - lâm - ngư nghiệp của huyện Tân Sơn còn nhiều khó khăn. Trong công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, xây dựng hầu như chưa có sự chuyển biến đáng kể, tiểu thủ công nghiệp nhỏ lẻ manh mún (giá trị sản xuất năm 2008 chỉ đạt 18,15% tổng giá trị sản xuất trên địa bàn) [3;9]. Ngành chiếm tỉ trọng cao đó là chế biến nông - lâm - thuỷ sản, trong đó chủ yếu là chế biến chè. Khai thác và chế biến khoáng sản còn mang tính cơ sở và quy mô nhỏ, đang trong giai đoạn thăm dò khảo sát. Vì vậy, công nghiệp chưa thực sự phát triển, các hoạt động chủ yếu dưới dạng tiểu thủ công nghiệp. Một số nghề truyền thống như dệt thổ cẩm ở các xã Xuân Đài, Kim Thượng, Lai Đồng, đan lát ở xã Tân Phú đang được khôi phục. Mặc dù các ngành công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và xây dựng chưa phát triển nhưng đã góp phần giải quyết việc làm và thu nhập cho người lao động, thúc đẩy kinh tế nông nghiệp và nông thôn phát triển. Trong dịch vụ còn chưa đồng đều, các ngành dịch vụ nhiều tiềm năng chưa phát triển như dịch vụ du lịch, các loại hình dịch vụ phục vụ đời sống, đào tạo, chuyển giao tiến bộ khoa học kỹ thuật chưa có cơ sở phát triển. Việc trao đổi hàng hoá buôn bán bị gián đoạn do giao thông kém phát triển. 1.2.3. Đời sống văn hóa - xã hội Là một huyện miền núi, Tân Sơn có nhiều dân tộc anh em cùng sinh sống. Bởi vậy, bên cạnh sự phong phú, sinh động, đa sắc màu về văn hóa thì một số phong tục, tập quán, hủ tục lạc hậu vẫn còn rơi rớt lại, trở thành “rào cản” cho quá trình xây dựng đời sống văn hóa mới. Những năm qua, để nâng cao chất lượng đời sống văn hóa - xã hội của nhân dân, huyện Tân Sơn đã tập trung tăng cường các hoạt động thông tin tuyên truyền; đẩy mạnh phong trào văn hóa văn nghệ - thể dục thể thao quần chúng, xây dựng nếp sống văn minh, gia đình văn hóa, các thiết chế văn hóa, bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống gắn với du lịch; đưa văn hóa về cơ sở phục vụ nhân dân nhằm nâng cao đời sống tinh thần, qua đó góp phần tích cực vào phát triển kinh tế xã hội của địa phương. Xác định xây dựng và phát triển đời sống văn hóa, nhằm góp phần tạo nền tảng tinh thần cho xã hội, nhân rộng và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, nâng cao sức khỏe, thể chất cho từng người dân. Thời gian qua, huyện Tân Sơn đã tập trung chỉ đạo và triển khai có hiệu quả phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” gắn với phong trào “Toàn dân rèn luyện thân thể theo gương Bác Hồ vĩ đại”, đưa phong trào phát triển cả về bề rộng lẫn chiều sâu, tạo sức lan tỏa và hiệu ứng tích cực trong cộng đồng. Từ thực tế đó, một mặt huyện tăng cường công tác tuyên truyền, vận động, đưa công tác này đi trước một bước, thấm sâu vào cộng đồng dân cư, mặt khác huyện tranh thủ kinh nghiệm, phát huy vai trò của các già làng, trưởng bản, người cao tuổi, người có uy tín trong cộng đồng, dòng họ để cùng vận động nhân dân bài trừ các hủ tục lạc hậu, thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang, lễ hội, mừng thọ, chung tay giữ gìn bản sắc, nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc mình. Hiện nay trên địa bàn huyện thường xuyên tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ, thành lập các câu lạc bộ duy trì đời sống văn hóa cho người dân. Một trong di sản văn hóa được huyện đặc biệt quan tâm là hát Xoan. Hưởng ứng các chủ trương chính sách của tỉnh đưa ra, huyện Tân Sơn đã tích cực tham gia các hoạt động và xây dựng các câu lạc bộ trong huyện nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản hát Xoan. Ngoài ra vào dịp đầu năm, trên địa bàn huyện tổ chức nhiều lễ hội phát huy truyền thống văn hóa của địa phương như lễ hội tại các đình, đền truyền thống. Các trò chơi văn hóa dân gian cũng được tổ chức thường xuyên: thi nấu cơm, kéo co, ném còn... Nhận thức được tầm quan trọng của đời sống văn hóa - xã hội đối với sự phát triển kinh tế của huyện, cũng như sự phát triển chung của cả nước, huyện Tân Sơn luôn cố gắng nỗ lực bảo tồn, lưu giữ và phát huy các giá trị văn hóa trong đời sống hàng ngày giúp cho xã hội ngày càng phát triển vững mạnh. 1.3. Khái quát chung về dân tộc Dao 1.3.1. Dân tộc Dao trên cả nước Người Dao có mặt ở nhiều tỉnh thành trong cả nước. Riêng ở miền núi và trung du Bắc Bộ hầu như tỉnh nào cũng có người Dao. Họ cư trú xen lẫn với các dân tộc anh em ở những mức độ khác nhau cả trong phạm vi xã lẫn thôn bản. Mặt khác đây cũng là dân tộc có nhiều nhóm địa phương với các đặc trưng văn hóa mang phong cách khác nhau mặc dù họ đều ý thức về nguồn gốc chung. Các nhóm Dao có tên gọi rất phức tạp, thậm chí cùng một nhóm nhưng ở các địa phương khác nhau, họ cũng có các danh xưng riêng. Các nhà dân tộc học Việt Nam hiện nay chia người Dao thành hai phương ngữ với nhiều nhóm khác nhau. Ở phương ngữ thứ nhất từ người gọi là miền (Kiềm Miền và Dìu Miền) còn phương ngữ thứ 2 từ người được phát âm là mùn hay mần. Thuộc phương ngữ thứ nhất có hai nhóm lớn: Đại Bản và Tiểu Bản. Nhóm Đại Bản gồm nhiều nhóm nhỏ như Dao Đỏ, Dao Quần Chẹt, Dao Thanh Phán; nhóm Tiểu Bản chỉ có Dao Tiền hay còn gọi là Dao Đeo Tiền. Thuộc phương ngữ thứ 2 cũng có hai nhóm lớn là Dao Quần Trắng (Dao họ) và Dao Làn Tuyển gồm hai nhóm nhỏ hơn là Dao Thanh Y và Dao Áo Dài.Để giải thích về nguồn gốc lịch sử của mình người Dao Việt Nam thường kể lại câu chuyện Quả bầu tiên hay truyền thuyết về Bàn Hồ. Quả bầu tiên là chuyện truyền khẩu kể rằng: “xưa kia loài người gặp cơn đại hồng thủy, nhân loại chết hết chỉ còn lại hai chị em ruột nhà nọ sống sót. Cuối cùng hai người lấy nhau và đẻ ra một bọc thịt. Họ bèn bổ bọc thịt đó đem rải khắp trần gian. Những mảnh thịt đó rơi lên núi hóa thành người Dao còn những mảnh rơi ở nơi đồng ruộng sinh ra các dân tộc khác” [20]. Truyền thuyết về Bàn Hồ là truyện được ghi chép trong các cuốn sách của người Dao: “Bàn Hồ là con Long khuyển từ trên trời giáng xuống và được Bình hoàng nuôi trong cung vì có công giúp cho Bình hoàng đánh thắng giặc Thổ Phồn, Bàn Hồ lấy được công chúa hai người đem nhau lên núi Cối Kê (Triết Giang- Trung Quốc) ở và sinh được 12 người con(6 trai, 6 gái). Bình Hoàng ban sắc cho con cháu Bàn Vương thành 12 họ: Bàn, Lan, Mãn, Đặng, Trần, Lương, Tống, Phượng, Đối, Lưu và Triệu. Những dòng họ đó vẫn còn tồn tại và phổ biến ở người Dao hiện nay”[20]. Tên Dao được ghi trong Bình Hoàng Khoán Điệp gọi là Quá sơn bảng văn. Đó là văn bản mà nhiều nhóm Dao còn được lưu giữ được trong đó có ghi con cháu của 12 họ Dao Vương được chuẩn y theo tờ khoán này mà đi thông đồng trong thiên hạ. Tên Dao còn được ghi trong một số sách cổ của Trung Quốc tùy theo địa lý chí, Thuyết man, Quế hải ngũ hành chí, Lĩnh ngoại đại đáo… Các thư tịch nêu trên chứng tỏ tên Dao đã xuất hiện từ thời cổ xưa. Ngoài tên gọi là Dao họ còn được gọi là Mán, Trại, Dạo, Xá, Động... Tên Mán là bắt nguồn từ chữ Man. Xưa kia, các tộc người sinh tụ ngoài địa bàn cư trú của người Hán từ lưu vực sông Trường Giang trở xuống phương Nam đều rất gần với ngôn ngữ H’mông vì vậy được sắp cùng nhóm ngôn ngữ H’mông - Dao. Tộc người Dao ở Việt Nam theo số liệu công bố năm 2009 hiện có 751.067 người, nhân khẩu đứng vào hàng thứ 9 so với các tộc người trong nước. Họ sống xen kẽ với người H’mông, Tày, Nùng, Thái, Kinh... dọc theo biên giới Việt Trung, Việt - Lào, một số tỉnh trung du và miền biển Bắc bộ. Người Dao sinh sống trên cả ba vùng địa hình là núi cao, vùng giữa và vùng thấp, trong đó tập trung ở vùng giữa. Không chỉ cư trú phân tán mà người Dao còn có rất nhiều nhóm địa phương khác nhau. Tộc người Dao là một trong những tộc người hiện nay có nhiều nhóm địa phương nhất, bao gồm: Dao Đỏ (Dao Cóc Ngáng, Dao Sừng, Dao Dụ Lạy, Dao Đại Bản), Dao Quần Chẹt (Dao Sơn Đầu, Dao Tam Đảo, Dao Nga Hoàng, Dụ Cùn), Dao Lô Gang (Dao Thanh Phán, Dao Cóc Mùn), Dao Tiền (Dao Đeo Tiền, Dao Tiểu Bản), Dao Quần Trắng (Dao Họ), Dao Thanh Y, Dao Làn Tẽn (Dao Tuyển, Dao áo Dài). Dân tộc Dao vốn cư trú ở các tỉnh dọc biên giới Việt - Trung(Quảng Ninh, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang, Lào Cai, Lai Châu), Việt - Lào (Điện Biên, Sơn La,Thanh Hóa, Nghệ An) và có tỉnh nội địa như Bắc Kạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Phú Thọ, Hòa Bình. Ở các tỉnh này đồng bào Dao đều sinh sống ở miền núi, từ vùng núi cao đến vùng núi thấp. Hiện nay một số lượng người Dao di cư tự do vào các tỉnh miền Nam (Đồng Nai, Lâm Đồng, Đăk Lăk) làm ăn. Ngoài việc cư trú phân tán dân tộc Dao còn có nhiều tên gọi nhóm khác nhau. Một số tên gọi do dân tộc khác gán cho, vì vậy có khi cùng nhóm Dao nhưng mỗi địa phương có tên gọi khác nhau. Người Dao có nguồn gốc từ Trung Quốc, quá trình chuyển cư của họ sang Việt Nam kéo dài suốt từ thế kỷ XII, XIII cho đến nửa đầu thế kỷ XX. Song thời kỳ mà người Dao di cư vào nước ta đông nhất là thời Minh. Nguyên nhân của các cuộc di cư đó là vì hạn hán mất mùa và đói kém liên tục, một phần là vì bị áp bức bóc lột của địa chủ phong kiến. Họ tự nhận mình là con cháu của Bàn Hồ (Bàn Vương), một nhân vật huyền thoại rất phổ biến và rất thiêng liêng đối với người Dao. Dao Quần Trắng vào Việt Nam khoảng thế kỷ XIII. Họ từ Phúc Kiến tới Quảng Yên, ngược lên Lạng Sơn, Cao Bằng, Thái Nguyên rồi mới tới Tuyên Quang; một bộ phận nhỏ xuôi về Vĩnh Phúc rồi ngược sông Hồng lên Yên Bái, Lào Cai, bộ phận này còn gọi là Dao Họ. Dao Quần Chẹt và Dao Tiền vốn có nguồn gốc Quảng Đông (Trung Quốc) di cư tới Quảng Yên rồi phân tán đến Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hà Giang, Tuyên Quang, Lào Cai, Yên Bái. Dao Thanh Y đến Việt Nam cuối thế kỷ XVII. Họ từ Quảng Đông vào Móng Cái qua Lục Ngạn, tới sông Hồng rồi ngược lên Tuyên Quang. Một bộ phận khác lên Yên Bái, Lào Cai về sau gọi là Dao Làn Tẽn. Dao Đỏ và Dao Tiền từ Quảng Đông và Quảng Tây đến vào khoảng cuối thế kỷ XVIII, hiện nay sinh sống ở Cao Bằng, Lạng Sơn Thái Nguyên, Tuyên Quang Hà Giang. Do nhiều biến cố lịch sử đã làm cho người Dao ở Trung Quốc phân tán thành nhiều nhóm nhỏ và rời khỏi cái nôi của mình là đất Châu Dương và Châu Kinh tản mát đi các nơi để sinh sống, trong đó có một số nhóm đã vào Việt Nam.Trên đường di cư, các nhóm Dao này đã tiếp thu thêm những yếu tố văn hóa của các tộc người khác, đồng thời các yếu tố văn hóa mới cũng được nảy sinh và hình thành những tính cách riêng, những tên họ khác nhau. Mặc dù vậy, các nhóm vẫn luôn luôn nhận rõ mối quan hệ giữa họ với nhau là có cùng một nguồn gốc, cùng một số phận lịch sử, đặc biệt là còn duy trì được tiếng nói chung. 1.3.2. Dân tộc Dao ở huyện Tân Sơn Ở Tân Sơn có hai nhóm Dao, đó là Dao Quần chẹt và Dao Đeo tiền.Họ cư trú chủ yếu ở năm xã đó là Vinh Tiền, Thạch Kiệt, Đồng Sơn, Thu Cúc và Xuân Sơn. Trong đó xã Vinh Tiền chiếm tỉ lệ người Dao sinh sống cao nhất với 100% là người Dao. Xưa kia người Dao thường sống du canh du cư tại các khu vực đồi núi, quanh năm phát nương, làm rẫy, cuộc sống nay đây mai đó, không có sự ổn định. Vì vậy, trình độ nhận thức còn có phần hạn chế hơn so với các dân tộc khác trong khu vực. Năm 1988 dưới sự vận động của chính quyền địa phương, người Dao đã hạ sơn xuống định cư sống hòa nhập cùng các dân tộc khác. Đời sống kinh tế - xã hội của Người Dao ở đây cũng không có sự khác biệt lớn so với các dân tộc khác trên địa bàn huyện. Kinh tế chủ yếu là làm nghề nông trồng lúa nước, chăn nuôi và trồng các loại lương thực thực phẩm phổ biến như ngô, khoai, sắn, đỗ, các loại rau... Trong quá trình sinh sống người Dao đã tiếp thu các giá trị văn hóa của các dân tộc khác trong khu vực, vì vậy hiện nay trình độ nhận thức cũng như cách sinh hoạt hàng ngày không có sự khác biệt lớn. Khi xã hội đang thay đổi từng ngày, từng giờ và kinh tế thị trường đang tác động đến mọi mặt của đời sống xã hội thì những yếu tố văn hóa vật chất của người Dao cũng có những biến đổi mạnh mẽ, đặc biệt nó chịu ảnh hưởng văn hóacủa người Kinh rất mạnh mẽ qua cách ăn, mặc, ở, đi lại. Sự cư trú xen kẽ giữa các dân tộc trên cùng một địa bàn cùng với việc xây dựng thiết chế làng xã văn hóa mới cũng làm cho thiết chế bản, xóm của người Dao thay đổi. Hiện nay những ngôi nhà truyền thống của người Dao gần như đã không còn, thay vào đó là những ngôi nhà xây, nhà đất theo kiểu người Kinh. Như vậy, có thể thấy rằng đời sống văn hóa xã hội của người Dao ở Tân Sơn hiện nay đã có sự phát triển, hòa nhập chung với xu thế thời đại, góp phần vào công cuộc xây dựng quê hương ngày một giàu đẹp,tiến bộ.