Trêng ®¹i häc vinh
KHOA ng÷ v¨n
hµ thÞ nga
kho¸ luËn tèt nghiÖp
yÕu tè phån thùc trong ca dao ngêi viÖt
chuyªn ngµnh: v¨n häc trung ®¹i
Vinh, n¨m 2010
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong bộ phận văn học dân gian vô cùng phong phú về đề tài và sâu
sắc về nội dung của người Việt, ca dao là thể loại chiếm một vị trí hết sức
quan trọng. Nó là bầu sữa ngọt ngào, là những bông hoa đồng nội đầy
hương sắc nuôi dưỡng tâm hồn mỗi người dân Việt Nam. Dường như, tất cả
mọi thanh âm của đời sống con người, ca dao đều có thể thể hiện hết sức
3
chân thật, giản dị với những triết lý nhân sinh sâu sắc. Và bộ phận ca dao
về phồn thực là một minh chứng tiêu biểu sinh động.
Trong văn hoá Việt Nam, phồn thực là một tín ngưỡng tån t¹i lâu dài
trong đời sống dân tộc. Tín ngưỡng này dễ dàng nhận thấy khi xuất hiện
bằng những hình ảnh vật chất, những biểu tượng văn hoá Linga – Yoni.
Đặc biệt, những yếu tố mang đậm tính chất phồn thực của tín ngưỡng này
còn được thể hiện rất sinh động, độc đáo trong kho tàng ca dao của cộng
đồng dân tộc.
Chúng tôi chọn đề tài “ Yếu tố phồn thực trong ca dao người Việt”,
trước hết bởi niềm say mê yêu thích ca dao – nơi gửi gắm tâm hồn dân tộc,
một mạch suối mát lành của cội nguồn văn học Việt Nam. Mặt khác, đây
còn là một chỗ trống khơi gợi nhiều tiềm năng sáng tạo khi nghiên cứu vấn
đề phồn thực trong bộ phận ca dao cũng như toàn bộ nền văn học Việt
Nam. Và trong xã hội văn minh công nghiệp như hiện nay, ảnh hưởng của
văn hoá phương Tây tới văn hoá nước ta là vô cùng lớn, cái nhìn của mỗi
người, đặc biệt là giới trẻ về văn hoá tình dục là vấn đề vô cùng nóng bỏng,
đầy tính thời sự. Những khám phá, trình bày của đề tài sẽ giúp ta có một cái
nhìn mới, có một phương thức tiếp cận mới về ca dao, văn hoá dân tộc và
đời sống xã hội.
2. Lịch sử nghiên cứu
Trong tầm hiểu biết của chúng tôi, việc nghiên cứu về tín ngưỡng phồn
thực và những biểu hiện cụ thể của nó ở Việt Nam từ trước tới nay có thể
chia thành những mảng sau:
1. Với tư cách là một dạng thức của tín ngưỡng người Việt, tín ngưỡng
phồn thực đã nhận được rất nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Các
giáo sư đầu ngành như: Trần Quốc Vượng, Chu Xuân Diên, Trần Ngọc
Thêm... trong các giáo trình về văn hoá Việt Nam đều dành cho tín ngưỡng
4
độc đáo này sự quan tâm. Trong đó, có thể xem những tìm tòi của giáo sư
Trần Ngọc Thêm là tiêu biểu hơn cả. Ông đã đưa ra những hiểu biết chung về
tín ngưỡng phồn thực: "Những trí tuệ bình dân nhìn thấy ở thực tiễn đó một sức
mạnh siêu nhiên, bởi vậy mà sùng bái nó như thần thánh, kết quả là xuất hiện
tín ngưỡng phồn thực - tín ngưỡng cầu mong sự sinh sôi nảy nở của tự nhiên
và của con người ... và có hai dạng biểu hiện: Thờ cơ quan sinh dục và thờ bản
thân hành vi giao phối" [16, 243]. Có thể nói, những nhận định này của giáo sư
Trần Ngọc Thêm là kim chỉ nam cho chúng tôi trong quá trình xác định yếu tố
phồn thực của ca dao người Việt.
Bên cạnh những nghiên cứu chính thống, quy phạm này, từ mạng Internet,
ta có thể tìm được rất nhiều bài tìm hiểu về sự có mặt của yếu tố phồn thực
trong lễ hội dân gian. Có thể kÓ đến bài viết của Việt Hưng (trang web
dantri.com.vn) về lễ hội linh tinh tình phộc ở Lâm Thao – Phú Thọ – lễ hội tiêu
biểu cho niềm mong ước vạn vật và con người sinh sôi nảy nở thông qua hình
thức thờ phụng, sùng bái sinh thực khí. Hay bài viết về tục rước «ng §ïng, bà
§µ nh mét niÒm tin t«n gi¸o cña c d©n n«ng nghiÖp lóa níc ë mét sè ®Þa ph¬ng
của Phan Hà (Sở văn hoá, thể thao và du lịch Thái Bình) trên trang web www.
thaibinh.gov.vn. Những bài viết này tuy không xây dựng những định nghĩa
khoa học về tín ngưỡng phồn thực nhưng lại là những cứ liệu hết sức sinh động
về sức sống của tín ngưỡng này trong đời sống hiện nay.
2. Trong vai trò là một yếu tố cấu thành cá tính sáng tạo của nghệ sĩ,
sắc thái phồn thực trong các sáng tác của một số tác giả văn học như Hồ
Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Bính, Hoàng Cầm cũng được các
nhà khoa học quan tâm nghiên cứu...Tiêu biểu, nhà nghiên cứu Đỗ Lai
Thuý khi tìm hiểu về thơ Hồ Xuân Hương đã có nhận xét: "Các biểu tượng
phồn thực trong thơ Hồ Xuân Hương rất đa dạng và phong phú bao gồm
biểu tượng gốc và biểu tượng phái sinh... Những biểu tượng gốc trong thơ
Hồ Xuân Hương đều có cội nguồn xa xưa, duyên em dính dáng tự ngàn
5
xưa" [18, 254]. Còn t¸c gi¶ T¹ Lòng Minh lại cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi mÎ
vÒ vÊn ®Ò t×nh dôc trong th¬ NguyÔn BÝnh: “Mét trong nh÷ng ®ãng gãp
quan träng vµ ®Æc s¾c cña “T× Bµ TruyÖn”lµ ë chç t¸c gi¶ ®· cã nhiÒu ®o¹n
t¶ vÒ sex cã mét kh«ng hai trong lÞch sö thi ca ViÖt Nam” [11, 12]. Nhµ gi¸o
L¬ng Minh Chung t×m hiÓu th¬ Hoµng CÇm vµ thÊy ®îc mét s¾c th¸i phån
thùc rÊt riªng trong th¬ «ng: “S¾c th¸i phån thùc trong th¬ Hoµng CÇm
mang nh÷ng nÐt ®éc ®¸o riªng ... nhµ th¬ ®· t×m thÊy bãng d¸ng cña nã
trong lao ®éng, trong héi hÌ ®×nh ®¸m, trong t×nh yªu løa ®«i, t×nh mÉu tö”
[1, 75]. Như vậy, tuy không trực tiếp nghiên cứu về yếu tố phồn thực trong
ca dao người Việt nhưng những tìm tòi của các nhà khoa học về sắc thái
phồn thực trong tác phẩm của những tác gia văn học viết trong các giai
đoạn khác nhau của lịch sử văn học vẫn là những gợi ý quý báu cho chúng
tôi, giúp chúng tôi có được cái nhìn đối sánh về biểu hiện của yếu tố phồn
thực trong từng thể loại văn học.
3. Riêng trong ca dao, yếu tố phồn thực chưa được sự quan tâm thoả
đáng của giới nghiên cứu. Gần gũi nhất với vấn đề này là sự đề cập đến yếu
tố tục: "Và cũng như trong truyện cười dân gian, yếu tố tục trong ca dao
trào phúng không những chỉ là một phương tiện nghệ thuật, mà thường còn
mang ý nghĩa xã hội" [7, 471]. Ngoài ra, Nguyễn Kỳ Nam trong bài viết
“Tình dục trong ca dao” đã đưa ra nhận xét: “Khảo sát về mặt tình dục
trong ca dao Việt Nam mới thấy được những nhận xét thật uyên bác rất
tinh tế của người nông dân, mới thấy được sự mô tả tâm tư, tình cảm, sự
rung động về tình yêu, sự khao khát và nỗi đam mê về thân xác là rất thật,
rất đời thường. Bộ mặt tình dục trong loại văn chương bình dân thể hiện
theo đúng nghĩa đen lẫn nghĩa bóng của mỗi chữ, mỗi câu nói điều đó có
thể làm cho một số nhà "đạo đức” lên án là dâm ô, tục tĩu, những chuyện
không nên nói nơi chỗ đông người. Sự thật là: dù có chỉ trích thế nào đi
nữa thì nó vẫn đã tồn tại và sẽ tồn tại vì nó là ý thức châm biếm, óc hài
6
hước của dân tộc, của một lớp người bình dân trong suốt lịch sử tồn tại”
[27].
Như vậy, các học giả nghiên cứu văn hoá, văn học dân gian đã ít nhiều
đề cập tới yếu tố phồn thực nhưng chưa nhiều và chưa sâu sắc bởi người
nghiên cứu đi trước không đặt ra mục đích tìm hiểu yếu tố phồn thực trong
ca dao. Trên cơ sở học hỏi những kinh nghiệm và kết quả mà các nhà
nghiên cứu đã đạt được có liên quan đến đề tài, chúng tôi đã tìm hiểu yếu
tố phồn thực trong ca dao người Việt nhằm đưa ra những nhận xét tổng
quát về vấn đề này. Hy vọng, với luận sẽ góp phần làm rõ thêm vị trí, vai
trò quan trọng của yếu tố phồn thực trong ca dao để người đọc hiểu đúng
hơn vai trò, vị trí của tín ngưỡng này trong văn học, văn hoá dân gian.
3. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu “Yếu tố phồn thực trong ca dao người Việt” chúng tôi
muốn làm rõ sự tồn tại của yếu tố này ca dao và ý nghĩa của nó đối văn học
và cuộc sống. Qua đó, góp phần vào việc tìm hiểu một khía cạnh còn khá
mới mẻ và thú vị trong nghiên cứu văn hóa, văn học dân gian.
4. Phương pháp nghiên cứu
Để tìm hiểu “Yếu tố phồn thực trong ca dao người Việt”, chúng tôi
bắt đầu từ việc khảo sát, phân loại các câu ca dao có đề cập đến sinh thực
khí và hành vi giao phối. Từ đó tiếp tục sử dụng phương pháp phân tích
tổng hợp để khái quát đánh giá vấn đề một cách khoa học, chính xác. Mặt
khác, đề tài còn chú trọng phương pháp so sánh, đối chiếu để làm sáng tỏ
nội dung vấn đề.
5. Phạm vi nghiên cứu
Chúng tôi tập trung nghiên cứu những lời ca dao bao chứa yÕu tố phồn
thực trong bộ Kho tàng ca dao người Việt (2 tập) do Giáo sư Nguyễn Xuân
Kính chủ biên, Nhà xuất bản văn hoá thông tin Hà Nội ấn hành năm 2001.
7
Ngoài ra, những lời ca dao hiện đại mang sắc thái phồn thực cũng nằm
trong mối quan tâm của chúng tôi.
6. Bố cục của khoá luận
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, kho¸ luËn
®îc bè côc trong 3 ch¬ng:
Ch¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung
Ch¬ng 2: Biểu hiện của yếu tố phồn thực trong ca dao người Việt
Ch¬ng 3: ý nghÜa cña yÕu tè phån thùc trong ca dao người Việt
Ch¬ng 1
nh÷ng vÊn ®Ò chung
1.1.Tín ngưỡng phồn thực trong văn hoá Việt Nam
Tín ngưỡng phồn thực là một hiện tượng tôn giáo phổ biến trong đời
sống nhân loại. Nó ra đời từ rất sớm và có mặt ở hầu hết mọi nơi trên trái
đất và thường phát triển mạnh mẽ hơn trong các nền văn minh nông
nghiệp. Thực chất của tín ngưỡng phồn thực ( phồn = nhiều, thực = nảy nở)
là khát vọng cầu mong sự sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu, gia đình đông
8
đúc. Hạt nhân của tín ngưỡng phồn thực là lấy các biểu tưởng về sinh thực
khí và hành vi giao phối làm đối tượng biểu hiện.
Ở khắp nơi trên thế giới, tín ngưỡng phồn thực đều có mặt, từng tồn tại
như một dạng thức văn hoá của cộng đồng. Ở Châu Âu, tín ngưỡng phồn
thực, nhất là tục thờ bộ phận sinh dục nam đã từng rất phát triển: Ở Hi Lạp,
La Mã, trong các buổi lễ (tế) Tửu thần người ta cúng Phllus (sinh thực khí
nam). Nhưng khi đạo Thiên chúa lên ngôi, tín ngưỡng phồn thực bị xoá dần
và văn hoá phương Tây với tính chất “hướng thiên” đã để cho tình dục núp
dưới hình thức tình yêu, tình yêu Thiên chúa. Với Châu Á, trên đất Ấn, tín
ngưỡng phồn thực từ sự đề cao nòi giống đã nâng lên thành vũ trụ luận.
Tục thờ sinh thực khí tập trung vào vị thần Shiva - một trong những vị thần
sáng thế của Ấn Độ: “Dân Ấn sùng bái Shiva để cầu mong sự may mắn và
hạnh phúc, đồng thời cũng cầu sự bằng an trong cõi thiên diễn, ảo hoá”
[18, 62]. Ở Trung Hoa, tín ngưỡng phồn thực cũng phát triển lên thành học
thuyết triết học và văn hoá tình dục mà cội nguồn của nó là hai thành tố âm
(--) dương (-). Nguyên lý âm dương này là cơ sở tạo nên những đổi thay
chuyển vần của vũ trụ nhân sinh và mỗi kiếp người. Do vậy, văn hoá tình
dục ở Trung Hoa dựa trên sự cân bằng âm dương này để đạt được đời sống
tinh thần khoẻ mạnh.
Ở Việt Nam, tín ngưỡng phồn thực cũng nằm trong sinh quyển văn
hoá phương Đông. Tuy nhiên, nó được tồn tại và được lưu giữ đến ngày
nay như một thực thể sống động có mặt ở các biểu tượng mang tính chất
tượng trưng, ở tục thờ cúng, sinh hoạt lễ hội, kiến trúc, hội hoạ, ngôn ngữ
văn chương... Tín ngưỡng phồn thực đã ăn sâu vào đời sống tâm linh của
người Việt và được bảo tồn trong cái nôi làng xã cổ truyền.
Trước hết, tín ngưỡng phồn thực thể hiện khá rõ trong các biểu tượng
mang tính chất tượng trưng. Biểu tượng của sinh thực khí là hình ảnh tượng
Linga và Yoni trong một số tháp Chàm của người Chăm, hình ảnh cột đá
9
hình sinh thực khí nam ở chùa Dạm (Bắc Ninh) hay giếng Tiên ở Lạng
Sơn, giếng Ngọc ở đền Hùng là biểu tượng cho sinh thực khí nữ. Ngoài ra,
biểu tượng về hoạt động tính giao thấy rõ là hình tượng nam nữ giao hợp
trên nắp thạp đồng Đào Thịnh (Yên Bái) hay tượng các cặp thú đang giao
phối thời Đông Sơn. Ngoài ra, tín ngưỡng phồn thực còn được biểu hiện
khá rõ ở tục thờ cơ quan sinh dục, được gọi là thờ sinh thực khí (sinh = đẻ,
thực = nảy nở, khí = công cụ), rộng hơn là tục thờ Mẫu dân gian với các vị
thần như bộ ba tam tài các vị thần cai quản ba vùng Trời - Đất - Nước: Mẫu
Thượng Thiên (Bà Trời), Mẫu Thượng Ngàn (Bà Đất), Mẫu Thoải (Bà
Nước). Giáo sư Trần Quốc Vượng đã rất có lý khi nói về hiện tượng phổ
biến này: “Tôi nghĩ nền văn hoá truyền thống Việt Nam đã từng có Nguyên
lý Mẹ” [25, 472]. Mẹ đối với người Việt không chỉ như một đấng tạo hoá
sinh ra muôn loài mà còn là chỗ dựa tin cậy của con người.
Thứ hai, trong một số sinh hoạt trò diễn, trò chơi ở các lễ hội cổ
truyền dân tộc, tín ngưỡng phồn thực còn hiện diện như một thực thể sinh
động. Có thể kể đến những trò diễn gợi bóng dáng phảng phất của tín
ngưỡng này như trò múa mo ở Sơn Đồng (Hoài Đức, Hà Tây), điệu múa
“tùng dí” vào dịp lễ hội vùng đất Tổ, lễ hội Nõ Nường “linh tinh tình phộc”
tại làng Trám (Lâm Thao, Phú Thọ) hay trò chơi ném còn của một số dân
tộc vùng cao Tây Bắc, trò đánh đu trong tết cổ truyền, trò bắt chạch trong
chum ở làng Văn Trưng (Vĩnh Phúc)... Nhân vật thờ phụng của các lễ hội
cổ truyền ở một số làng quê chính là biểu tượng tín ngưỡng phồn thực như
ông thánh Bôn được thờ ở một số làng quê Thanh Hoá, như tượng Phật
Quang Thạch theo truyền thuyết là con của nàng Man Nương và sư Khâu
đà la gửi vào cây dâu cũng là một Linga bằng đá. Cụ thể: Ở làng Đông An
(Châu Giang, Hưng Yên) có thờ tượng đá ông Đùng, bà Đà ở hậu cung
đình làng. Hàng năm vào đầu tháng ba âm, làng mở hội rước ông Đùng, bà
Đà và diễn tượng trưng hành vi giao phối của hai hình nhân làm bằng nan
10
tre giấy phết rồi băm vụn ném xuống ao và ruộng với mong ước ruộng tốt
lúa, ao nhiều cá. Như vậy, hạt nhân kết cấu của các lễ hội mang tính phồn
thực bao giờ cũng gồm hai thành tố biểu trưng trong đó là “đực” và “ cái”,
nhằm mục đích cuối cùng của người trong hội là mong muốn đạt đến sự
quân bình triết lý âm dương.
Thứ ba, về mặt kiến trúc và hội hoạ, tín ngưỡng phồn thực thường ẩn
hiện lấp lánh ở cả phần chìm và phần nổi trong cách xây dựng đền chùa,
miếu mạo, nhà sàn... Rõ ràng, ông cha ta đã rất chú ý tới sự cân bằng của
hai thành tố ở trên như một sự cân bằng về mặt phong thuỷ. Điều này được
thấy rõ trong công trình kiến trúc chùa Một Cột với chiếc cột hình tròn, tính
dương (Linga) như bông sen vươn lên từ mặt nước - hồ vuông, tính âm
(Yoni). Trong dòng hội hoạ dân gian Đông Hồ có khá nhiều bức tranh
phảnh phất bóng dáng của tín ngưỡng này như bức Hứng dừa, Đánh ghen,
Đám cưới chuột... Hình ảnh người phụ nữ nửa kín nửa hở trong chiếc yếm
đào đang hứng dừa nơi người con trai đóng khố đưa xuống (bức tranh
Hứng dừa) như biểu trưng sâu sắc cho sự giao hoà âm dương. Đặc biệt vào
những năm đầu thế kỉ XX, với đường cong tuyệt mĩ của người phụ nữ áo
dài trong bức hoạ nổi tiếng “Thiếu nữ bên hoa huệ”, Tô Ngọc Vân đã thể
hiện được cái hồn của nền văn hoá Việt Nam.
Cuối cùng, tín ngưỡng phồn thực còn được lưu truyền bền bỉ trên
“cửa miệng dân gian” (chữ dùng của Cao Huy Đỉnh) và trong một số sáng
tác thơ văn của các nghệ sĩ. Chẳng hạn, cách nói vô cùng hóm hỉnh và đưa
đẩy của người Việt như “băm sáu cái nõn nường” hay những câu ca về bà
Nữ Oa, ông Tứ Tượng, bà Triệu Ẩu trong những câu chuyện cổ tích. Trong
văn học thành văn cũng đã xuất hiện nhiều hình ảnh mô tả vẻ đẹp cơ thể
tràn đầy sức hấp dẫn “Rõ ràng trong ngọc trắng ngà. Dày dày sẵn đúc một
toà thiên nhiên” (Truyện Kiều - Nguyễn Du) hay hình ảnh “Đôi gò bồng
đảo sương còn ngậm. Một lạch đào nguyên suối chửa thông” (Thiếu nữ
11
ngủ ngày - Hồ Xuân Hương). Hay một vài câu thơ khơi gợi những ám ảnh
về chuyện lứa đôi ái ân trong Chinh phụ ngâm - Đặng Trần Côn và Đoàn
Thị Điểm, Sơ kính tân trang - Phạm Thái, Cung oán ngâm khúc - Nguyễn
Gia Thiều kiểu như: “Hoa dãi nguyệt, nguyệt in một tấm. Nguyệt lồng hoa,
hoa thắm từng bông” (Chinh Phụ Ngâm). Sang thời hiện đại, Nguyễn Bính
với Tỳ Bà Truyện đã đẩy nghệ thuật miêu tả về tính dục lên một đỉnh cao so
với thời kỳ trung đại: "Đường cong ôi những đường cong. Đến đong đưa
đến những não nùng đến hay", “Dâng lên như nước thủy triều. Hoa nuông
ý bướm, bướm chiều tình hoa”, hay cái đẹp mang đậm tính nhục cảm trong
thơ Hoàng Cầm "Tuột hàng khuy lơi yếm buông mành. Đùi chảy búp dài
thon nhún vội" ...
Như vậy, dấu ấn tín ngưỡng phồn thực đã chi phối đáng kể tới đời
sống văn hóa tinh thần của người Việt. Qua những biến thiên lịch sử, tín
ngưỡng phồn thực đã trở thành một thứ trầm tích trong văn hoá Việt Nam.
Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, tín ngưỡng này ít nhiều đã bị tiết chế
do những quy phạm đạo đức của Nho giáo chi phối. Do vậy, nó đã bị vùi
sâu lấp kín vào tiềm thức của mỗi người nhưng khi gặp điều kiện thuận
lợi,tất yếu căn gốc tín ngưỡng ấy sẽ đâm chồi, nảy lộc và mang một sức
sống mới. Và một thực tế cho thấy ở nước ta, các nghệ sĩ đã nhìn nó bằng
cặp mắt xanh non với vẻ đẹp lung linh của ngôn ngữ.
1.2. Tû lÖ phån thùc trong ca dao ngêi ViÖt
Tõ mét thÓ kû nay, c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc d©n gian ViÖt Nam đ·
“dïng danh tõ ca dao ®Ó chØ riªng thµnh phÇn nghÖ thuËt ng«n tõ (phÇn lêi
th¬) cña d©n ca” [5, 31] hay “ca dao chÝnh lµ th¬ d©n gian truyÒn thèng”
[5, 31]. Néi dung cña ca dao ®îc thÓ hiÖn trªn nhiÒu mÆt cña ®êi sèng con
ngêi. Ca dao ph¶n ¸nh lÞch sö, nãi lªn th¸i ®é, quan ®iÓm cña ngêi lao ®éng.
Nã lµ mét kho tµi liÖu phong phó v« tËn vÒ tËp qu¸n ë n«ng th«n xa. Ngoµi
ra, ca dao cßn lµ tiÕng h¸t tr÷ t×nh cña con ngêi, thÓ hiÖn ë ®Ò tµi ®êi sèng
12
riªng t, ®êi sèng gia ®×nh vµ ®êi sèng x· héi. Sù cã mÆt cña yÕu tè phån
thùc ®· gãp phÇn lµm nªn nÐt ®éc ®¸o cña sù phong phó Êy.
Ca dao phån thùc thường sö dông yÕu tè "d©m tôc" lµm ph¬ng tiÖn
biÓu ®¹t. Nh vËy, nh÷ng c©u ca dao cã ®Ò cËp tíi bé phËn sinh dôc vµ hµnh
vi giao phèi ®îc xem lµ ca dao phån thùc. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i kh«ng
xuÊt hiÖn yÕu tè chØ sinh thùc khÝ vµ hµnh vi giao phèi th× ca dao kh«ng
mang ý nghÜa phån thùc. Trong ca dao, mét sè bµi thÓ hiÖn t×nh c¶m nam n÷
trong s¸ng, g¾n bã vµ quÊn quýt còng mang s¾c th¸i phån thùc: "§«i ta nh
thÓ con ong. Con quÊn con quýt con trong con ngoµi", "§«i ta nh thÓ con
t»m. Cïng ¨n mét nÐn cïng n»m mét nong"... Do ®ã, yÕu tè phån thùc ®îc
thÓ hiÖn trong ca dao rÊt phong phó vµ ®a d¹ng vµ ®îc biÓu hiÖn trªn nhiÒu
ph¬ng diÖn trong ®êi sèng con ngêi. Vµ nh÷ng biÓu hiÖn nµy cÇn ®îc nh×n
nhËn trong sù tiÕp nèi cña v¨n ho¸ truyÒn thèng d©n téc - tÝn ngìng phån
thùc.
Trong cuèn Kho tµng ca dao ngêi ViÖt, chóng t«i ®· kh¶o s¸t vµ thèng
kª ®îc 115 bµi cao dao ®Ò cËp ®Õn yÕu tè phån thùc víi tØ lÖ cô thÓ nh sau:
- 83 c©u ®Ò cËp ®Õn ho¹t ®éng tÝnh giao, chiÕm 72,3%
- 22 c©u chØ sinh thùc khÝ n÷ chiÕm 19,1%
- 10 c©u chØ sinh thùc khÝ nam chiÕm 8,6%
Nh vËy, qua sè liÖu ®· thèng kª, sè lîng nh÷ng c©u ca dao ®Ò cËp ®Õn
hµnh vi giao phèi chiÕm tû lÖ lín nhÊt sau ®ã lµ ®Õn nh÷ng c©u ca dao chØ
sinh thùc khÝ n÷ vµ sinh thùc khÝ nam.
B¾t nguån tõ tÝn ngìng v¨n ho¸ phån thùc truyÒn thèng cña d©n téc coi
träng ho¹t ®éng tÝnh giao cïng c¸c bé phËn kÝn trªn c¬ thÓ con người,
nh÷ng bµi ca dao mang tÝnh phån thùc còng ®îc thÓ hiÖn ë hai ph¬ng diÖn
t¬ng øng lµ nh÷ng c©u ca dao vÒ ho¹t ®éng giao phèi vµ ca dao vÒ sinh thùc
khÝ. Bëi vËy, bé phËn ca dao nµy thÓ hiÖn nh÷ng ®iÒu kÝn ®¸o, nh÷ng
chuyÖn tÕ nhÞ, nh÷ng "chuyÖn Êy", "c¸i Êy" rÊt Ýt khi ®îc nãi ra ë n¬i ®«ng
ngêi. ThËm chÝ, ®èi víi v¨n häc thµnh v¨n xa, ®©y lµ chuyÖn v« cïng cÊm
kÞ. Ngêi ta coi ®ã lµ c¸i ''d©m tôc" nhng chÝnh nã ®· phÇn nµo thÓ hiÖn ®îc
nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng rÊt riªng cña ngêi ViÖt. Mặt khác, tÝnh phån thùc
®îc thÓ hiÖn trong ca dao kh«ng ph¶i chØ riªng ë nh÷ng lêi lÏ tôc mµ cã khi
®îc béc lé ë nh÷ng lêi thanh nh· vµ tÕ nhÞ.
13
Së dÜ nh÷ng bµi ca dao ®Ò cËp ®Õn hµnh vi giao phèi chiÕm sè lîng lín
lµ bëi s sù chi phèi cña cuéc sèng lao ®éng, cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt do
nguyªn nh©n tõ chÝnh cuéc sèng con ngêi. Níc ta lµ mét níc n«ng nghiÖp,
cuéc sèng cña ngêi d©n g¾n chÆt víi nh÷ng c«ng viÖc ruéng ®ång vÊt v¶, do
vËy, nh©n c«ng lao ®éng lµ mét nhu cÇu lín cña x· héi vµ chÝnh ho¹t ®éng
tÝnh giao cña con ngêi lµ yÕu tè trùc tiÕp t¹o nªn nguån nh©n lùc dåi dµo
nµy. Ph¶i ch¨ng, ®ã chÝnh lµ c¬ së s©u xa ®Ó nh÷ng ngêi b×nh d©n xa h×nh
thµnh nªn nh÷ng bµi ca dao ®Ò cËp ®Õn yÕu tè phån thùc nãi chung vµ ho¹t
®éng tÝnh giao nãi riªng.
MÆt kh¸c, xÐt trªn ph¬ng diÖn ®èi tîng ph¸t ng«n, nh÷ng c©u ca dao
chØ hµnh vi giao phèi ®Òu cã thÓ ®îc ph¸t ng«n tõ c¶ hai phÝa nam vµ n÷.
Ho¹t ®éng tÝnh giao lµ mét nhu cÇu sinh lý hÕt søc tù nhiªn cña ngêi trëng
thµnh. C¶ nam vµ n÷ ®Òu cã nhu cÇu ®îc tho¶ m·n vÒ t©m lÝ vµ t×nh c¶m.
ChÝnh nhu cÇu ®îc gi¶i to¶ t©m lÝ nµy ®· nh lµ mét sù gîi høng ®Ó hä ph¸t
ng«n ra nh÷ng lêi ca dao vÒ nh÷ng chuyÖn thÇm kÝn n¬i chèn buång the.
Nh÷ng chuyÖn tÕ nhÞ trong cuéc sèng vî chång ®îc ngêi ta nãi ra b»ng
nh÷ng c©u ca dao mît mµ trong nh÷ng lóc lao ®éng kh«ng chØ gióp con ngêi ta quªn ®i sù mÖt nhäc ®Ó h¨ng say lao ®éng mµ nã cßn gióp cho nh÷ng
cÆp vî chång thªm hiÓu biÕt, thªm kinh nghiÖm, gãp phÇn vµo x©y ®¾p
h¹nh phóc. Nh vËy, ho¹t ®éng tÝnh giao lµ hµnh vi rÊt b×nh thêng trong cuéc
sèng con ngêi, nh÷ng lêi ca dao ®Ò cËp ®Õn nã theo ®ã còng trë thµnh mét
®iÒu tÊt yÕu trong nh÷ng lêi ca thÓ hiÖn t©m t ®êi sèng cña ngêi b×nh d©n xa.
Qua kh¶o s¸t, sè lîng c©u ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thôc khÝ n÷ nhiÒu
h¬n sinh khÝ nam tíi hai lÇn. Trong mçi thêi ®¹i, vai trß cña ngêi phô n÷ l¹i
mçi kh¸c. X· héi céng s¶n nguyªn thuû víi chÕ ®é mÉu hÖ, ngêi phô n÷ gi÷
mét vai trß rÊt lín. §iÒu nµy ®· ®îc kh¼ng ®Þnh víi b»ng chøng lµ tôc thêi
c¸c MÉu thÇn trong d©n gian. ChuyÓn sang chÕ ®é phong kiÕn, víi ¶nh hëng
cña Nho gi¸o Trung Hoa, vai trß cña ngêi phô n÷ kh«ng cßn ở tÇm cao nh
tríc n÷a. Víi quan niÖm "träng nam khinh n÷" vai trß cña ngêi phô n÷
trong x· héi ®· bÞ phñ ®Þnh: "NhÊt nam viÕt h÷u, thËp n÷ viÕt v«". Ngoµi x·
héi, hä chÞu sù ph©n biÖt ®èi xö ngµn ®êi nh mét ®Þnh luËt kh¾c nghiÖt
"nam t«n n÷ ti". Trong gia ®×nh, hä hoµn toµn lÖ thuéc vµo chång con "t¹i
gia tßng phô, xuÊt gi¸ tßng phu, phu tö tßng tö", ph¶i chÞu sù tñi nhôc cña
kiÕp lÊy chång chung, cña phËn lµm lÏ khæ cùc. X· héi phong kiÕn ®Ò cao,
14
träng väng ngêi ®µn «ng, cho hä rÊt nhiÒu quyÒn: quyÒn tù quyÕt tÊt c¶ mäi
viÖc ''Phu xớng phô tïy'', ®îc quyÒn lÊy nhiÒu vî n÷a: ''trai n¨m thª b¶y
thiÕp''. Dêng nh, mäi quyÒn hµnh tõ trong gia ®×nh ®Õn ngoµi x· héi ®Òu tËp
trung trong tay ngêi ®µn «ng: "TÒ gia- trÞ quèc- b×nh thiªn h¹". Ngay c¶
trong ph¸t ng«n cña ngêi nam giíi - ngêi chång còng thÓ hiÖn vai trß tuyÖt
®èi cña hä. §©y chÝnh lµ c¬ së lý gi¶i nguyªn nh©n cña tØ lÖ lêi ca dao ®Ò
cËp ®Õn sinh thùc khÝ n÷ nhiÒu h¬n nam giíi. Nam giíi ®îc tù do trong ph¸t
ng«n, lêi nãi cña hä Ýt bÞ rµng buéc, Ýt bÞ phª ph¸n khi ®Ò cËp ®Õn nh÷ng
chuyÖn thÇm kÝn. Bëi vËy, ngay c¶ nh÷ng bé phËn kÝn trªn c¬ thÓ ngêi phô
n÷ ®îc hä nãi ra, ®em ra bµn luËn. Nh÷ng "c¸i ®ã" cña ngêi phô n÷ ®îc c¸c
nam nh©n ph¸t ng«n cßn nh ®Ó chøng minh sù tõng tr¶i trong chuyÖn tÕ nhÞ
n¬i buång the. Ngêi ®µn «ng víi ®Æc trng lµ sù m¹nh b¹o cã nhu cÇu tËn hëng h¹nh phóc ¸i ©n lín h¬n so víi n÷ giíi. Nh÷ng kh¸t khao giíi tÝnh ®îc
hä béc lé mét phÇn qua nh÷ng lêi ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thùc khÝ n÷. Qua
viÖc ph¸t ng«n ra "c¸i ®ã" cña ngêi phô n÷, dêng nh hä phÇn nµo gi¶i to¶ ®îc t©m lý trong cuéc sèng ®Çy vÊt v¶ cña m×nh.
Trong ca dao phån thùc, nh÷ng bµi ca dao viÕt vÒ sinh thùc khÝ nam
kh«ng nhiÒu. Tõ c¬ së chñ thÓ ph¸t ng«n của nh÷ng lêi ca dao ®Ò cËp tíi
yÕu tè phån thùc phÇn lín lµ nam giíi, ta sÏ dÔ dµng hiÓu ®îc ®iÒu nµy. Ngêi nam khi bµn vÒ nh÷ng bé phËn tÕ nhÞ trªn c¬ thÓ rÊt Ýt khi tù nãi vÒ chỗ
kín cña m×nh. Hä tù coi ®å cña m×nh lµ rÊt b×nh thêng vµ qu¸ quen thuéc,
kh«ng cã g× ph¶i cÇn t×m hiÓu hay bµn c·i tranh luËn. Ngîc l¹i, ngêi ®µn
«ng sÏ rÊt thÝch thó khi ®îc nghe, ®îc nãi vÒ nh÷ng bé phËn tÕ nhÞ trªn c¬
thÓ cña ngêi kh¸c giíi. Víi hä, ®©y lµ ®Ò tµi rÊt hÊp dÉn khi ®îc tham gia
bµn luËn trong nh÷ng lóc lao ®éng mÖt nhäc hay d rçi thêi gian. Bµn vÒ vÊn
®Ò nµy, ngêi ®µn «ng kh«ng chØ coi ®©y lµ thó nãi cho vui miÖng mµ qua ®ã
hä cßn häc hái ®Ó ngµy cµng kh¸m ph¸ ra nh÷ng nÐt ®Ñp trªn c¬ thÓ ngêi
b¹n ®êi cña m×nh. Bëi vËy, nh÷ng lêi ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thùc khÝ nãi
chung ®· phÇn nµo thÓ hiÖn c¸ tÝnh cña nam giíi.
Qua thùc tÕ ®êi sèng, kh«ng ph¶i lóc nµo ph¸t ng«n ra nh÷ng lêi tÕ nhÞ
nµy còng lµ nam giíi mµ ®«i khi còng tõ mét bé phËn nhá n÷ giíi t¹o nªn.
Ngêi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn ph¶i tu©n thñ theo c¸c lÔ nghÜa mµ x·
héi ®· ®Æt ra tõ lêi ¨n tiÕng nãi ®Õn cö chØ nhá nhÆt thêng ngµy. Song mét
bé phËn phô n÷ víi c¸ tÝnh m¹nh mÏ kh¸t khao ®îc thÓ hiÖn m×nh, khao
15
kh¸t ®ßi sù b×nh ®¼ng giíi ®· d¸m vît qua ranh giíi ®¹o ®øc x· héi ®Ó lªn
tiÕng c«ng khai thÓ hiÖn c¸i t«i cña m×nh. Bëi vËy, ®©y lµ mét yÕu tè lµm
nªn mét bé phËn ca dao phån thùc v« cïng phong phó tån t¹i tíi ngµy nay.
TØ lÖ gi÷a c¸c yÕu tè phån thùc trong ca dao cã sù kh¸c nhau. Cã sù
chªnh lÖch vÒ tû lÖ nµy b¾t nguån tõ c¬ së hiÖn thùc ®êi sèng x· héi. Nh÷ng
lêi ca dao ®Ò cËp ®Õn hµnh vi giao phèi hay sinh thùc khÝ ®Òu thÓ hiÖn nÐt
®Æc trng cña ngêi ViÖt: méc m¹c vµ ch©n thËt. B¾t nguån tõ tín ngưỡng
phồn thực, ngêi b×nh d©n ®· cã ý thøc tiÕp thu truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc
®Ó h×nh thµnh nªn mét bé phËn ca dao ®Ò cËp tíi yÕu tè n ày. Th«ng qua
nh÷ng lêi ca dao b×nh dÞ, chóng ta hiÓu thªm vÒ ý thøc lu gi÷ v¨n ho¸
truyÒn thèng cña cha «ng vµ thÊy ®îc mét ®êi sèng tinh thÇn v« cïng phong
phó cña ngêi b×nh d©n xa.
ch¬ng 2
biÓu hiÖn cña yÕu tè phån thùc
trong ca dao ngêi viÖt
2.1. Nh÷ng lêi ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thùc khÝ
Sinh thùc khÝ - c¬ quan sinh s¶n t¹o ho¸ ®· ban tÆng cho loµi ngêi
nh»m môc ®Ých duy tr× nßi gièng, æn ®Þnh x· héi. Tõ xa xa, «ng cha ta ®·
thÊy ®îc ý nghÜa quan träng cña nã vµ coi ®©y lµ nh÷ng vËt thiªng ®Ó thê
cóng trong mét sè lÔ héi. Trong cuéc sèng hµng ngµy, nh÷ng bé phËn sinh
thùc khÝ l¹i trë nªn hÕt søc gÇn gòi víi mçi ngêi. Ngêi b×nh d©n víi sù gi¶n
16
dÞ trong cuéc sèng, ®· khÐo lÐo ®a nh÷ng bé phËn c¬ thÓ tÕ nhÞ nµy vµo ca
dao ®Ó h×nh thµnh nªn nh÷ng c©u ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thùc khÝ nam vµ
sinh thùc khÝ n÷.
2.1.1. Nh÷ng lêi ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thùc khÝ nam
Trong x· héi, nam giíi lu«n cã mét vÞ trÝ xøng ®¸ng vµ ®îc ®Ò cao, ®Æc
biÖt lµ trong nhiÖm vô duy tr× vµ ph¸t triÓn x· héi. Tuy nhiªn, trong ca dao,
sự phản ánh về nam giíi cßn kh¸ h¹n chÕ. Ngay c¶ trong bé phËn ca dao
phån thùc, sè lîng c¸c c©u ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thùc khÝ nam còng kh«ng
nhiÒu, Tuy vËy, néi dung vµ ý nghÜa cña nã kh¸ phong phó.
Tríc hÕt, ca dao vÒ sinh thùc khÝ nam ®îc hiÖn lªn qua nh÷ng h×nh ¶nh
gi¸n tiÕp. Th«ng qua mét sè h×nh ¶nh quen thuéc víi cuéc sèng cña nh©n
d©n, c¸c nghÖ sÜ d©n gian ®· s¸ng t¸c nªn nh÷ng c©u ca dao ®Ò cËp tíi sinh
thùc khÝ nam kh¸ tÕ nhÞ. T×m hiÓu vÒ ca dao, chóng ta dÔ dµng nhËn ra
nh÷ng c©u ca dao ®Ò cËp tíi sinh thùc khÝ nam nhê sù liªn tëng ®éc ®¸o.
Mét sè loµi vËt rÊt gÇn gòi víi cuéc sèng con ngêi nh: con l¬n, con ong, con
th»n l»n ... ®îc ®a vµo ca dao kh«ng cßn mang ý nghÜa chØ vËt mµ qua sù
liªn tëng, nh÷ng loµi vËt quen thuéc ®ã trë thµnh bé phËn kÝn cña nam giíi:
- Em ®õng khinh anh qu©n tö nhá nhoi,
Con l¬n bao lín nã xoi lñng bê.
- Em ¬i ®øng thÊy nhá mµ rÇu,
Con ong bao lín ®èt c¸i bÇu cï queo.
- Em ¬i ®õng thÊy nhá mµ khinh,
Con th»n l»n bao lín «m c©y cét ®×nh tæ cha.
Nh÷ng "c¸i Êy” cña nam giíi kh«ng hiÖn lªn trùc tiÕp nhng ngêi nghe
vÉn hiÓu ®îc c©u ca dao ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò tÕ nhÞ trong quan hÖ nam n÷.
Nh÷ng h×nh ¶nh loµi vËt rÊt sinh ®éng xuÊt hiÖn trong nh÷ng lêi ca dao gióp
ngêi nghe h×nh dung ®îc ®«i nÐt vÒ vÊn ®Ò kÝn ®¸o nµy. Dï ngo¹i h×nh bÒ
ngoµi, ngêi ®µn «ng chØ "nhá nhoi", kh«ng cã ®îc sù cêng tráng nhng hä
kh«ng hÒ tá ra sù tù ti vÒ b¶n th©n mµ ngîc l¹i, hä rÊt tù hµo vÒ søc m¹nh
cña m×nh trong "chuyÖn Êy": xoi lñng bê, ®èt c¸i bÇu cï queo. Do ®ã, th«ng
qua nh÷ng lêi ca dao trªn, ngêi b×nh d©n kh«ng chØ ®¬n thuÇn ®Ò cËp tíi bé
phËn sinh thùc khÝ cña nam giíi mµ còng xem nã đã gãp phÇn rÊt lín trong
việc duy tr× nßi gièng, gi÷ g×n h¹nh phóc gia ®×nh và ®¶m b¶o sù æn ®Þnh x·
héi.
17
¤ng cha ta kh«ng chØ dïng h×nh ¶nh loµi vËt ®Ó gi¸n tiÕp ®Ò cËp ®Õn
sinh thùc khÝ nam mµ ngay c¶ nh÷ng vËt dông th«ng thêng trong ®êi sèng
còng ®îc hä vÝ von víi bé phËn kÝn nµy cña nam giíi:
Cho dï cã sèng ®Õn giµ
Cho dï bÐo tèt còng lµ phÝ toi
B©y giê ph¸o ®· tÞt ngßi
Gia tµi cßn l¹i mét vßi níc trong.
Bé phËn sinh thùc khÝ cña nam giíi ®îc nãi tíi qua c¸c h×nh ¶nh:
ph¸o, vßi níc. Nh÷ng h×nh ¶nh rÊt quen thuéc trong cuéc sèng ®· ®i vµo, ca
dao gîi lªn trong trÝ tëng tîng ngêi nghe vÒ "c¸i Êy" cña nam giíi thËt sinh
®éng mµ kÝn ®¸o. Qua nh÷ng h×nh ¶nh Êy, t¸c gi¶ d©n gian gióp ta thÊy ®îc
quy luËt cña thêi gian, cuéc ®êi. Thêi gian tr«i ®i, kÐo theo sù biÕn ®æi ngay
trong chÝnh c¬ thÓ con ngêi. Víi qu¸ tr×nh l·o ho¸ cña c¬ thÓ, con ngêi dÇn
mÊt ®i sù trÎ trung, mÊt ®i søc xu©n trong cuéc sèng ¸i ©n vî chång. Bëi
vËy, th«ng qua viÖc ®Ò cËp tíi sinh thùc khÝ nam, bµi ca dao thÓ hiÖn ®îc sù
nuèi tiÕc cña con ngêi khi tuæi xu©n qua ®i, h¹nh phóc ¸i ©n kh«ng bao giê
trë l¹i. S©u xa h¬n n÷a, t¸c gi¶ b×nh d©n ®a ®Õn cho chóng ta mét quan niÖm
nh©n sinh vÒ cuéc sèng vî chång: h·y sèng vµ tËn hëng tuæi trÎ, t×nh yªu vµ
h¹nh phóc ¸i ©n cho trän vÑn.
Ngîc l¹i, cã nh÷ng c©u ca dao còng sö dông h×nh ¶nh biÓu trng chØ bé
phËn sinh thùc khÝ nam nhng biểu đạt rÊt gi¶n dÞ:
YÕm th¾m anh ngỡ lµ cß
Anh quú gèi xuèng, anh thß ho¶ mai.
Trong lêi ca dao, "c¸i Êy" cña ngêi ®µn «ng ®îc hiÖn lªn qua mét vËt
dông hÕt søc b×nh thờng - "ho¶ mai", nhưng con m¾t tinh tÕ cña ngêi nghÖ
sÜ d©n gian ®· t¹o nªn cho nã ý nghÜa míi mÎ: "sinh thùc khÝ nam". Cïng
víi điều ®ã, h×nh ¶nh chØ sinh thùc khÝ nam trong c©u ca dao cßn gióp ta
h×nh dung ®îc phÇn nµo "chuyÖn Êy" cña con ngêi chèn buång the.
Trong v¨n häc nãi chung vµ ca dao nãi riªng, cïng mét ®èi tîng nhng
ë mçi hoµn c¶nh, mçi chñ thÓ ph¸t ng«n l¹i diÔn ®¹t kh¸c nhau. Bªn c¹nh
nh÷ng lêi ca dao sö dông h×nh ¶nh biÓu trng chØ bé phËn kÝn cña nam giíi
mét c¸ch kÝn ®¸o tÕ nhÞ, còng cã nh÷ng c©u ca dao gäi th¼ng ra "c¸i ®ã" cña
nam giíi.
Th¬ng em ®ót c. qua rµo
18
Kh«ng th¬ng rót l¹i gai cµo r¸ch da.
Lêi ca dao ®· nãi th¼ng, chØ th¼ng ra c¬ quan sinh dôc cña nam giíi.
§äc tho¸ng qua, ta thÊy c¸i tôc trong bµi ca dao hiÖn ra rÊt ®Ëm. Dêng nh,
chÝnh c¸i tôc nµy nh Èn chøa nçi niÒm ®Çy bÊt m·n cña chµng trai th«n quª
khi t×nh yªu kh«ng to¹i nguyÖn.
§«i khi trong ca dao, sinh thùc khÝ nam ®îc hiÖn lªn qua sù miªu t¶
h×nh d¹ng cña nã:
- Ch¼ng thµ nã nhá mµ cong,
Cßn h¬n tæ bè nöa trong nöa ngoµi.
- Ch¼ng thµ nã nhá mµ dµi,
Cßn h¬n chôp bôp nöa ngoµi nöa trong.
Qua viÖc miªu t¶ h×nh d¹ng bªn ngoµi cña "c¸i Êy": nhá mµ cong, nhá
mµ dµi, c©u ca dao ®· ®a ra mét kinh nghiÖm trong h¹nh phóc ¸i ©n, víi
chuyÖn gèi ch¨n, ®Ó ®¹t ®îc sù th¨ng hoa cña c¶m xóc th× sù hµi hoµ tinh tÕ
cña bé phËn sinh thùc khÝ lµ v« cïng quan träng. Khi "chuyÖn Êy" diÔn ra,
nÕu nam giíi ë trong t×nh tr¹ng "nöa trong, nöa ngoµi”, “nöa ngoµi nöa
trong" th× niÒm hạnh phúc ¸i ©n kh«ng thÓ trọn vẹn. ChÝnh bëi vËy, trong
cuéc sèng gia ®×nh, "c¸i Êy" cã mét t¸c dông v« cïng lín:
Mï u ba l¸ mï u
Vî chång c·i lén con cu gi¶i hoµ
Cuéc sèng cña con ngêi v« cïng phøc t¹p, kh«ng ph¶i lóc nµo còng vui
vÎ, hoà thuận víi nhau mµ cũng ®«i lóc x¶y ra nh÷ng xung ®ét. Ngay trong
mèi quan hÖ vî chång g¾n bã keo s¬n, ®©u ph¶i lúc nào cũng ấm êm ®Ó "t¸t
bÓ Đông còng c¹n"! Hä còng cã lóc kh«ng hiÓu nhau, cã nh÷ng lóc c·i lén,
t¹o nªn sù c¨ng th¼ng trong gia ®×nh. Nhng sù bÊt hoµ ®ã cã khi rÊt dÔ gi¶i
quyÕt bëi cã... "cu con" gi¶i hoµ. ChÝnh lóc nµy ®©y, "c¸i Êy" cña nam giíi
l¹i t¹o nªn mét ý nghÜa lín lao mµ chØ ®«i vî chång kia míi hiÓu hÕt ®îc.
C©u ca dao lµ bµi häc kinh nghiÖm trong cuéc sèng gia ®×nh: sù gÇn gòi vî
chång t¹o nªn sù giao hoµ c¶m xóc, tõ ®ã hä sÏ dÔ dµng bá qua nh÷ng ®iÒu
kh«ng ph¶i n¬i ngêi b¹n ®êi cña m×nh nh»m gi÷ g×n tæ Êm.
§Æc biÖt, trong bµi ca dao díi h×nh thøc c©u ®è, sinh thùc khÝ nam cã
thÓ xuÊt hiÖn trùc tiÕp:
Ngêi th× cao lín trîng phu
§ãng mêi lÇn khè trËt cu ra ngoµi.
19
Víi tõ ng÷ chØ sinh thùc khÝ nam cïng nh÷ng h×nh ¶nh sinh ®éng, bµi
cao dao gîi lªn trong t©m trÝ ngêi ®äc thÊp tho¸ng bãng d¸ng mét ngêi ®µn
«ng v¹m vì. Nhng Èn sau ®ã chÝnh lµ h×nh ¶nh c©y chuèi có hoa rÊt gÇn gòi
víi cuéc sèng chóng ta. H×nh ¶nh sinh thùc khÝ trong bµi ca dao t¹o nªn sù
hÊp dÉn l«i cuèn víi mçi ngêi muèn gi¶i c©u ®è. §©y chÝnh lµ yÕu tè quan
träng t¹o nªn sù gÇn gòi cña ngêi b×nh d©n víi c¸c s¸ng t¸c d©n gian.
Trong x· héi phong kiÕn, ngêi ®µn «ng cã mét vai trß v« cïng lín. Ngêi nam nhi thêng g¾n víi chÝ tang bång lËp c«ng danh nghiÖp lín. Trong
v¨n häc thµnh v¨n, hä lu«n hiÖn lªn ë sù ngîi ca "ChÝ lµm trai nam b¾c tây
®«ng. Cho phØ søc vÉy vïng trong bèn bÓ" (NguyÔn C«ng Trø). ChØ trong
s¸ng t¸c b×nh d©n, ®Æc biÖt lµ ë ca dao th× h×nh tîng ngêi nam nhi míi hiÖn
lªn trong c¸i b×nh dÞ ®êi thêng nhÊt cña cuéc sèng con ngêi. Nh÷ng "c¸i Êy"
cña hä trong ca dao lµ sù minh chøng râ rµng cho ®iÒu nµy.
Nh÷ng yÕu tè chØ sinh thùc khÝ nam xuÊt hiÖn trong ca dao kh«ng
nhiÒu nhng nã cã vai trß quan träng t¹o nªn bé phËn ca dao ®Ò cËp tíi yÕu
tè phån thùc trong kho tµng ca dao ngêi ViÖt.
2.1.2. Nh÷ng lêi ca dao ®Ò cËp ®Õn sinh thùc khÝ n÷
Trong ca dao, h×nh ¶nh ngêi phô n÷ ®îc nãi ®Õn t¬ng ®èi nhiều. Nh¾c
tíi ngêi phô n÷ trong thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian, ngêi ta h×nh dung ra h×nh
¶nh cña ngêi mÑ tÇn t¶o ®îc Èn hiÖn trong h×nh ¶nh con cß "C¸i cß lÆn léi
bê s«ng. G¸nh g¹o nu«i chång tiÕng khãc nØ non" hay h×nh ¶nh ngêi phô n÷
bÊt h¹nh trong m« tÝp lêi ca dao b¾t ®Çu b»ng tõ "th©n em": "Th©n em nh
tÊm lôa ®µo. PhÊt ph¬ gi÷a chî biÕt vµo tay ai". §«i khi hä hiÖn lªn trong
vÎ ®Ñp thuÇn tuý: "Cæ tay em tr¾ng nh ngµ. Con m¾t em liÕc nh lµ dao
cau''... Cã thÓ nãi, nhắc đến ngêi phô n÷, ca dao ®· ph¶n ¸nh ®îc nhiÒu ph¬ng diÖn, khÝa c¹nh kh¸c nhau víi néi dung v« cïng phong phó. Trong ®ã,
cã mét néi dung kh¸ ®éc ®¸o mµ ca dao thÓ hiÖn rÊt sinh ®éng: nh÷ng lêi
ca dao ®Ò cËp sinh thùc khÝ n÷.
Phô n÷ ph¬ng §«ng nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng cã mét nÐt tÝnh
c¸ch næi bËt lµ sù e dÌ vµ tÕ nhÞ. Víi hä, ®Ó béc lé t©m t t×nh c¶m th× ca dao
lµ ngêi b¹n t©m t×nh v« cïng th©n thiÕt. Trong cuéc sèng, ngêi phô n÷ gÆp
bao bÊt c«ng, cã lóc bÊt m·n khi cuéc sèng kh«ng nh ý muèn, hä muèn
chöi rña mµ kh«ng d¸m th¼ng thõng v¨ng tôc lé liÔu, chØ d¸m th«ng qua
nh÷ng h×nh ¶nh kÝn ®¸o chØ sinh thùc khÝ n÷:
20
S¸ng tr¨ng su«ng em tëng tèi trêi
Em ngåi em ®Ó c¸i sù ®êi em ra
Sù ®êi nh c¸i l¸ ®a
§en nh mâm chã, chÐm cha sù ®êi ...
Bµi ca dao ®· sö dông h×nh ¶nh "c¸i l¸ ®a" ®Ó chØ "c¸i Êy" cña ngêi phô
n÷. H×nh ¶nh chiÕc l¸ ®a thËt quen thuéc víi ngêi d©n chóng ta bởi nó đã
thành biểu tượng của lµng quª ViÖt Nam: "c©y ®a, bÕn níc, s©n ®×nh", song
h×nh ¶nh chiÕc l¸ ®a quen thuéc Êy l¹i trë nªn hÕt søc ®éc ®¸o khi ®îc t¸c
gi¶ d©n gian vÝ von, liªn tëng bé phËn kÝn cña ngêi phô n÷: "đen nh mâm
chã". Qua ®ã, ta thấy hiÖn lªn h×nh ¶nh mét ngêi phô n÷ bi quan, ch¸n chêng tríc sè phËn, trước cuéc ®êi. Vµ dï cã uÊt hËn, cã nghÑn ngµo tíi ®©u
hä còng kh«ng d¸m vît qua lÔ gi¸o phong kiÕn hµ kh¾c ®Ó kh¼ng ®Þnh
m×nh. Bëi vËy, dï cã muèn gµo thÐt cho sè phËn hä còng khã lßng ®a "c¸i
Êy" ra b»ng nh÷ng tõ ng÷ trùc tiÕp cho tho¶ nçi lßng.
Trong tÝn ngìng phån thùc, Yoni lµ biÓu trng cho sinh thùc khÝ n÷. Ảnh
hëng cña tÝn ngìng nµy, trong ca dao xuÊt hiÖn mét sè h×nh ¶nh biÓu trng
cho "c¸i Êy" cña phô n÷ nh: lìi cµy, cèi, x«i, bõa ... §ã lµ nh÷ng h×nh ¶nh
hÕt søc quen thuéc víi ®êi sèng ngêi d©n.
TrÌo lªn c©y khÕ nöa ngµy
V¸y th× trôt mÊt lìi cµy thß ra
Lìi cµy ba gãc chÎ ba
Muèn ®em ®ßn g¸nh mµ tra lìi cµy.
Lêi bµi ca dao trªn xuÊt hiÖn h×nh ¶nh "lưỡi cµy". §©y lµ thø c«ng cô
lao ®éng g¾n chÆt víi cuéc sèng n«ng nghiÖp cña ngêi d©n nhng qua sù liªn
tëng cña t¸c gi¶ d©n gian, thø vËt dông Êy ®· trë thµnh mét bé phËn kÝn trªn
c¬ thÓ ngêi phô n÷. §Æc biÖt, bé phËn kÝn Êy ®· ®îc m« t¶ mét c¸ch tinh tÕ
"ba gãc chÎ ba". Bëi vËy, lêi bµi ca dao chØ bé phËn sinh thùc n÷ víi nh÷ng
h×nh ¶nh gi¸n tiÕp rÊt kÝn ®¸o tÕ nhÞ mµ vÉn thÓ hiÖn ®îc sù ch©n thËt, râ
rµng "c¸i Êy" cña phô n÷.
Mét sè bµi ca dao ®· nãi lªn íc muèn thÇm kÝn chÝnh ®¸ng cña con ngêi khi gi¸n tiÕp ®Ò cËp ®Õn "c¸i Êy":
- ¦íc chi em ho¸ ra x«i,
Anh nh gµ céc l¹i ngåi lªn trªn.
21
- ¦íc chi em hãa ra bõa,
Anh ho¸ ra ch¹c kÐo tra s¸ng chiÒu.
- ¦íc chi anh ho¸ thµnh chµy,
Em ho¸ thµnh cèi gi· ngµy gi· ®ªm.
Nh÷ng h×nh ¶nh: x«i, bõa, cèi xuÊt hiÖn trong c¸c bµi ca dao võa nªu
trªn lµ nh÷ng sù vËt cô thÓ th©n quen trong ®êi sèng nh»m chØ sinh thùc khÝ
ngêi phô n÷. Cïng víi nh÷ng h×nh ¶nh chØ nam giíi, t¸c gi¶ b×nh d©n gióp
chóng ta phÇn nµo hiÓu vµ th«ng c¶m víi nh÷ng kh¸t khao t×nh c¶m ¸i ©n
cña nh÷ng cÆp t×nh nh©n ®ang yªu tha thiÕt.
Trong ca dao ®Ò cËp tíi sinh thùc khÝ n÷, t¸c gi¶ d©n gian ®· rÊt tinh tÕ
khi vÝ "c¸i Êy" cña ngêi phô n÷ víi chiÕc trèng:
- Mét mai trèng thñng cßn vµnh,
LÊy da tr©u bÞt l¹i còng lµnh nh xa
- Ch¬i cho thñng trèng long bång,
Råi ra ta sÏ lÊy chång lËp nghiªm.
Ch¬i cho thñng trèng long chiªng,
Råi ra ta sÏ lËp nghiªm lÊy chång.
Trong x· héi phong kiÕn, phÈm gi¸ cña ngêi phô n÷ được đo bằng sự
trinh tiết hay ít nhất, người ta cũng lÊy sù trinh tiÕt lµm ®Çu. Do ®ã, nh÷ng
ngêi con g¸i cha chång lu«n g×n gi÷ c¸i ''ngh×n vµng'' cña m×nh sao cho trän
vÑn ®Ó dµnh tÆng ngêi chång t¬ng lai cña m×nh. Tuy vËy, mét bé phËn rÊt
nhá phô n÷ víi c¸ tính m¹nh mÏ ®· ph¸ c¸ch, ®· næi lo¹n víi ®¹o ®øc phong
kiÕn khiÕn cho "c¸i Êy" cña m×nh chØ cßn ''trèng thñng cßn vµnh, thñng
trèng long chiªng''. Nh vËy, chiÕc trèng ®· trë thµnh h×nh ¶nh Èn dô chØ bé
phËn kÝn cña ngêi phô n÷. Sù liªn tëng chÝnh x¸c nµy thÓ hiÖn sù tinh tÕ cña
bµi ca dao nãi riªng vµ cña c¸c s¸ng t¸c tËp thÓ nãi chung.
Nh ®· biÕt, v¨n ch¬ng b¸c häc thêng chó t©m ca ngîi khÝ ph¸ch ngêi
qu©n tö hay vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn víi "phong - hoa - tuyÕt - nguyÖt" mµ rÊt
h¹n chÕ ®Ò cËp tíi ngêi phô n÷. Ngîc l¹i, trong s¸ng t¸c d©n gian, ®Æc biÖt
lµ ca dao, h×nh ¶nh ngêi phô n÷ hiÖn lªn ®Çy ®ñ trªn nhiÒu ph¬ng diÖn; ngay
c¶ nh÷ng bé phËn kÝn trªn c¬ thÓ n÷ giíi còng ®ược thể loại trữ tình dân
gian ph« bµy rÊt tù nhiªn:
- Vó em nh qu¶ míp h¬ng
Tay anh phËt thñ ®«i ®êng gÆp nhau.
22
- Xem thêm -