§¹i häc quèc gia hµ néi
Tr−êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n
Khoa v¨n häc
TrÇn thÞ xu©n hîp
YÕu tè tù truyÖn trong tiÓu thuyÕt
nguyÔn Kh¶I thêi kú ®æi míi
Chuyªn ngµnh: Lý luËn V¨n häc
M· sè: 50401
LuËn v¨n th¹c sÜ v¨n häc
Ng−êi h−íng dÉn: PGS.TS Lý Hoµi Thu
Hµ Néi 06/2006
Môc lôc
PhÇn më ®Çu................................................................................... 2
I. Lý do chän ®Ò tµi:............................................................................ 2
II. LÞch sö vÊn ®Ò................................................................................ 3
III. §èi t−îng, ph¹m vi vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. ............................... 8
1 - §èi t−îng nghiªn cøu: ................................................................. 8
2 – Ph¹m vi nghiªn cøu:................................................................... 8
3- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: ............................................................. 9
IV. Môc ®Ých ý nghÜa ........................................................................ 10
V- KÕt cÊu cña luËn v¨n .................................................................... 11
Ch−¬ng mét: YÕu tè tù truyÖn trong cèt truyÖn .......... 12
cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i ................................................ 12
I- Kh¸i niÖm tù truyÖn:...................................................................... 12
II.Cèt truyÖn vµ yÕu tè tù truyÖn trong cèt truyÖn cña tiÓu thuyÕt NguyÔn
Kh¶i thêi kú ®æi míi: ........................................................................ 16
1) Kh¸i niÖm cèt truyÖn.................................................................. 16
2) Cèt truyÖn trong tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i:.............................. 16
3) YÕu tè tù truyÖn trong cèt truyÖn cña NguyÔn Kh¶i:....................... 20
Ch−¬ng Hai: YÕu tè tù truyÖn Qua hÖ thèng nh©n vËt .. 36
I. HÖ thèng nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i.............................. 36
1.Vai trß nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt: ................................................ 36
2- Nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i: ..................................... 37
II. YÕu tè tù truyÖn trong hÖ thèng nh©n vËt cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i:48
1. Nh©n vËt ng−êi kÓ chuyÖn:.......................................................... 49
2. Ng−êi kÓ chuyÖn lµ nh©n vËt “T«i” – ng«i thø nhÊt: ...................... 51
3. Ng−êi kÓ chuyÖn lµ nh©n vËt H¾n: ng«i thø ba .............................. 58
Ch−¬ng Ba: YÕu tè tù truyÖn trong giäng ®iÖu, quan
®iÓm trÇn thuËt vµ kh«ng gian - thêi gian nghÖ thuËt 65
I. YÕu tè tù truyÖn trong giäng ®iÖu .................................................... 65
1. Giäng ®iÖu cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i ....................................... 65
2. YÕu tè tù truyÖn trong giäng ®iÖu ................................................. 70
II. YÕu tè tù truyÖn trong quan ®iÓm trÇn thuËt. .................................... 73
1. Quan ®iÓm trÇn thuËt cña NguyÔn Kh¶i........................................ 73
2. YÕu tè tù truyÖn trong quan ®iÓm trÇn thuËt .................................. 77
III. YÕu tè tù truyÖn trong kh«ng gian – thêi gian nghÖ thuËt cña tiÓu
thuyÕt NguyÔn Kh¶i thêi kú ®æi míi: .................................................. 88
kÕt luËn: ....................................................................................... 96
Tµi liÖu tham kh¶o: ................................................................... 99
1
PhÇn më ®Çu
I. Lý do chän ®Ò tµi:
NguyÔn Kh¶i lµ mét trong sè c¸c nhµ v¨n xuÊt hiÖn vµ tr−ëng thµnh tõ
cuèi giai ®o¹n kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, «ng còng lµ mét trong sè nh÷ng nhµ
v¨n cã søc s¸ng t¹o dåi dµo, phong phó. H¬n mét nöa thÕ kû ho¹t ®éng liªn
tôc trong c¸c lÜnh vùc b¸o chÝ vµ v¨n häc nghÖ thuËt, «ng ®· ®¹t nhiÒu thµnh
c«ng lín: Hai lÇn nhËn gi¶i th−ëng v¨n xu«i cña Héi nhµ v¨n ViÖt Nam (vµo
c¸c n¨m 1982 vµ 1998); Gi¶i t¸c phÈm xuÊt s¾c cña Héi v¨n nghÖ ViÖt Nam;
Gi¶i Asean cho tuyÓn tËp truyÖn ng¾n vµ gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh cho côm
tiÓu thuyÕt “Xung §ét”, “Cha vµ con vµ...”, “GÆp gì cuèi n¨m” vào n¨m
2000. 4
Thuéc thÕ hÖ nh÷ng nhµ v¨n c¸ch m¹ng tr−ëng thµnh trong chÝn n¨m
kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, NguyÔn Kh¶i lµ ng−êi suèt ®êi g¾n bã s©u
s¾c víi sù nghiÖp cña §¶ng, cña d©n téc. Sù nghiÖp s¸ng t¸c cña «ng lµ mét
tËp kh¶o luËn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña cuéc sèng, ®Êt n−íc vµ con ng−êi ViÖt
Nam trong hai cuéc chiÕn tranh ¸i quèc vÜ ®¹i, trong c«ng cuéc x©y dùng chñ
nghÜa x· héi. Nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng bao gåm nhiÒu thÓ lo¹i: ký, truyÖn
ng¾n, truyÖn võa, tiÓu thuyÕt, kÞch vµ t¹p v¨n, t¶n v¨n, ë thÓ lo¹i nµo còng cã
t¸c phÈm næi tréi. §Æc biÖt trong lÜnh vùc tiÓu thuyÕt, NguyÔn Kh¶i ®· x©y
dùng mét h−íng ®i míi cho c¸c t¸c phÈm cña m×nh nh»m ®Æt ra vµ gãp phÇn
gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ – x· héi næi lªn trong c¸c giai ®o¹n, víi
mét giäng v¨n mang tÝnh chiªm nghiÖm, suy ngÉm thÓ hiÖn c¸i t«i (yÕu tè tù
truyÖn) víi tÝnh chÝnh luËn. Trong tæng sè c¸c t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i th×
thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt vµ truyÖn võa chiÕm dung l−îng kh¸ lín, mÆc dï ranh giíi
ph©n biÖt gi÷a tiÓu thuyÕt vµ truyÖn võa ë mét sè t¸c phÈm cña nhµ v¨n ch−a
thËt râ rµng, nh−ng chÝnh khi «ng ghi d−íi t¸c phÈm lµ tiÓu thuyÕt, t¸c gi¶ ®·
cã ý thøc sö dông c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt ®Ó t¸i hiÖn cuéc sèng theo quan
niÖm cña riªng «ng vÒ thÓ lo¹i nµy. Søc hót cña t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i ®èi
víi ®éc gi¶ cã lÏ do phong c¸ch rÊt riªng, kh¸c víi c¸c nhµ v¨n cïng thêi.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ngßi bót NguyÔn Kh¶i cã sù chuyÓn h−íng m¹nh
mÏ tõ h−íng ngo¹i chuyÓn sang h−íng néi; tõ vÊn ®Ò chÝnh trÞ – x· héi
chuyÓn sang vÊn ®Ò thÕ sù - ®êi t−. KÓ tõ “GÆp gì cuèi n¨m”, ng−êi ®äc sÏ dÔ
2
dµng nhËn thÊy yÕu tè tù truyÖn trong mçi cuèn tiÓu thuyÕt cña «ng. NguyÔn
Kh¶i quan niÖm r»ng nÕu mét truyÖn ng¾n hay mét cuèn tiÓu thuyÕt chØ cã
chuyÖn cña ng−êi, kh«ng cã chuyÖn cña m×nh th× sù sèng cña nã kh«ng kh¸c
g× mét bµi b¸o. §Õn cuèn “Th−îng ®Õ th× c−êi”, NguyÔn Kh¶i d−êng nh−
nh×n, ngÉm l¹i tõng chÆng trong cuéc ®êi m×nh, råi gi·i bµy víi b¹n ®äc. ThÕ
nh−ng ®Ó kÓ l¹i ®−îc c©u chuyÖn cuéc ®êi cña m×nh th× ®©u ph¶i dÔ, ®iÒu Êy
phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè nghÖ thuËt. Chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh mét
®iÒu r»ng nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i ®· më ra mét h−íng ®i rÊt míi trong chÆng
®−êng s¸ng t¸c cña «ng. ChÝnh v× vËy, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ t¸c gi¶,
t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i víi nhiÒu kiÕn gi¶i s©u s¾c, ®Òu thèng nhÊt xÕp «ng
vµo vÞ trÝ nhµ v¨n tiªu biÓu cña nÒn v¨n häc ®−¬ng ®¹i, song c¸c c«ng tr×nh
chuyªn biÖt ®i s©u t×m hiÓu vÒ yÕu tè tù truyÖn trong tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i
vÉn cßn Ýt ái. VÒ yÕu tè tù truyÖn cña NguyÔn Kh¶i th× tõ tr−íc tíi nay ®· cã
mét sè t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn nh−ng chØ trong giíi h¹n mét bµi b¸o, mét bµi héi
th¶o nªn ch−a thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn. XuÊt ph¸t tõ
thùc tÕ nµy, ng−êi viÕt luËn v¨n kÕ thõa nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c
t¸c gi¶ ®ång thêi tiÕp tôc ®i s©u t×m hiÓu yÕu tè tù truyÖn trong tiÓu thuyÕt
NguyÔn Kh¶i thêi kú ®æi míi víi mong muèn ®éc gi¶ sÏ cã mét c¸i nh×n s©u
h¬n vÒ phong c¸ch nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i.
II. LÞch sö vÊn ®Ò
1- Nh÷ng phª b×nh, nghiªn cøu s¸ng t¸c vÒ NguyÔn Kh¶i.
Cho ®Õn nay ®· cã h¬n 100 bµi viÕt ®−îc c«ng bè, trong ®ã cã h¬n 2/3
c¸c c«ng tr×nh trùc tiÕp nghiªn cøu vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i. Sè
cßn l¹i tuy kh«ng trùc tiÕp ®Æt ra vÊn ®Ò nghiªn cøu nhµ v¨n nh−ng trong bµi
viÕt cña m×nh, c¸c t¸c gi¶ ®Òu Ýt nhiÒu ®Ò cËp ®Õn NguyÔn Kh¶i ë cÊp ®é nµy
hay cÊp ®é kh¸c.
Trong cuèn “Nhµ v¨n ViÖt Nam 1945-1975” (TËp 2), Phan Cù §Ö ®·
bao qu¸t mét khèi l−îng t¸c phÈm lín cña nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i s¸ng t¸c
trong vßng 30 n¨m vµ 20 bµi nghiªn cøu cã gi¸ trÞ vÒ t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i.
¤ng cho r»ng “ .... NguyÔn Kh¶i lµ mét c©y bót trÝ tuÖ, lu«n lu«n suy nghÜ s©u
l¾ng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mµ cuéc sèng ®Æt ra vµ cè g¾ng t×m lêi gi¶i ®¸p thuyÕt
phôc theo c¸ch riªng cña m×nh..... trong nh÷ng t¸c phÈm cña nhµ v¨n, th«ng
3
qua nh÷ng sù kiÖn xT héi, chÝnh trÞ cã tÝnh chÊt thêi sù nãng hæi, bao giê còng
næi lªn nh÷ng vÊn ®Ò kh¸i qu¸t cã ý nghÜa triÕt häc vµ ®¹o ®øc nh©n sinh.”
[44,tr.480].
Ph¶i kÓ ®Õn bµi “Ngßi bót hiÖn thùc cña NguyÔn Kh¶i” trong cuèn
“NguyÔn Kh¶i vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm” cña Chu Nga. Bµi viÕt ®¸nh gi¸ rÊt cao
nh÷ng t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i viÕt vÒ n«ng th«n, ®ång thêi kh¼ng ®Þnh ngßi
bót t¸c gi¶ “rÊt s¾c s¶o vµ giµu tÝnh chiÕn ®Êu” [45, tr.65].
N¨m 1990, do nhu cÇu cña viÖc nghiªn cøu, gi¶ng d¹y v¨n häc trong
tr−êng §¹i häc ngµy cµng ®−îc më réng, Gi¸o tr×nh v¨n häc ViÖt Nam 19451975 ®−îc Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc Ên hµnh. Trong tËp s¸ch nµy, bµi viÕt vÒ
NguyÔn Kh¶i do §oµn Träng Huy biªn so¹n, bµi viÕt ®· bao qu¸t réng h¬n vµ
cã thªm nhiÒu ®iÓm míi vÒ ngßi bót vµ phong c¸ch cña NguyÔn Kh¶i, ®· chØ
ra nÐt phong c¸ch chÝnh luËn còng nh− nh÷ng nç lùc ®æi míi trong c¸ch viÕt
cña NguyÔn Kh¶i ®Ó ngµy cµng “lµm cho t¸c phÈm cã søc m¹nh vµ thuyÕt
phôc riªng” [46, tr. 122].
N¨m 1996 V−¬ng TrÝ Nhµn biªn so¹n TuyÓn tËp NguyÔn Kh¶i, ®· ®¸nh
gi¸ nh− sau “¤ng lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n dÉn ®Çu cña thêi ®¹i. Víi cuéc
c¸ch m¹ng nµy, nh÷ng n¨m th¸ng ®Êu tranh gian khæ nµy, t¸c phÈm cña «ng
lµ mét b»ng chøng mét tµi liÖu tham kh¶o thùc sù. Vµ muèn hiÓu con ng−êi
thêi ®¹i víi tÊt c¶ nh÷ng c¸i hay c¸i dë cña hä, nhÊt lµ muèn hiÓu c¸ch nghÜ
cña hä, ®êi sèng tinh thÇn cña hä, ph¶i ®äc NguyÔn Kh¶i” [41, tr. 12].
Víi ®¸nh gi¸ nµy, NguyÔn Kh¶i ®· ®−îc t«n vinh xøng ®¸ng víi c«ng
lao phÊn ®Êu kiªn tr× vµ bÒn bØ cña «ng ®Ó ®ãng gãp ®−îc nhiÒu nhÊt cho sù
nghiÖp v¨n häc cña n−íc nhµ.
NguyÔn ThÞ B×nh trong “NguyÔn Kh¶i t− duy vµ tiÓu thuyÕt” ®· kh¼ng
®Þnh nh÷ng t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i cã tÇm nh×n xa, giái ph¸t hiÖn vÊn ®Ò
sau c¸c sù vËt hiÖn t−îng ®¬n gi¶n, quen thuéc vµ kh¼ng ®Þnh: “nhiÒu t¸c
phÈm cña NguyÔn Kh¶i kh«ng r¬i vµo sè phËn chÕt yÓu bëi lèi viÕt minh ho¹
gi¶n ®¬n, dÔ dTi nh− t¸c phÈm cña nhiÒu nhµ v¨n kh¸c, râ rµng nhê ý thøc t×m
tßi, lËt xíi hiÖn thùc víi tinh thÇn say mª khoa häc. [45, tr.113].
Nh− vËy lµ tõ gãc ®é t¸c gi¶, cïng víi bÒ dµy thêi gian NguyÔn Kh¶i
ngµy cµng ®−îc ®Ò cao.
4
Tuy nhiªn, chiÕm sè l−îng nhiÒu nhÊt lµ c¸c bµi viÕt d−íi d¹ng b×nh
luËn, ®¸nh gi¸ vÒ ph−¬ng diÖn cô thÓ nµo ®ã, mét t¸c phÈm cô thÓ nµo ®ã
trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn nµy ®−îc giíi nghiªn
cøu, phª b×nh chuyªn nghiÖp ®Ò cao, theo thèng kª nh÷ng bµi viÕt ë d¹ng nµy
®· cã h¬n 80 bµi. Gi¸ trÞ chñ yÕu cña nh÷ng bµi viÕt nµy lµ tÝnh chÊt nh¹y bÐn,
kÞp thêi, võa gióp chÝnh t¸c gi¶ nhËn ra nh÷ng ®iÓm m¹nh, ®iÓm yÕu trong
s¸ng t¸c cña m×nh, võa gióp t¸c gi¶ ®Þnh h−íng trong khi n¾m b¾t th−ëng thøc
t¸c phÈm.
2. VÒ tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i
Phan Cù §Ö cho r»ng “Tµi n¨ng vµ phong c¸ch NguyÔn Kh¶i b¾t ®Çu
h×nh thµnh vµ kh¼ng ®Þnh tõ khi “Xung ®ét” tËp 1 ®−îc giíi thiÖu trªn t¹p chÝ
V¨n nghÖ qu©n ®éi n¨m 1957” [44, tr 481 – 514]. HÇu hÕt c¸c bµi viÕt sau ®ã
®Òu nhÊt trÝ víi ý kiÕn cña Phan Cù §Ö, V−¬ng TrÝ Nhµn tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh
“T¸c phÈm vµo nghÒ, t¸c phÈm ®¸nh dÊu c¸i tªn NguyÔn Kh¶i trong lßng b¹n
®äc h©m mé lµ g×? DÜ nhiªn ph¶i kÓ “Xung ®ét” (1957) .. §©y mTi mTi lµ mét
®Ønh cao trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i mµ mçi khi nhí tíi ng−êi ta ph¶i
kÝnh träng” [41, tr 8 – 14].
ChÝnh b¶n th©n t¸c gi¶ còng thõa nhËn r»ng : “Víi “Xung ®ét”, t«i b¾t ®Çu ý
thøc vÒ chøc n¨ng ng−êi cÇm bót vµ thùc sù b−íc vµo con ®−êng viÕt truyÖn”
[8, tr. 24].
§¸nh gi¸ vÒ nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn ®Êu cña NguyÔn Kh¶i
trong giai ®o¹n kh¸ng chiÕn chèng Mü, c¸c nhµ phª b×nh ®Òu cho r»ng ®ã lµ
nh÷ng t¸c phÈm xuÊt hiÖn ®óng lóc : “§èi víi t×nh h×nh s¸ng t¸c, nhÊt lµ s¸ng
t¸c tiÓu thuyÕt cña ta .... th× viÖc “chiÕn sÜ” ®−îc viÕt kÞp thêi lµ mét cè g¾ng
lín cña NguyÔn Kh¶i” [5, tr. 81 – 89].
Tõ n¨m 1979 ®Õn nay NguyÔn Kh¶i viÕt thªm ®−îc 6 cuèn tiÓu thuyÕt
n÷a trong ®ã “GÆp gì cuèi n¨m” n¨m 1982 nhËn gi¶i th−ëng cña Héi nhµ v¨n.
Víi 3 tiÓu thuyÕt sau: “§iÒu tra vÒ mét c¸i chÕt”,” Vßng sãng ®Õn v« cïng”,
“Mét câi nh©n gian bÐ tÝ” l¹i Ýt ng−êi biÕt ®Õn. Nh− vËy, tõ n¨m 1979 ®Õn
1989 tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i xuÊt hiÖn ®Òu ®Æn h¬n vµ chÊt l−îng t¸c phÈm
còng ®−îc ®¸nh gi¸ tèt tuy cã mét sè ch−a ®−îc ®«ng ®¶o c«ng chóng ®Ó ý.
Theo c¸c nhµ nghiªn cøu th× khuynh h−íng tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i
®−îc ph¸t sinh tõ chÝnh phong c¸ch cña «ng. NguyÔn Kh¶i lµ ng−êi më ra mét
5
khuynh h−íng míi- ®ã lµ khuynh h−íng tiÓu thuyÕt triÕt luËn, NguyÔn V¨n
Long trong : Nh×n l¹i mét chÆng ®−êng tiÓu thuyÕt ®· ®−a ra c¸c luËn chøng
®Ó chøng tá ®iÒu nµy : “anh th−êng ph©n tÝch nh©n vËt cña m×nh nh− mét nhµ
khoa häc ph©n tÝch ®èi t−îng nghiªn cøu. Anh còng kh«ng chó ý nhiÒu ®Õn
tÝnh hoµn thiÖn cña ®èi cèt truyÖn....”. [32, tr. 78].
N¨m 1985, NguyÔn §¨ng M¹nh xÕp NguyÔn Kh¶i lµ mét c©y bót xuÊt
s¾c trong xu h−íng viÕt tiÓu thuyÕt chÝnh luËn – triÕt luËn, cïng víi viÖc ®−a
ra nh÷ng luËn chøng ®Ó nhËn diÖn thÓ lo¹i nµy , «ng cßn gäi ®Ých danh nh÷ng
cuèn : “Cha vµ con vµ ...”; “ChiÕn sÜ”; “Chñ tÞch huyÖn”; “GÆp gì cuèi
n¨m” lµ lo¹i tiÓu thuyÕt chÝnh luËn – triÕt luËn [34, tr.5].
§Õn n¨m 1990, §oµn Träng Huy ®· chÝnh thøc coi chÝnh luËn lµ mét
nÐt phong c¸ch næi bËt cña NguyÔn Kh¶i, ®iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn trong Gi¸o
tr×nh v¨n häc ViÖt Nam 1945-1975 (TËp 2).
RÊt nhiÒu c¸c nhµ nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc kh¸c còng ®Òu cho
r»ng khuynh h−íng trong tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i lµ xu h−íng chÝnh
luËn- triÕt luËn, L¹i Nguyªn ¢n coi t¸c phÈm “Cha vµ con vµ ...” lµ mét
c«ng tr×nh “TriÕt luËn vÒ t«n gi¸o vµ chñ nghÜa xT héi b»ng ng«n ng÷ tù sù”
[2, tr.3]. V¨n Chinh thÊy: “Víi “Thêi gian cña ng−êi”, NguyÔn Kh¶i ®T gãp
thªm mét thµnh c«ng míi cho xu h−íng tiÓu thuyÕt triÕt luËn cña v¨n häc ta”
[4, tr. 6]. Vò QuÇn Ph−¬ng còng ®ång ý víi ý kiÕn nµy “Gi¸ trÞ kh¶o luËn triÕt
häc cña tËp tiÓu thuyÕt nµy lµ mét cèng hiÕn cña NguyÔn Kh¶i trong v¨n xu«i
ViÖt Nam” [52, tr. 3].
Tùu trung l¹i cã thÓ ®¸nh gi¸ r»ng khuynh h−íng cña tiÓu thuyÕt
NguyÔn Kh¶i mang phong c¸ch chÝnh luËn – triÕt luËn. VËy ®iÒu g× thÓ hiÖn
phong c¸ch triÕt luËn nµy mét c¸ch râ rÖt nhÊt, ®ã chÝnh lµ yÕu tè tù truyÖn.
Nãi tãm l¹i nãi vÒ tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i chóng ta cã thÓ thèng
nhÊt ë c¸c nhËn ®Þnh sau:
NÕu so s¸nh mét sè t¸c gi¶ kh¸c sÏ thÊy tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i
th−êng ng¾n, vÒ dung l−îng th× t¸c phÈm cña «ng th−êng ngang truyÖn võa, cã
thÓ nãi ng¾n gän lµ mét ®Æc ®iÓm cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i. L¹i Nguyªn
¢n nhËn xÐt “Nh÷ng c¸i anh viÕt, dµi nhÊt nh− “ChiÕn sÜ” kh«ng tiªu biÓu
cho lèi viÕt cña anh. Ngay chÝnh nh÷ng tiÓu thuyÕt cña anh mµ t«i nghÜ lµ
truyÖn võa, ng−êi ®äc tinh ý còng thÊy ®é 1/3 hoÆc 1/4 vÒ cuèi ®äc kh«ng thó
6
vÞ nh− c¸c phÇn tr−íc” [3, tr. 5]. Còng theo V−¬ng TrÝ Nhµn cho biÕt b¶n th©n
NguyÔn Kh¶i ®· nãi râ quan ®iÓm cña m×nh tõ n¨m 1963 : “Tù l−îng søc
m×nh lµ mét ®iÒu hÕt søc quan träng víi mçi ng−êi viÕt ... Lóc ®ïa bìn, «ng
b¶o : “ViÕt thÕ ®Ó ng−êi ta cã thÓ ®äc ï mét c¸i, mét hai buæi tr−a lµ xong”.
Nh÷ng lóc nghiªm chØnh h¬n «ng t©m sù “Søc m×nh chØ ®Õn thÕ kh«ng nªn kÐo
dµi h¬n. §iÒu quan träng lµ thøc tØnh ng−êi ®äc cïng nghÜ chø ai cã søc mµ
nghÜ thay hä ®−îc” [42, tr. 210 – 217].
VÒ bót ph¸p cña NguyÔn Kh¶i nhiÒu nhµ phª b×nh ®· nhËn xÐt:
“Nghiªng vÒ lèi kÓ h¬n lèi t¶. Cèt truyÖn cña NguyÔn Kh¶i kh«ng cã g× ly kú.
NhiÒu khi ng−êi viÕt kh«ng ®Ó ý ®Õn cèt truyÖn, ®Õn cÊu tróc t¸c phÈm, mµ
quan t©m lµm næi bËt chÝnh kiÕn, mét kiÓu sèng, c¸ch nãi n¨ng øng xö cña
nh©n vËt” [61].V−¬ng TrÝ Nhµn còng cho r»ng nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng
cña NguyÔn Kh¶i th−êng “hiÖn ra nh− mét ng−êi kÓ chuyÖn th«ng minh, la cµ
kh¾p n¬i chia sÎ víi mäi ng−êi mäi vui buån khi quan s¸t viÖc ®êi, §ã lµ mét
phong c¸ch võa d©n dT võa hiÖn ®¹i.” [40].
VÒ ng«n ng÷ Phan Cù §Ö nhËn xÐt: “Phong c¸ch hiÖn thùc tØnh t¸o
còng t¹o cho t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i mét thø ng«n ng÷ ®Æc biÖt. §ã lµ thø
ng«n ng÷ trÝ tuÖ s¾c s¶o” [44, tr. 498]. L¹i Nguyªn ¢n còng nhÊn m¹nh
“Ph¶i nãi ®Õn ®Æc s¾c ng«n ng÷ NguyÔn Kh¶i, mét ng«n ng÷ rÊt v¨n xu«i: nã
kh«ng nèng lªn thèng thiÕt mµ th−êng pha ngang giäng t−ng töng, ®ïa ®ïa. ....
vµ nãi chung vÉn ph¶i nhËn r»ng ng«n ng÷ cña anh Kh¶i lµ ®Æc s¾c” [3,tr. 5].
VÒ kÕt cÊu vµ cèt truyÖn, Phan Cù §Ö cho r»ng NguyÔn Kh¶i tiªu biÓu
cho phong c¸ch tiÓu thuyÕt cæ ®iÓn theo lèi ch−¬ng håi “§ã lµ mét c¸ch lµm
th«ng minh, nã gióp cho t¸c gi¶ cã kh¶ n¨ng l¾p ghÐp nh÷ng lµi liÖu gi¸n tiÕp,
x©u chuçi c¸c truyÖn kÓ cña nhiÒu ng−êi kh¸c nhau ....” [44, tr. 278]. L¹i
Nguyªn ¢n còng cho r»ng “cã c¸i v¾n gän cña mét kiÓu truyÖn “cæ ®iÓn”
nghÜa lµ kh«ng cã míi mÎ g× l¾m ë bè côc chung” [2, tr.3].
Qua nh÷ng thèng kª trªn chóng t«i nhËn thÊy r»ng thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt
cña NguyÔn Kh¶i lµ d−êng nh− lµ ®èi t−îng kh¶o s¸t tiÒm tµng cña nhiÒu nhµ
nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc, tuy nhiªn nh÷ng bµi viÕt nµy hÇu hÕt míi chØ
dõng l¹i ë nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm hÇu nh− ch−a cã mét nghiªn
cøu chuyªn s©u nµo tiÕp cËn tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i d−íi gãc ®é tù truyÖn.
7
§iÓm l¹i nh÷ng bµi nghiªn cøu, phª b×nh vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i,
chóng t«i nhËn thÊy sù kh¸ch quan trong c¸ch ®¸nh gi¸ víi nhiÒu ý kiÕn ®ång
t×nh còng nh− tr¸i ng−îc vÒ hÇu hÕt c¸c t¸c phÈm trong phong c¸ch thÓ hiÖn
ng«n ng÷, nh©n vËt, cèt truyÖn còng nh− nh÷ng nhËn xÐt ®¸nh gi¸ vÒ khuynh
h−íng cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i .v.v. §©y lµ nh÷ng tµi liÖu quý b¸u ®Ó b¶n
luËn v¨n nµy tæng hîp vµ kÕ thõa nh÷ng thµnh tùu cña nh÷ng ng−êi ®i tr−íc
®ång thêi tõ ®ã t×m hiÓu s©u vÒ yÕu tè tù truyÖn trong tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i
d−íi nhiÒu gãc ®é mét c¸ch toµn diÖn nhÊt.
III. §èi t−îng, ph¹m vi vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu.
1 - §èi t−îng nghiªn cøu:
§èi t−îng nghiªn cøu chÝnh cña luËn v¨n lµ nh÷ng t¸c phÈm tiÓu thuyÕt
cña NguyÔn Kh¶i trong thêi k× ®æi míi. Nh÷ng t¸c phÈm thuéc c¸c thÓ lo¹i
kh¸c nh− v¨n xu«i, kÞch, ký... kh«ng thuéc ®èi t−îng nghiªn cøu cña luËn v¨n.
Chóng lµ ®èi t−îng liªn hÖ khi cÇn thiÕt.
2 – Ph¹m vi nghiªn cøu:
NguyÔn Kh¶i lµ mét c©y bót thµnh c«ng víi nhiÒu thÓ lo¹i. Riªng vÒ
tiÓu thuyÕt, nÕu lÊy mèc n¨m 1982 lµ n¨m ®¸nh dÊu b−íc ngoÆt cña ngßi bót
NguyÔn Kh¶i khi chuyÓn sang giai ®o¹n míi th× ®Õn nay, «ng ®· cho ra ®êi
s¸u cuèn tiÓu thuyÕt lµ: “GÆp gì cuèi n¨m” (1982), “§iÒu tra vÒ mét c¸i
chÕt” (1984), “Thêi gian cña ng−êi” (1985), “Mét câi nh©n gian bÐ tÝ”
(1987), “Vßng sãng ®Õn v« cïng” (1987), “Th−îng ®Õ th× c−êi” (2003). NÕu
nh×n vµo sè l−îng t¸c phÈm, kh«ng Ýt ng−êi sÏ cho r»ng søc s¸ng t¹o cña nhµ
v¨n cßn kÐm nhiÒu so víi Chu Lai, Ma V¨n Kh¸ng, NguyÔn Minh Ch©uà
ChÝnh NguyÔn Kh¶i còng tù nhËn r»ng: “Cã ng−êi nãi t«i kh«ng biÕt viÕt tiÓu
thuyÕt nh−ng t«i l¹i cho r»ng ®ã lµ c¸i cña chÝnh t«i – tiÓu thuyÕt” . Cho nªn,
®»ng sau sè l−îng tiÓu thuyÕt Ýt ái kia l¹i lµ mét sù nç lùc, kh¸m ph¸ kh«ng
ngõng cña nhµ v¨n tr−íc cuéc sèng ®Ó lùa chän cho m×nh mét h−íng ®i míi.
Trong giíi h¹n cña mét luËn v¨n, b−íc ®Çu chóng t«i t×m hiÓu vÒ yÕu tè tù
truyÖn trong tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i thêi k× ®æi míi. Trong qu¸ tr×nh t×m
hiÓu, chóng t«i cã liªn hÖ víi mét sè t¸c phÈm cña c¸c nhµ v¨n kh¸c, hy väng
sÏ cã c¸ch nh×n toµn diÖn h¬n vÒ ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt cña
NguyÔn Kh¶i. Nghiªn cøu yÕu tè tù truyÖn cña NguyÔn Kh¶i vÒ mÆt cÊu tróc,
8
LuËn v¨n kh«ng nhÊt thiÕt lóc nµo còng chia ra lµm c¸c mÆt ph−¬ng ph¸p,
phong c¸ch, ng«n ng÷ ... mµ cã thÓ chia ra theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau, tuú
theo ®Æc tr−ng cña tõng ®èi t−îng. Theo chóng t«i, víi ®èi t−îng lµ tiÓu thuyÕt
cña NguyÔn Kh¶i th× nªn tËp trung nghiªn cøu theo c¸c ph−¬ng diÖn sau ®©y:
Cèt truyÖn, hÖ thèng nh©n vËt vµ h×nh t−îng nh©n vËt kÓ chuyÖn, ng«n ng÷,
giäng ®iÖu kÓ chuyÖn. VÒ yÕu tè tù truyÖn trong nh÷ng tiÓu thuyÕt cña
NguyÔn Kh¶i chóng t«i sÏ xem xÐt theo tõng t¸c phÈm riªng biÖt vµ theo c¸c
ph−¬ng diÖn võa nªu trªn.
Ngoµi nh÷ng ph¹m vi nghiªn cøu nh− ®· nãi ë trªn, luËn v¨n Ýt nhiÒu ®Ò
cËp ®Õn mét sè vÊn ®Ò truyÒn thèng, vµ c¸ch t©n, tiÕp thu vµ s¸ng t¹o, vÒ vÞ trÝ
cña ngßi bót NguyÔn Kh¶i ®èi víi tiÕn tr×nh v¨n häc ViÖt Nam trªn con ®−êng
hiÖn ®¹i ho¸. Nh÷ng vÊn ®Ò nµy ®−îc ®Æt ra bëi tÝnh chÊt giao thêi, chuyÓn
tiÕp cña t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i nãi chung vµ thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt nãi riªng, bëi
ng−êi viÕt mong muèn ®ãng gãp mét phÇn nhá bÐ c«ng søc cña m×nh vµo nhu
cÇu lín lao cña nghiªn cøu v¨n häc hiÖn nay: Nghiªn cøu v¨n häc trong tiÕn
tr×nh vËn ®éng tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i.
3- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu:
3.1- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t¸c gia v¨n häc:
LuËn v¨n nghiªn cøu sù nghiÖp s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i nh− mét qu¸ tr×nh
vËn ®éng liªn tôc g¾n víi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña hoµn c¶nh lÞch sö vµ tiÕn
tr×nh v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1945. Ph−¬ng ph¸p nµy ®ßi hái chóng t«i ph¶i
®Æt ®èi t−îng vµo qu¸ tr×nh s¸ng t¸c cña nhµ v¨n, ®ång thêi ph¶i xem xÐt,
kh¶o s¸t chóng trong sù vËn ®éng chung cña mçi thÓ lo¹i. KÕt qu¶ kh¶o s¸t
theo ph−¬ng ph¸p nµy ph¶i ®¹t ®−îc hai yªu cÇu c¬ b¶n sau ®©y:
- T¸i hiÖn diÖn m¹o cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i trong tiÕn tr×nh ph¸t
triÓn cña chóng.
- T×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ yÕu tè tù truyÖn trong tiÓu thuyÕt NguyÔn
Kh¶i.
Ngoµi ph−¬ng ph¸p chñ yÕu nãi trªn, chóng t«i cßn sö dông mét sè ph−¬ng
ph¸p sau:
9
3.2- Ph−¬ng ph¸p thèng kª:
§©y lµ ph−¬ng ph¸p ®−îc tiÕn hµnh ®Çu tiªn, cã t¸c dông cung cÊp nh÷ng d÷
kiÖn, nh÷ng sè liÖu chÝnh x¸c, t¹o c¬ së thùc tÕ tin cËy cho nh÷ng kÕt luËn cã
tÝnh chÊt kh¸i qu¸t. Sö dông ph−¬ng ph¸p thèng kª, chóng t«i tiÕn hµnh ph©n
lo¹i, tæng hîp, ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò néi dung nghiªn cøu cña luËn v¨n. Khi
thèng kª chóng t«i chó ý nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu trªn c¶ hai ph−¬ng diÖn
néi dung vµ h×nh thøc. §¬n vÞ thèng kª nhá nhÊt lµ chi tiÕt vµ lín nhÊt lµ t¸c
phÈm.
3.3- Ph−¬ng ph¸p so s¸nh:
§©y lµ ph−¬ng ph¸p quan träng ®Ó ®i tíi lµm næi bËt ®Æc ®iÓm néi dung, h×nh
thøc s¸ng t¸c tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i. §èi t−îng so s¸nh lµ nh÷ng t¸c
phÈm cïng lo¹i, néi dung so s¸nh lµ c¸c vÊn ®Ò thuéc ®Ò tµi, kÕt cÊu, cèt
truyÖn, nh©n vËt ,à; so s¸nh víi mét sè nhµ v¨n thÕ hÖ tr−íc vµ cïng thêi víi
NguyÔn Kh¶i.
3.4- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu theo thÓ lo¹i.
LuËn v¨n nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ yÕu tè tù truyÖn trong tiÓu thuyÕt NguyÔn
Kh¶i cho nªn viÖc vËn dông kiÕn thøc lý luËn vµ nh÷ng hiÓu biÕt cña m×nh vÒ
tiÓu thuyÕt ®−îc vËn dông chñ yÕu.
3.5- Ph−¬ng ph¸p tæng hîp:
§Ó lµm phong phó, s¸ng tá thªm ë nhiÒu ph−¬ng diÖn, chóng t«i vËn dông
nh÷ng yÕu tè hç trî cña c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu v¨n häc kh¸c nh−
ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch c¶m thô t¸c phÈm v¨n häc, ph−¬ng ph¸p tæng hîp hÖ
thèng ho¸, phª b×nh v¨n häc, lý thuyÕt tiÕp nhËn v¨n häc ... Sù vËn dông
nh÷ng yÕu tè cña c¸c ph−¬ng ph¸p nµy chØ hç trî trong nh÷ng tr−êng hîp cÇn
thiÕt.
IV. Môc ®Ých ý nghÜa
Nghiªn cøu yÕu tè tù truyÖn trong tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i thêi k×
®æi míi, ®Ò tµi nh»m ®¹t tíi c¸c môc ®Ých sau:
- Gãp mét phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc t¸i hiÖn l¹i diÖn m¹o cña yÕu tè tù truyÖn
trong tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i, mét vÊn ®Ò l©u nay ch−a ®−îc quan t©m
mét c¸ch cã hÖ thèng, tõ ®ã t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm cña phong c¸ch tiÓu thuyÕt
NguyÔn Kh¶i.
10
- X¸c ®Þnh yÕu tè tù truyÖn cña NguyÔn Kh¶i vÒ mÆt: cèt truyÖn, nh©n vËt,
ng«n ng÷, giäng ®iÖu kÓ chuyÖn.
- X¸c ®Þnh nh÷ng ®ãng gãp, nh÷ng h¹n chÕ, vÞ trÝ cña tiÓu thuyÕt cña NguyÔn
Kh¶i ®èi víi v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ 1982 nãi chung ®èi víi sù vËn
®éng cña thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn
®¹i ho¸ ®Êt n−íc.
Tuy nhiªn, do ®iÒu kiÖn h¹n chÕ, t¸c gi¶ luËn v¨n ch−a ®ñ ®iÒu kiÖn
thùc hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ trän vÑn môc ®Ých thø ba. Nh÷ng kÕt luËn vµ
kiÕn gi¶i ®Ó ®¹t tíi môc ®Ých thø ba míi chØ lµ nh÷ng suy nghÜ cã tÝnh chÊt
b−íc ®Çu. Chóng t«i hy väng sÏ cã dÞp trë l¹i vÊn ®Ò ®· nªu trªn khi ®iÒu kiÖn
cho phÐp.
V- KÕt cÊu cña luËn v¨n
Tõ viÖc x¸c ®Þnh ph¹m vi ®Ò tµi nghiªn cøu nh− trªn, luËn v¨n ®−îc triÓn khai
theo c¸c tr×nh tù sau:
PhÇn thø nhÊt: Më ®Çu
1) Lý do chän ®Ò tµi
2) LÞch sö vÊn ®Ò
3) §èi t−îng, ph¹m vi vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
4) Môc ®Ých
5) KÕt cÊu cña luËn v¨n
PhÇn thø hai : Néi dung
Ch−¬ng I : YÕu tè tù truyÖn trong cèt truyÖn cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i.
Ch−¬ng II: YÕu tè tù truyÖn qua hÖ thèng nh©n vËt.
Ch−¬ng III: YÕu tè tù truyÖn qua ng«n ng÷, giäng ®iÖu kÓ chuyÖn vµ kh«ng –
thêi gian nghÖ thuËt.
PhÇn thø ba: KÕt luËn.
11
Ch−¬ng mét: YÕu tè tù truyÖn trong cèt truyÖn
cña tiÓu thuyÕt NguyÔn Kh¶i
I- Kh¸i niÖm tù truyÖn:
Theo “Tõ ®iÓn v¨n häc” th× “Tù truyÖn lµ mét t¸c phÈm v¨n häc thuéc
lo¹i truyÖn do c¸c nhµ v¨n viÕt vÒ cuéc ®êi thùc cña m×nh nh»m nh÷ng môc
®Ých kh¸c nhau. C¸c nhµ v¨n khi viÕt tù truyÖn th−êng chØ chän lÊy mét hay
vµi quTng ®êi nµo ®ã ®T ®Ó l¹i cho m×nh nh÷ng Ên t−îng s©u s¾c nhÊt, cã ¶nh
h−ëng quan träng quyÕt ®Þnh ®èi víi h−íng ®i cña ®êi m×nh, vµ dùng l¹i c¶
mét bøc tranh toµn c¶nh sinh ®éng, ch©n thùc vÒ cuéc sèng mµ trong ®ã b¶n
th©n con ng−êi t¸c gi¶ lµ nh©n vËt ho¹t ®éng chÝnh. Trong t¸c phÈm tù truyÖn
nh÷ng biÕn cè, sù viÖc, nh©n vËt ... ®Òu ®−îc lÊy tõ cuéc ®êi thùc cña t¸c gi¶,
kh«ng h− cÊu thªm, hoÆc nãi c¸ch kh¸c lµ kh«ng cã sù h− cÊu nh− tù do nh−
trong c¸c t¸c phÈm kh¸c thuéc lo¹i truyÖn. Trong t¸c phÈm tù truyÖn, t¸c gi¶
th−êng ®Æt ra qua cuéc ®êi m×nh vµ b»ng ng«n ng÷ nghÖ thuËt nh÷ng vÊn ®Ò
xT héi réng lín, s©u s¾c. V× vËy, ý nghÜa cña t¸c phÈm tù truyÖn th−êng v−ît
ra ngoµi ph¹m vi cña mét b¶n tù thuËt ®¬n thuÇn vµ cã tÇm kh¸i qu¸t nghÖ
thuËt réng lín”. [56, tr. 43].
L¹i Nguyªn ¢n trong “150 thuËt ng÷ v¨n häc” còng cho r»ng:
T¸c phÈm tù truyÖn th−êng cã thiªn h−íng lý gi¶i cuéc sèng ®T qua
(cña t¸c gi¶) nh− mét chØnh thÓ, t¹o ra nh÷ng ®−êng nÐt m¹ch l¹c cho
cuéc sèng kinh nghiÖm cña m×nh. Ng−êi viÕt tù truyÖn cã khi còng vËn
dông h− cÊu, “thªm th¾t”hoÆc “s¾p xÕp l¹i” c¸c chi tiÕt cña cuéc ®êi
m×nh, nh»m lµm cho sù tr×nh bµy vÒ cuéc ®êi Êy trë nªn hîp lý, nhÊt
qu¶n. Tù truyÖn lu«n lµ hµnh vi kh¾c phôc c¸i thêi gian ®T lïi xa, lµ
m−u toan quay vÒ thêi tuæi th¬, tuæi trÎ, lµm sèng l¹i nh÷ng ®o¹n ®êi
quan träng nhÊt, nhiÒu kû niÖm nhÊt, nh− lµ “sèng l¹i”cuéc ®êi m×nh
tõ ®Çu. Tù truyÖn, do vËy, th−êng ®−îc viÕt vµo thêi t¸c gi¶ ®T tr−ëng
thµnh, ®T tr¶i qua phÇn lín c¸c chÆng ®−êng ®êi”. [1,tr.29].
Ngoµi ra, «ng cßn nhËn ®Þnh r»ng: “Tù truyÖn t−¬ng ®èi gÇn gòi víi
tiÓu thuyÕt... YÕu tè tù truyÖn lµ nÐt kh¸ ®Ëm trong nhiÒu lo¹i s¸ng t¸c
cña nhiÒu nhµ v¨n thÕ kû XX, dï hä thuéc vÒ nh÷ng xu h−íng thÈm mü
kh¸c nhau”.
12
Cã thÓ thÊy r»ng tù truyÖn ®· trë thµnh mét d¹ng cña thÓ lo¹i v¨n häc
dï nã xuÊt hiÖn muén m»n h¬n nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c.
Ngay từ đầu thế kỷ XX đã có cuèn tù truyÖn đầu tiên là “Chån C¸o tù
sù” của Michel Tính xuất bản năm 1910 tại Sài Gòn. Sau đó là Nguyên Hồng
với “Nh÷ng ngµy th¬ Êu” (1938) và Thiết Can với “DT trµng” (1939). Người
Nhật vốn có truyền thống trân träng thể loại tự truyện, nhật ký, du ký. Từ thời
Hezan thế kỷ XII đã phát triển với những tự truyện của các samourai là những
người có ý thức mạnh mẽ về cái Tôi, qua họ, người sau biết được đời sống ở
cung điện cũng như của dân gian. Ở Việt Nam thời lịch triều, các nhà Nho
thường dïng truyện xưa tích cũ để gửi g¾m, nói lên tâm sự và thường dïng
ngôi thứ ba. Nguyễn Gia Thiều mượn tâm sự cung nữ, Nguyễn Du mượn
chuyện đoạn trường của nàng Kiều thời Gia Tĩnh nhà Minh bên Trung Quốc
để nói lên tân thanh của riêng ông. Thế kỷ XX, ít tác giả đưa cái Tôi thật vào
văn chương, có chăng cũng phải văn chương hóa, tiểu thuyết hóa. Thể loại đòi
hỏi người viết vượt được dư luận và thành thật nếu muốn thành công hấp dẫn
người đọc. “Nh÷ng ngµy th¬ Êu”, “DT trµng” là những thí dụ điển hình. Tản
Đà có những tập văn xuôi tự sự như “GiÊc méng lín” kể chuyện lận đận thi
cử, nợ nần, v.v. Vào giai đoạn cuối thế kỷ, thÓ lo¹i tù truyÖn mới thật sự ph¸t
triÓn nhưng vẫn tương đối ít tác phẩm lớn vì đa phần chỉ là những hồi ký nhẹ
tính văn chương. Tô Hoài có bộ tự truyện gồm bốn tập “Cá d¹i”, “Tù
truyÖn”, “Nh÷ng g−¬ng mÆt”, “C¸t bôi ch©n ai” xuất bản từ 1944 đến 1988
nhưng tập đầu đáng kể hơn cả! Có thể cái Tôi không đủ hấp dẫn bằng những
đề tài thời sự, xã hội nóng bỏng suốt cả thế kỷ (chế độ thực dân, những phong
trào chống Pháp, cách mạng, hai thế chiến rồi chiến tranh liên tục đến 1975,
cuối thế kỷ là chống Cộng dưới hình thức mới, nhân sự mới,...), cũng như ảnh
hưởng đời sống mới với truyền hình, phim ảnh,... Cái Tôi vẫn còn đây nhưng
phần Tôi cao cả (tôn giáo, chính trị) hư hao mất. Cái Tôi vào cuối thế kỷ là
cái Tôi của sự thật, là công cụ cho sự thật dù có sự thật mất lòng, đau lòng...
như phản bội, đĩ điếm, loạn luân,... Muốn đụng tới sự thật, làm nhân chứng,
tự truyện, động tác kể chuyện trở thành thú tội với người đọc, một hành động
can đảm, thành thật, một cái Tôi loại mới. Thế Uyên trong “Kh«ng mét vßng
hoa cho ng−êi chiÕn b¹i” (1999) có nhiều tính tự truyện khi viết lại những
tình cảm, bản năng bên cạnh những ý thức, tư duy văn hóa của những nhân
13
vật có nhiệt huyết phản kháng những mÆt tr¸i cña x· héi và dấn thân đổi mới
xã hội. Nhiều nhà văn Việt Nam đã mở đầu sự nghiệp với những tác phẩm
mang tính tự thuật, lấy đời sống và kinh nghiệm bản thân làm chất liệu, rồi
với thời gian, tính chất này sẽ loãng dần, như Nguyên Hồng, Tô Hoài, Duyên
Anh, Thanh Tâm Tuyền,.. . Lâm Chương trong một phỏng vấn trên tạp chí
V¨n häc đã cho biết: “T«i th−êng viÕt tù truyÖn, phÇn h− cÊu rÊt Ýt. ChØ viÕt
nh÷ng g× ®T tr¶i qua vµ ®T cã kinh nghiÖm. Kh«ng cã kinh nghiÖm, mµ viÕt
theo t−ëng t−îng hoÆc nghe ng−êi kh¸c kÓ, th−êng lµ sai bÐt c¶…”. Với một
số tác giả, quá khứ như đối tượng của viÖc đặt lại vấn đề cho hôm nay hay
ngày mai. Tự truyện là văn bản bám vào hiện thực; người viết truyện kể lại
như sống lại quá khứ qua tâm tưởng và ký ức, cảm tính hay ý thức. Tự truyện
tức kể lể chuyện cũ, chuyện đã xảy ra. Dù gì thì đó là của một con người có
hữu thể, thực tính, đã sống thật, truyện có khi trọng tâm chỉ ở cuộc sống cá
nhân người đó, cuộc đời hoặc nhân cách con người đó. Trong tự truyện, cái
Tôi này là cái Tôi văn chương, cái còn lại sau khi đã được văn chương gạt bỏ
những bình thường của cuéc sèng. Mỗi truyện là một bản, một mảnh của tác
phẩm, của người viết. Vai trò của người viết ở thể loại tự sự quan trọng vì vừa
là nhân vật, nội dung, vừa là người sáng tạo. Và người viết sẽ dễ chứng tỏ
tÝnh chÊt thành thật khi kể chuyện thời đã qua như những tiếp nối của hiện tại,
như cộng những hiện tại đó lại! Bài toán có khi kết quả ngược lại!. Có những
tự sự trí thức như tác phẩm của Roland Barthes hay Jean-Paul Sartre, và có
những tự sự chính trị như “Ngôc trung th−” hay “Phan Béi Ch©u niªn biÓu”
(Phan Béi Ch©u), Nhưng tự truyện thành công là những tự sự tình cảm sống
động, có khi êm đềm như những dòng lưu bút, có lúc sôi sục như những cuộc
tình sôi nổi nhiêu khê, như những biến cố trong cuộc đời! Simone de
Beauvoir có lần vào cuối đời đã tâm sự với Annie Ernaux : "Mục đÝch chÝnh
của đời t«i cã thể chỉ là để th©n x¸c t«i, cảm xóc và tư duy t«i trở thành văn
chương, cã nghĩa là c¸i g× đã tri thức được và một c¸ch tổng qu¸t, sự hiện
hữu của t«i tan biến trong t©m trÝ và sự sống người kh¸c" [9, tr.15]. Nếu phải
phân biệt hai loại tự sự tiểu thuyết và tự sự hồi ký, thì “Đại học m¸u” của Hà
Thúc Sinh, “C©u chuyÖn kÓ n¨m 2000” cña Bùi Đình Tấn và cả “Nh÷ng ngµy
th¬ Êu” cña Nguyên Hồng đều thuộc tự sự hồi ký, viết là để kể cái gì; còn
“Th¸p ký øc” (1998) và “Đªm Oakland và n hững truyện kh¸c” (2001) của
14
Phùng Nguyễn ở hải ngoại có thể xếp vào loại tự sự tiểu thuyết, sử dụng cái
Tôi cho mục đích tiểu thuyết. Tiểu thuyết hóa cái Tôi, tiểu thuyết đời sống và
con người tác giả; nghĩa là vay mượn dù chỉ phần nào. Tác giả chủ động trong
vai người kể chuyện và là nhân vật chính - xưng "tôi" hoặc ngôi thứ ba hoặc
cách khác - thể loại này Serge Doubrovsky là người tiªn phong với tác phẩm
Fils (1977) ghi ở trang bìa trước roman mà ở trang bìa sau lại ghi autofiction
với cắt nghĩa "Autobiographie? Non... Fiction d’évènements et de faits
strictement réels; si l’on veut, autofiction”(NghÜa lµ: “TiÓu sö −?
Kh«ng...TiÓu thuyÕt biÕn cè vµ sù viÖc hoµn toµn cã thËt; nÕu muèn, hTy gäi
lµ tù sù tiÓu thuyÕt) [9, tr.32]. Doubrovsky còn là một nhà lý luận và phê bình
văn chương nổi tiếng, phải chăng khi ông thử nghiệm thể loại sáng tác này,
ông như muốn chính thức hóa khuynh hướng tự truyện (autobiographie) từng
là mốt tiểu thuyết ở Âu Mỹ với Jean-Paul Sartre, Claude Simon, Simone de
Beauvoir, Marguerite Duras, Philippe Solelrs, ... Dĩ nhiên, hồi ký (memoirs /
mémoires) và "chuyện đời tôi" (life story) không phải là những thể loại thuần
văn chương. Ngoài ra, thể loại tiểu thuyết tự truyện vốn là một phản ứng lại
khuynh hướng cấu trúc. Ở đây, nhân vật và cuộc đời hắn như được viết lại!
“Tự Truyện” (1997) của Đặng Phùng Quân được trình bày như một "phá thể
tiểu thuyết". Đối với tác giả, đây là một đóng góp, tìm kiếm cái mới để đương
đầu với cuộc sống; đồng thời tác giả như đòi hỏi người đọc phải quên quá khứ
và lên đường với hành trang mới. Theo tác giả "như tất cả cuộc đổi mới, tiểu
thuyết ph¸ thể hay tạo mọi quy ước về ng«n ngữ, quy phạm, tu từ, phong c¸ch,
tư duy, nh©n vật, thế giới, khoa học" [54, tr.119]. Nh− vËy, §Æng Phïng Qu©n
®· nªu lªn vai trò của tiểu thuyết đối với nhân sinh. Mặt khác, khi tr×nh ®é cña
ng−êi ®äc ph¸t triÓn cao h¬n, hä tìm thấy tự sự, tự phê của chính tác giả ngay
trong tác phẩm và cả trong tác phẩm đã có lý thuyết văn chương của chính tác
giả : Les Mots của Jean-Paul Sartre, Man Nương, Thiªn Sứ của Phạm Thị
Hoài, Tự Truyện của Đặng Phùng Quân, v.v. . Đối với Jean-Paul Sartre, sống
hoặc kể chuyện sống, một trong hai, không thể là hai cùng một lúc, tuy nhiên
Les Mots đã thành tự truyện với kỹ thuật tiểu thuyết!
15
II.Cèt truyÖn vµ yÕu tè tù truyÖn trong cèt truyÖn cña tiÓu thuyÕt NguyÔn
Kh¶i thêi kú ®æi míi:
1) Kh¸i niÖm cèt truyÖn
ThuËt ng÷ “cèt truyÖn” cã néi hµm lµ sù ph¸t triÓn hµnh ®éng, tiÕn
tr×nh c¸c sù viÖc, c¸c biÕn cè trong t¸c phÈm tù sù vµ kÞch, ®«i khi c¶
trong t¸c phÈm tr÷ t×nh...ChÝnh hÖ thèng biÕn cè (tøc cèt truyÖn) ®T t¹o
ra sù vËn ®éng cña néi dung cuéc sèng ®−îc miªu t¶ trong t¸c
phÈm...Cèt truyÖn t¹o ra mét tr−êng hµnh ®éng cho c¸c nh©n vËt vµ
cho phÐp t¸c gi¶ thÓ hiÖn vµ lý gi¶i tÝnh c¸ch cña chóng...C¸i dÖt nªn
cèt truyÖn lµ hµnh ®éng cña c¸c nh©n vËt (hµnh ®éng lµ sù thÓ hiÖn c¸c
xóc c¶m, ý nghÜ, ý ®Þnh cña con ng−êi vµo c¸c hµnh vi, ho¹t ®éng, lêi
nãi, cö chØ, nÐt mÆt...cña hä)...C¸c thµnh phÇn cña cèt truyÖn th−êng
®−îc nªu theo tiÕn tr×nh vËn ®éng cña c¸c sù kiÖn ®−îc miªu t¶ trong
®ã, tõ h×nh thµnh ®Õn kÕt thóc, gåm: th¾t nót, ph¸t triÓn hµnh ®éng(c¸c
sù biÕn, cao trµo), më nót...Cèt truyÖn ®−îc x©y dùng b»ng nhiÒu biÖn
ph¸p kÕt cÊu kh¸c nhau. Tr×nh tù th«ng b¸o víi ng−êi ®äc vÒ c¸c sù
kiÖn diÔn ra, viÖc nhÊn m¹nh nh÷ng liªn hÖ bªn trong mang ý nghÜa vµ
c¶m xóc gi÷a c¸c sù kiÖn – lµ ph¹m vi kÕt cÊu cèt truyÖn [1,tr. 31].
Nh− vËy cã thÓ thÊy r»ng ®Ó t×m ra yÕu tè tù truyÖn trong cèt truyÖn, chóng ta
ph¶i xem xÐt ®Õn c¸c biÕn cè vµ sù ph¸t triÓn cña nã trong khi tù truyÖn.
2) Cèt truyÖn trong tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Kh¶i:
Cèt truyÖn cã thÓ hiÓu lµ: "Toµn bé c¸c biÕn cè, sù kiÖn ®−îc nhµ v¨n kÓ
ra, lµ c¸i mµ ng−êi ®äc cã thÓ ®em kÓ l¹i”. NÕu hiÓu cèt truyÖn theo c¸ch
truyÒn thèng ®ã th× cèt truyÖn trong t¸c phÈm NguyÔn Kh¶i sau 1978
th−êng Ýt biÕn cè vµ ®äc xong cã thÓ ®em kÓ l¹i ®−îc. NguyÔn Kh¶i lµ
nhµ v¨n −a triÕt lý, ham lý gi¶i, gi¶i thÝch, thÝch kÓ h¬n thÝch t¶, t¸c phÈm trë
thµnh n¬i "tranh luËn, trë thµnh n¬i "giao tiÕp ®èi tho¹i cña ®«ng ®¶o b¹n
®äc"(BÝch Thu) nªn cÇn ®Õn mét cèt truyÖn më. Cã khi t¸c phÈm chØ nh»m
phôc vô cho mét ý ®å nghÖ thuËt nªn ngoµi c¸c sù kiÖn chÝnh, nhµ v¨n cßn
thu n¹p thªm nhiÒu t×nh tiÕt phô ngÉu nhiªn, nªn cèt truyÖn th−êng kh«ng
chÆt chÏ mµ th−êng rÊt láng lÎo. NguyÔn Kh¶i th−êng lùa chän lo¹i cèt
truyÖn sù kiÖn vµ cèt truyÖn "chuyÖn lång chuyÖn". Cèt truyÖn láng lÎo phï
16
hîp víi c¸ch viÕt mµ néi dung triÕt luËn lµ chñ yÕu trong s¸ng t¸c cña «ng giai
®o¹n nµy. Th«ng th−êng mét cèt truyÖn cã: tr×nh bµy, khai ®o¹n (th¾t nót),
ph¸t triÓn, ®Ønh ®iÓm (cao trµo) vµ kÕt thóc (më nót) nh−ng víi NguyÔn Kh¶i,
ng−êi kÓ kh«ng quan t©m tíi mét cèt truyÖn ®Çy ®ñ nh− vËy mµ th−êng chó
ý ®Õn sù kiÖn ®Ó lý gi¶i, c¾t nghÜa, minh ho¹ cho mét vÊn ®Ò mµ ng−êi kÓ
chuyÖn ®−a ra. §ã lµ mét cèt truyÖn hoµn toµn cã sù kiÖn mµ kh«ng cã
biÕn cè, c¸c sù kiÖn t×nh tiÕt cø ®an cµi ®Çy ngÉu høng, ngÉu nhiªn kh«ng
theo mét m¹ch, mét tuyÕn nhÊt ®Þnh. §©y lµ mét h×nh thøc cèt truyÖn më.
NÕu so s¸nh NguyÔn Kh¶i víi c¸ch x©y dùng t¸c phÈm theo kiÓu chuyÖn
kh«ng cã chuyÖn cña Ma V¨n Kh¸ng, ... th× mçi ng−êi cã mét nÐt riªng, kh¸
®Æc s¾c. ë nh÷ng t¸c phÈm cña Ma V¨n Kh¸ng, cèt truyÖn sù kiÖn biÕn cè Ýt
víi nh÷ng "Heo may giã léng, ngÉu sù". Cßn víi NguyÔn Kh¶i næi bËt víi
kiÓu cèt truyÖn nhiÒu sù kiÖn. Khi nhµ v¨n muèn kh¾c ho¹ mét nh©n vËt nµo
®ã th× ng−êi kÓ tËp trung c¸c sù kiÖn, t×nh tiÕt råi kÓ l¹i liªn tiÕp lµm næi bËt
mét kiÓu ng−êi, mét lèi sèng mµ kh«ng ®Æt nh©n vËt vµo nh÷ng biÕn cè gay
cÊn ®Ó nh©n vËt tù béc lé hÕt tÝnh c¸ch, hµnh vi cña m×nh. Trong t¸c phÈm
cña NguyÔn Kh¶i, ta th−êng kh«ng t×m thÊy nh÷ng b−íc ngoÆt, nh÷ng "th¾t
nót", "cëi nót" cña truyÖn. Tiªu biÓu cho lo¹i cèt truyÖn nµy lµ: “GÆp gì cuèi
n¨m”, “ §iÒu tra vÒ mét c¸i chÕt”...
ë tiÓu thuyÕt "GÆp gì cuèi n¨m" th× tÊt c¶ c¸c sù kiÖn ®Òu ®−îc diÔn
ra trong bµn tiÖc cuèi n¨m nh»m bµn luËn, triÕt lý vµ kh¼ng ®Þnh xu h−íng tÊt
yÕu cña cuéc sèng. Ngoµi bµ Hoµng lµ nh©n vËt chÝnh th× cßn bao lµ ng−êi c¶
chiÕn th¾ng hay chiÕn b¹i dï cè chÊp hay chÊp nhËn còng kh«ng thÓ ng¨n
c¶n b¸nh xe cña lÞch sö. §ã lµ vÊn ®Ò chÝnh mµ t¸c gi¶ muèn ®−a ra vµ tÊt c¶
c¸c sù kiÖn trong t¸c phÈm lµ nh»m minh chøng cho ®iÒu ®ã. Bªn c¹nh ®ã lµ
c¸c truyÖn “N¾ng chiÒu”, “L¹c thêi”... ®Òu cã cïng mét kiÓu cèt truyÖn nh−
vËy. KiÓu cèt truyÖn nhiÒu t×nh tiÕt, sù kiÖn mµ Ýt cã biÕn cè, ng−êi kÓ cã thÓ
t¹t ngang triÕt lý, lý sù hay kÕt luËn mét ®iÒu g× ®ã mét c¸ch tho¶i m¸i Ýt bÞ
gß bã h¬n. Song kiÓu cèt truyÖn më nh− vËy ®ßi hái ng−êi viÕt ph¶i cã kinh
nghiÖm giµ dÆn, giµu vèn sèng vµ vèn hiÓu biÕt phong phó míi cã thÓ chØ cÇn
kÓ kh«ng cÇn t¶ cô thÓ, tØ mØ mµ vÉn thuyÕt phôc ®−îc ng−êi ®äc. §ã lµ
mét kh¶ n¨ng lín cña NguyÔn Kh¶i.
17
TruyÖn kh«ng biÕn cè, kh«ng m©u thuÉn còng lµ c¸ch t¸c gi¶ Th¹ch
Lam tõng thµnh c«ng. Song ë NguyÔn Kh¶i l¹i cã thªm sù triÕt lý, tranh luËn,
gi¶i thÝch lµm s«i næi cèt truyÖn h¬n. §©y lµ mét nÐt míi, mét sù ®ét ph¸,
c¸ch t©n cña v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i gãp phÇn vµo sù ®æi míi cña v¨n häc
h«m nay.
Bªn c¹nh kiÓu cèt truyÖn Ýt biÕn cè, m©u thuÉn, xung ®ét, nhiÒu sù kiÖn
lµ kiÓu cèt truyÖn "chuyÖn lång chuyÖn" còng lµ c¸ch tæ chøc cèt truyÖn
láng lÎo.
ë tiÓu thuyÕt "§iÒu tra vÒ mét c¸i chÕt" võa cã sè phËn cuéc ®êi cña
nh©n vËt T− Tèn, võa cã chuyÖn ®en tèi cña §¹o Cao §µi. Hai chuyÖn xen
vµo nhau ®Ó lµm râ cho c¸i chÕt cña T− Tèn trong qu¸ tr×nh t×m kiÕm niÒm
tin n¬i t«n gi¸o. §ã lµ c¸i chÕt cña mét con ng−êi cã ®ñ trÝ tuÖ vµ phÈm chÊt
tèt ®Ñp nh−ng l¹i mï qu¸ng, chÞu lµm n« lÖ cho thø t«n gi¸o bÊt chÝnh, l¹c
hËu, ph¶n tiÕn bé. C¸i chÕt cña T− Tèn lµ mét c¸i chÕt tÊt yÕu.
Víi cèt truyÖn nhiÒu sù kiÖn, "chuyÖn lång chuyÖn" lµ c¸i c¸ch níi láng
cèt truyÖn t¹o ®iÒu kiÖn cho ng−êi kÓ bµy tá th¸i ®é, c¶m xóc, sù ®¸nh gi¸ mét
c¸ch tho¶i m¸i vµ tù nhiªn ë trong t¸c phÈm võa cã thÓ "t¹t ngang", "rÏ däc"
®Ó triÕt lý, tranh luËn. Cèt truyÖn láng lÎo nµy chØ phï hîp víi ng−êi viÕt
nhiÒu kinh nghiÖm, l¾m lý sù, nÕu kh«ng sÏ rÊt nhµm ch¸n, kh«ng cã søc hÊp
dÉn l«i cuèn b¹n ®äc. Tuy nhiªn, NguyÔn Kh¶i lµ mét ng−êi tõng tr¶i, thÝch
triÕt lý nªn sö dông cèt truyÖn ®−îc níi láng ®· t¹o c¬ héi ®Ó ng−êi kÓ xen
vµo c©u chuyÖn ®Ó b×nh luËn, triÕt lý.
NguyÔn Kh¶i lµ nhµ v¨n kh«ng chó ý nhiÒu ®Õn cèt truyÖn, c¸i h×nh
thøc c©u chuyÖn mµ chØ tËp trung chó ý lµm næi bËt vÊn ®Ò mµ ng−êi kÓ quan
t©m. §ã lµ xu h−íng ngµy cµng níi láng cèt truyÖn ®Ó ng−êi kÓ ®−îc tr×nh
bµy nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ®êi t−, thÕ sù. NhiÒu chuyÖn ®−îc níi láng ®Õn møc tèi
®a, truyÖn chØ cßn lµ nh÷ng m¶nh vôn sù kiÖn ®−îc ®−a ra ®Ó minh chøng
cho mét vÊn ®Ò mµ ng−êi kÓ quan t©m. Víi cèt truyÖn ®−îc níi láng nh−
vËy, truyÖn cña NguyÔn Kh¶i kh¸ hÊp dÉn ng−êi ®äc bëi ë ®ã lµ mét phong
c¸ch riªng, gãp phÇn lµm cho v¨n häc ngµy cµng ®æi míi.
Trong sè c¸c tiÓu thuyÕt sau 1978, cã thÓ nh¾c ®Õn ba tiÓu thuyÕt tiªu
biÓu mµ NguyÔn Kh¶i ®· thÓ hiÖn c¸i tµi viÕt nh÷ng truyÖn kh«ng cã chuyÖn..
Nhµ v¨n chØ ®i s©u vµo qu¸ tr×nh biÕn ®æi t©m lý cña nh©n vËt ®Ó thÓ hiÖn t−
18
t−ëng cña t¸c phÈm cho nªn cèt truyÖn lµ cèt truyÖn t©m lý, cèt truyÖn luËn
®Ò chø kh«ng ph¶i cèt truyÖn sù kiÖn. Nhµ nghiªn cøu V−¬ng TrÝ Nhµn ®·
nhËn xÐt: "Mét ®iÒu cã thÓ nhËn xÐt ngay lµ trong t¸c phÈm cuèi nµy cña
NguyÔn Kh¶i còng nh− trong GÆp gì cuèi n¨m in ra ba n¨m tr−íc, cÊu tróc
truyÖn, c¸i h×nh cña truyÖn rÊt ®¬n gi¶n, chØ xoay quanh mét cuéc gÆp gì,
mäi ng−êi nãi qua nãi l¹i tõ chuyÖn qu¸ khø ®Õn chuyÖn hiÖn t¹i. NguyÔn
Kh¶i kh«ng dùng ng−êi, dùng c¶nh, còng kh«ng tÝnh viÖc thuËt l¹i ®Çy ®ñ
mäi lêi trß chuyÖn - lµm thÕ h¼n t¸c phÈm sÏ kÐo ra rÊt dµi. Ng−îc l¹i anh
dïng bót ph¸p kÕ to¸n thuËt. Toµn truyÖn lµ mét giäng kÓ, mäi cuéc trß
chuyÖn khi liªn tôc, khi ®øt nèi ®Òu ®−îc hoµ lÉn trong giäng ®iÖu ®ã cña
t¸c gi¶. M¹ch truyÖn l¹i thËt ®¬n gi¶n, cã thÓ h×nh dung nã nh− mét ®−êng
th¼ng ®Òu, ®Òu tõ ®Çu ®Õn cuèi, kh«ng cã ®Ønh ®iÓm, cao trµo, th¾t nót, cëi nót
g× hÕt, t¸c gi¶ hÇu nh− gÆp ®©u kÓ ®Êy, chØ dïng mét Ýt liªn t−ëng ®¬n gi¶n
®Ó chuyÓn m¹ch truyÖn..." [42,tr.210 – 217].
“GÆp gì cuèi n¨m” lµ cuèn tiÓu thuyÕt kh«ng cã cèt truyÖn g× ®Æc
biÖt. TiÓu thuyÕt kÓ vÒ cuéc gÆp gì chØ trong n¨m tiÕng ®ång hå tr−íc giao
thõa cña: "Nh÷ng thµnh viªn tiªu biÓu trong mét gia ®×nh tiªu biÓu,
nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu trong xT héi miÒn Nam sau ngµy gi¶i phãng ®ang
ph©n v©n, o»n o¹i tr−íc sù chuyÓn m×nh cña lÞch sö" [28, tr.7]. Ch¼ng cã
®iÒu g× ®Æc biÖt x¶y ra trong b÷a tiÖc cuèi n¨m nµy. C¸c nh©n vËt chØ trß
chuyÖn, trao ®æi nh÷ng nhËn xÐt, suy nghÜ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng h«m
nay, ®Þch vµ ta, xÊu vµ tèt, tÝch cùc vµ tiªu cùc, c¸c thÕ hÖ c¸ch m¹ng, nh÷ng
t©m tr¹ng, quan ®iÓm, t− t−ëng vµ t×nh c¶m... KÕt thóc t¸c phÈm còng ch¼ng
cã vÊn ®Ò g× quan träng ngoµi sù chÊp nhËn cuéc sèng hiÖn t¹i cña nh©n vËt
chÝnh - bµ Hoµng.
“Thêi gian cña ng−êi” còng lµ cuèn tiÓu thuyÕt cã cèt truyÖn ®¬n
gi¶n. TiÓu thuyÕt kh«ng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng, gay cÊn, cÊp
thiÕt ®ang ®Æt ra trong x· héi, mµ ë ®©y nhµ v¨n chØ xoay quanh cuéc gÆp
gì, trß chuyÖn cña bèn nh©n vËt: Qu©n, Ba HuÖ, VÜnh, Hai RiÒng. Nh÷ng
nh©n vËt nµy cïng nhau suy t−, luËn bµn vÒ ý nghÜa cña thêi gian, vÒ t¸c dông
cña quyÒn lùc, vÒ sù thµnh ®¹t vµ thÊt b¹i ë ®êi, vÒ vai trß cña trÝ thøc...
V× vËy nhµ v¨n còng th«ng qua ®èi tho¹i, t¸c gi¶ lµm to¸t lªn nh÷ng vÊn ®Ò
cã ý nghÜa lµm næi bËt t− t−ëng chñ ®Ò cña t¸c phÈm mµ th«i.
19
- Xem thêm -
.PDF 
104 
22 
84 
