1
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Trêng ®¹i häc Vinh
Lª ThÞ Th¾m
ý niÖm cña ngêi viÖt vÒ h«n nh©n
vµ quan hÖ vî chång trong ca dao
tõ b×nh diÖn tri nhËn
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Ngêi híng dÉn khoa häc:
TS. Lª ®×nh têng
Vinh -2008
2
môc lôc
Trang
Lêi nãi ®Çu
3
Më ®Çu
4
1. Lý do chän ®Ò tµi
2. §èi tuîng nghiªn cøu
4
4
3. NhiÖm vô nghiªn cøu
5
4. LÞch sö nghiªn cøu sè tõ trong tôc ng÷, ca dao
5
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
9
6. C¸i míi cña ®Ò tµi
10
7. CÊu tróc luËn v¨n
10
Ch¬ng 1: Nh÷ng giíi thuyÕt xung quanh ®Ò tµi
11
1.1 NhËn diÖn tôc ng÷, ca dao
11
1.2 Kh¸i niÖm sè tõ
1.3 TiÓu kÕt ch¬ng 1
27
34
Ch¬ng 2: Sù hµnh chøc cña sè tõ trong tôc ng÷, ca dao
36
3
2.1. Sù hµnh chøc cña sè tõ trong tôc ng÷.
36
2.2. Sù hµnh chøc cña sè tõ trong ca dao
50
2.3. Sù gièng nhau vµ kh¸c nhau vÒ sù hµnh chøc cña sè tõ
trong tôc ng÷ vµ ca dao
2.4.
65
TiÓu
kÕt
ch¬ng
2
69
Ch¬ng 3: Ng÷ nghÜa cña cña sè tõ trong tôc ng÷, ca
dao
70
3.1. Kh¸i niÖm ng÷ nghÜa
70
3.2. C¸c nhãm ng÷ nghÜa cña sè tõ trong tôc ng÷
77
3.3. C¸c nhãm ng÷ nghÜa cña sè tõ trong ca dao
81
3.4. Sù gièng nhau vµ kh¸c nhau vÒ ng÷ nghÜa cña sè tõ
trong tôc ng÷ vµ ca dao
93
3.5. §Æc trng v¨n hãa cña ngêi ViÖt qua ng÷ nghÜa
vµ
c¸ch
dïng
sè
tõ
trong
tôc
ng÷,
ca
94
3.6. TiÓu kÕt ch¬ng 3
100
dao
4
KÕt luËn
102
Tµi liÖu tham kh¶o
104
DÉn liÖu tôc ng÷, ca dao
108
`
Lêi nãi ®Çu
Víi ®Ò tµi “Sù hµnh chøc vµ ng÷ nghÜa cña sè tõ trong
tôc ng÷, ca dao”, chóng t«i mong muèn kh¸m ph¸ ra c¸i hay,
5
c¸i ®Ñp cña sè tõ víi t c¸ch lµ mét tÝn hiÖu thÈm mÜ. §Ó
thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, ngoµi sù cè g¾ng, nç lùc cña b¶n
th©n, chóng t«i ®· nhËn ®îc sù híng dÉn tËn t×nh, chu ®¸o
cña GS. TS §ç ThÞ Kim Liªn cïng sù gãp ý ch©n thµnh cña c¸c
thÇy c« gi¸o ®· tham gia gi¶ng d¹y líp Cao häc 14 t¹i §¹i häc
Vinh vµ sù ®éng viªn, khÝch lÖ cña b¹n bÌ.
Nh©n dÞp nµy, t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c«
gi¸o §ç ThÞ Kim Liªn vµ c¸c thÇy c« gi¸o cïng c¸c b¹n ®· gióp
®ì, ®éng viªn t«i hoµn thµnh luËn v¨n.
Vinh, th¸ng 12, n¨m
2008
T¸c gi¶
Phan ThÞ Hµ
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
6
1.1. Tôc ng÷, ca dao lµ nh÷ng “viªn ngäc quý” trong kho
tµng v¨n häc d©n gian nãi riªng, v¨n häc d©n téc nãi chung.
§©y lµ phÇn cã gi¸ trÞ nhÊt vÒ mÆt trÝ tuÖ, t×nh c¶m còng
nh nghÖ thuËt biÓu hiÖn. Chóng cßn lµ ph¬ng tiÖn giao tiÕp
cã hiÖu lùc vµ cã mét søc hÊp dÉn kú diÖu bëi sù kÕt hîp hµi
hßa gi÷a vÎ ®Ñp h×nh thøc lÉn vÎ ®Ñp néi dung. HiÓu ý
nghÜa tôc ng÷, ca dao chóng ta sÏ thÊy ®îc lèi t duy, c¸ch
sèng, triÕt lÝ sèng, ®Æc ®iÓm v¨n hãa còng nh tr×nh ®é sö
dông ng«n ng÷ cña tõng d©n téc. §ång thêi cßn gióp chóng
ta c¶m nhËn s©u s¾c thÕ giíi t×nh c¶m cña cha «ng m×nh.
ViÖc nghiªn cøu tôc ng÷, ca dao ®· ®îc tiÕn hµnh tõ rÊt sím,
nã lµ ®èi tîng quan t©m cña nhiÒu ngµnh: v¨n häc, ng«n
ng÷ häc, v¨n ho¸ häc, d©n téc häc, t©m lÝ häc…Tõ nh÷ng
gãc ®é kh¸c nhau Êy, c¸c nhµ khoa häc lu«n ph¸t hiÖn ra ë
tôc ng÷, ca dao nhiÒu néi dung míi mÎ, thó vÞ. ChÝnh v×
vËy, ®i vµo t×m hiÓu tôc ng÷, ca dao trong mèi quan hÖ
ng«n ng÷ vµ v¨n häc vÉn lu«n lµ vÊn ®Ò cÇn thiÕt, vµ bæ
Ých.
1.2. Tõ tríc ®Õn nay, cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu
tôc ng÷, ca dao trªn hai b×nh diÖn v¨n häc vµ ng«n ng÷
häc. ViÖc t×m hiÓu sè tõ trong tôc ng÷, ca dao còng kh«ng
cßn ph¶i lµ vÊn ®Ò hoµn toµn míi. Tuy nhiªn, chóng t«i nhËn
thÊy r»ng: cha cã mét bµi viÕt hay ®Ò tµi nµo ®i s©u t×m
hiÓu, so s¸nh ng÷ nghÜa vµ sù hµnh chøc cña sè tõ víi ng÷
nghÜa vµ sù hµnh chøc cña ca dao. Tõ dã, chØ ra vai trß cña
sè tõ vµ ®Æc ®iÓm v¨n hãa cña ngêi ViÖt trong c¸ch sö
7
dông con sè. §ã lµ lý do chóng t«i lùa chän vµ thùc hiÖn ®Ò
tµi Sù hµnh chøc vµ ng÷ nghÜa cña sè tõ trong tôc ng÷, ca
dao.
2. §èi tîng nghiªn cøu
ë ®Ò tµi nµy, chóng t«i chän ®èi tîng nghiªn cøu lµ sè tõ
trong tôc ng÷, ca dao ®îc kh¶o s¸t tõ cuèn : “TuyÓn tËp v¨n
häc d©n gian ViÖt Nam” (VÒ tôc ng÷, ca dao, TËp 4, quyÓn
1), t¸c gi¶ TrÇn ThÞ An - NguyÔn ThÞ HuÕ, Nxb GD, 1999.
3. NhiÖm vô nghiªn cøu
- Thèng kª, kh¶o s¸t, m« t¶ sè tõ trong tôc ng÷, ca dao
vÒ sù hµnh chøc vµ ng÷ nghÜa.
- T×m ra nh÷ng nÐt ®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt vÒ ng÷
nghÜa vµ c¸ch sö dông sè tõ ë hai thÓ lo¹i nµy.
- Rót ra mét sè ®Æc trng v¨n hãa cña ngêi ViÖt qua ng÷
nghÜa vµ c¸ch sö dông sè tõ trong tôc ng÷, ca dao.
4. LÞch sö nghiªn cøu sè tõ trong tôc ng÷, ca dao
Tôc ng÷, ca dao lµ ®èi tîng thu hót nhiÒu sù quan t©m
cña giíi nghiªn cøu nh: Vò Ngäc Phan, §inh Gia Kh¸nh, Chu
Xu©n Diªn, Hoµng TiÕn Tùu, TriÒu Nguyªn, NguyÔn Xu©n
KÝnh, Phan ThÞ §µo, §ç ThÞ Kim Liªn… C¸c t¸c gi¶ ®i vµo
khai th¸c, t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò néi dung t tëng, quan
niÖm triÕt lÝ nh©n sinh, thi ph¸p… vÊn ®Ò h×nh thøc,
m«tip, vÊn ®Ò cÊu tróc… Hµng lo¹t bµi viÕt, t¹p chÝ, chuyªn
kh¶o lín vÒ tôc ng÷, ca dao ®îc c«ng bè réng r·i. §Æc biÖt,
8
chóng t«i t×m thÊy mét sè bµi viÕt, ®Ò tµi luËn v¨n nãi ®Õn
con sè trong tôc ng÷, ca dao.
Khi ®Ò cËp sè tõ trong v¨n häc d©n gian, mét sè bµi
viÕt chØ dõng l¹i ph©n tÝch ý nghÜa cña viÖc sö dông con sè
®èi víi b¶n th©n t¸c phÈm ®ã. Ch¼ng h¹n, t¸c gi¶ T¹ §øc
HiÒn trong cuèn “B×nh luËn, b×nh gi¶ng tôc ng÷, ca dao
ViÖt Nam” nãi ®Õn t¸c dông, ý nghÜa cña con sè trong c©u
ca dao:
ChiÒu chiÒu ra ®øng ngâ sau,
Tr«ng vÒ quª mÑ ruét ®au chÝn chiÒu.
T¸c gi¶ viÕt: “Nhµ th¬ d©n gian kh«ng sö dông mét bæ
ng÷, mét tr¹ng ng÷ mµ l¹i dïng sè tõ “chÝn chiÒu” ®Ó béc lé
t©m tr¹ng thËt lµ ®éc ®¸o” (tr 45). Hay NguyÔn ThÞ Th¬ng
trong bµi “B¶y t¸m chÝn mong… mêi t×m”, (TC V¨n häc vµ
tuæi trÎ, sè 2, tr 54 - 56) nhÊn m¹nh viÖc xuÊt hiÖn hµng
lo¹t sè tõ trong mét bµi ca dao: “Mét lo¹t sè tõ s¾p xÕp theo
thø tù t¨ng dÇn tõ thÊp ®Õn cao, kÕt nèi thËt tù nhiªn vµ hµi
hßa víi c¸c tÝnh tõ diÔn t¶ c¸c cung bËc t×nh c¶m t¨ng tiÕn
dÇn tõ møc ®é nhÑ ®Õn møc ®é s©u ®Ëm h¬n” (tr 56).
Trong cuèn: “Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p v¨n häc d©n gian”
[21], khi ph©n tÝch bµi ca dao sau tõ gãc ®é thi ph¸p häc:
- Muèi ba n¨m muèi ®ang cßn mÆn,
Gõng chÝn th¸ng gõng h·y cßn cay.
§«i ta t×nh th¾m nghÜa dµy,
Dï xa nhau ch¨ng n÷a, th× ba v¹n s¸u ngh×n
ngµy còng ná xa.
9
T¸c gi¶ NguyÔn Xu©n §øc nhËn thÊy: “NÕu xÐt cô thÓ
c¸c côm tõ “ba n¨m”, “chÝn th¸ng”, “ba v¹n s¸u ngh×n
ngµy” th× sè tõ gia t¨ng ®ét biÕn nhng danh tõ chØ thêi
gian l¹i gi¶m dÇn tõ n¨m -> th¸ng -> ngµy. Râ rµng ®©y lµ
mét thñ thuËt” (tr 226).
T¸c gi¶ TriÒu Nguyªn trong cuèn: “TiÕp cËn ca dao b»ng
ph¬ng ph¸p x©u chuçi” [40], kh¶o s¸t mét sè bµi ca dao cã
m« h×nh cÊu tróc “Mét, hai… mêi th¬ng (yªu, lo…)” vµ viÕt:
"C¸c sè tõ “mét”, “hai”… “mêi” ë vÞ trÝ ®Çu cña mêi dßng
th¬, thÓ hiÖn sù chÆt chÏ, khu«n thíc, t¬ng ®¬ng víi c¸ch
nãi: mét lµ, hai lµ…; ®iÒu thø nhÊt lµ, ®iÒu thø hai lµ…
chóng nh»m b¸o tríc, nhÊn m¹nh ®iÒu s¾p nãi ra lµ døt
kho¸t, quan träng vµ cïng chñ ®Ých víi ®iÒu ®· nãi…” [40,
tr65].
Nh vËy, c¸c t¸c gi¶ T¹ §øc HiÒn, NguyÔn ThÞ Th¬ng,
NguyÔn Xu©n §øc, TriÒu Nguyªn xem xÐt sè tõ víi t c¸ch lµ
mét biÖn ph¸p tu tõ, mét thñ thuËt ®îc sö dông trong t¸c
phÈm cô thÓ.
Kh«ng dõng l¹i ë vÊn ®Ò sè tõ trong tõng c©u ca dao cô
thÓ, mét sè t¸c gi¶ kh¸c ®· b¾t ®Çu chó ý ®Õn vÊn ®Ò sè
tõ trªn b×nh diÖn thi ph¸p, v¨n hãa, ng«n ng÷.
ë cuèn “Thi ph¸p ca dao” [29], t¸c gi¶ NguyÔn Xu©n
KÝnh dµnh 36 trang s¸ch ®Ó viÕt vÒ c¸ch dïng con sè trong
tôc ng÷, ca dao díi gãc ®é thi ph¸p vµ v¨n ho¸. T¸c gi¶ chØ
ra hai khuynh híng sö dông con sè trong ca dao: mét c¸ch íc
lÖ, kh«ng hoµn toµn chÝnh x¸c víi mét c¸ch chÝnh x¸c, chÆt
10
chÏ nh con sè trong to¸n häc. §Æc biÖt, t¸c gi¶ chó träng
®Õn tÝnh biÓu trng cña s¸u con sè thêng gÆp trong tôc ng÷,
ca dao: mét, hai, ba, bèn, n¨m. mét tr¨m. Hay t¸c gi¶ TrÇn
Gia Anh trong “Con sè víi Ên tîng d©n gian” [1] nhËn xÐt: “ë
ViÖt Nam, cã mét nÐt ®Æc biÖt Ên tîng lµ nh÷ng con sè ®îc
vËn dông vµo trong thµnh ng÷, tôc ng÷, ca dao… ®Ó lµm
t¨ng søc biÓu ®¹t néi dung vÊn ®Ò mµ nã cÇn truyÒn t¶i. §ã
còng lµ nÐt ®éc ®¸o cña v¨n ho¸ d©n gian ViÖt Nam” [1,
tr80]. T¸c gi¶ nãi ®Õn c¸ch sö dông con sè mét tr¨m, cÆp sè
ba – b¶y, sè ba; c¸ch dïng sè thø tù ®Ó biÓu thÞ vÊn ®Ò
ngang b»ng, nh nhau; vµ ®a ra mét tiÓu tõ ®iÓn thµnh ng÷,
tôc ng÷, ca dao… vËn dông c¸ch nãi sè. §Æc biÖt, trong ng«n
ng÷ häc, mét sè t¸c gi¶ còng ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi mÎ
vÒ con sè trong tôc ng÷, ca dao.
T¸c gi¶ §ç ThÞ Kim Liªn trong “Ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt”
[33], khi nãi vÒ tiÓu lo¹i sè tõ ®îc dïng víi nghÜa biÓu trng
®· nhÊn m¹nh: “§Æc biÖt trong ca dao, trong lèi nãi cña d©n
gian lµng quª, sè tõ ®îc sö dông víi nghÜa biÓu trng” [33,
tr57]. VÝ dô:
Sè chÝn biÓu thÞ sù tét ®Ønh cña nçi ®au
- ChiÒu chiÒu ra ®øng ngâ sau,
Tr«ng vÒ quª mÑ, ruét ®au chÝn chiÒu
(Ca dao)
Sè ba biÓu thÞ sù dang dë, chia ly, c¸ch trë
- Ba ®ång mét mí trÇn cay,
Sao anh kh«ng hái nh÷ng ngµy cßn kh«ng
11
(Ca dao)
Sè tr¨m, ngh×n, v¹n triÖu… biÓu thÞ ý nghÜa nhiÒu,
trµn ®Çy
- §êng dµi ngùa ch¹y biÖt t¨m,
Ngêi th¬ng cã nghÜa, tr¨m n¨m còng vÒ.
(Ca dao)
- BiÕt nhau tõ buæi bu«n thõng,
Tr¨m ch¾p ngh×n nèi, xin ®õng quªn nhau.
(Ca dao)
Sè tõ mét xuÊt hiÖn thµnh cÆp víi nh÷ng tõ tr¨m, v¹n,
hoÆc chÝn, mêi biÓu thÞ sù ®èi lËp ý nghÜa Ýt vµ nhiÒu.
- Tr¸ch ngêi mét, tr¸ch ta mêi.
Bëi ta b¹c tríc, cho ngêi b¹c sau.
(Ca dao)
- Thua trêi mét v¹n, kh«ng b»ng thua b¹n mét ly
(Tôc
ng÷)
Trong “ Tôc ng÷
ViÖt Nam díi gãc nh×n ng÷ nghÜa –
ng÷ dông” [36], t¸c gi¶ §ç ThÞ Kim Liªn t×m hiÓu ng÷
nghÜa cña sè tõ chØ lîng mét trong ph¸t ng«n tôc ng÷ cã m«
h×nh Mét…n.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mét vµi ®Ò tµi luËn v¨n ®·
chó ý t×m hiÓu sè tõ trong v¨n häc d©n gian. §ã lµ luËn v¨n
“Sè tõ trong ca dao’ (2004) cña D¬ng ThÞ Thao. ë ®Ò nµy,
t¸c gi¶ tËp trung gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò sau:
- Kh¶o s¸t, ph©n lo¹i c¸c tiÓu lo¹i cña sè tõ trong ca dao.
12
- Ph©n tÝch, miªu t¶ kh¶ n¨ng kÕt hîp, sè lîng cña sè tõ
trong ca dao.
- NhËn xÐt vµ rót ra ý nghÜa cña sè tõ trong ca dao.
Víi ph¹m vi cña mét ®Ò tµi tèt nghiÖp §¹i häc, t¸c gi¶
cha lµm râ c¸ch sö dông sè tõ vµ cha t×m ra c¸c nhãm ng÷
nghÜa biÓu trng cña sè tõ trong ca dao. Cßn trong luËn v¨n
Th¹c sü “§Æc ®iÓm ng÷ ph¸p vµ ng÷ nghÜa cña sè tõ trong
thµnh ng÷, tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam” (2005), t¸c gi¶ TrÇn
ThÞ Lam Thñy ®· thùc hiÖn ®îc mét sè nhiÖm vô chÝnh sau:
- HÖ thèng hãa c¸c quan niÖm vÒ con sè, nªu kh¸i niÖm
vÒ con sè.
- Thèng kª, ph©n lo¹i c¸c lo¹i sè tõ ®îc dïng trong thµnh
ng÷, tôc ng÷, ca dao.
- Nªu ®Æc ®iÓm vÒ ng÷ ph¸p vµ ng÷ nghÜa cña c¸c
con sè trong c¸c ng÷ c¶nh sö dông.
§iÒu ®ãng gãp næi bËt cña luËn v¨n nµy lµ ®· chØ ra
c¸c nÐt nghÜa biÓu trng cña tõng con sè trong thµnh ng÷,
tôc ng÷, ca dao. T¸c gi¶ chia ra hai hÖ thèng: NghÜa biÓu trng cña nh÷ng con sè lÎ; nghÜa biÓu trng cña nh÷ng con sè
ch½n.
Nh×n chung, nh÷ng bµi viÕt trªn cã nhiÒu ®ãng gãp
®¸ng kÓ, ®· v¹ch ra ®Þnh híng nghiªn cøu míi cho nh÷ng
ngêi ®i sau. Song c¸c bµi viÕt míi dõng l¹i ë mét khÝa c¹nh
nµo ®ã cña sè tõ trong tôc ng÷, ca dao. ë ®©y, cha cã mét
bµi viÕt hay ®Ò tµi nµo ®i vµo so s¸nh ng÷ nghÜa vµ sù
hµnh chøc cña sè tõ trong tôc ng÷ víi ng÷ nghÜa vµ sù hµnh
13
chøc cña sè tõ trong ca dao. Nh÷ng gîi ý cña c¸c t¸c gi¶ ®i
tríc sÏ lµ ®Þnh híng cho chóng t«i thùc hiÖn ®Ò tµi nµy tõ
gãc ®é ng«n ng÷.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó thùc hiÖn nhiÖm vô cña ®Ò tµi, chóng t«i sö dông
c¸c ph¬ng ph¸p sau ®©y:
5.1. Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t, thèng kª, ph©n lo¹i
Chóng t«i kh¶o s¸t, thèng kª c¸c sè tõ trong tôc ng÷, ca
dao. Sau ®ã tiÕn hµnh ph©n lo¹i c¸c sè tõ ®· thèng kª theo
nh÷ng tiªu chÝ nhÊt ®Þnh.
5.2. Ph¬ng ph¸p m« t¶
Dùa vµo kÕt qu¶ thèng kª, ph©n lo¹i, ngêi nghiªn cøu
m« t¶ vÞ trÝ, tÇn sè vµ mét sè d¹ng xuÊt hiÖn, kh¶ n¨ng kÕt
hîp, kh¶ n¨ng ho¹t ®éng, ng÷ nghÜa cña sè tõ trong tôc ng÷
vµ ca dao.
5.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu
Trªn nh÷ng ®Æc ®iÓm rót ra ®îc vÒ sè tõ ë mçi thÓ
lo¹i, chóng t«i so s¸nh, ®èi chiÕu sù hµnh chøc vµ ng÷
nghÜa cña sè tõ trong tôc ng÷ víi sù hµnh chøc vµ ng÷
nghÜa cña sè tõ trong ca dao ®Ó t×m ra nÐt ®ång nhÊt vµ
kh¸c biÖt.
5.4. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp
Trªn c¬ së thèng kª, ph©n lo¹i, so s¸nh, ®èi chiÕu,
chóng t«i ph©n tÝch, tæng hîp ®îc c¸c nhãm ng÷ nghÜa tiªu
14
biÓu cña sè tõ trong tôc ng÷ vµ ca dao. Tõ ®ã, thÊy ®îc vai
trß cña sè tõ trong viÖc biÓu ®¹t néi dung ng÷ nghÜa.
6. C¸i míi cña ®Ò tµi
§Ò tµi Sù hµnh chøc vµ ng÷ nghÜa cña sè tõ trong tôc
ng÷, ca dao ®· t×m ra hµng lo¹t m« h×nh cÊu tróc vµ c¸c
nhãm ng÷ nghÜa cña sè tõ trong tôc ng÷, ca dao. Tõ nh÷ng
kÕt qu¶ kh¶o s¸t, chóng ta thÊy ®îc sù ®ång nhÊt vµ kh¸c
biÖt vÒ c¸ch sö dông sè tõ ë hai thÓ lo¹i nµy. Qua ®ã,
kh¼ng ®Þnh vai trß cña sè tõ trong viÖc t¹o nªn c¸i hay, c¸i
®Ñp cho tôc ng÷, ca dao.
7. CÊu tróc luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, néi dung cña ®Ò tµi
gåm ba ch¬ng:
Ch¬ng 1: Nh÷ng giíi thuyÕt xung quanh ®Ò tµi
Ch¬ng 2: Sù hµnh chøc cña sè tõ trong tôc ng÷, ca dao
Ch¬ng 3: Ng÷ nghÜa cña sè tõ trong tôc ng÷, ca dao
Ch¬ng 1
nh÷ng Giíi thuyÕt xung quanh ®Ò tµi
1.1. NhËn diÖn tôc ng÷, ca dao
15
1.1.1. Ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷ vµ ca dao
1.1.1.1. Ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷
Tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ cã nhiÒu ®iÓm gièng nhau c¶ vÒ
h×nh th¸i cÊu tróc lÉn kh¶ n¨ng biÓu hiÖn trong giao tiÕp.
Tríc hÕt, vÒ thµnh phÇn tõ vùng vµ cÊu tróc có ph¸p, chóng
®Òu lµ nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n, cã tÝnh æn ®Þnh vµ bÒn
v÷ng. Cßn khi ®i vµo ho¹t ®éng giao tiÕp, chóng ®Òu mang
s¾c th¸i biÓu c¶m cao. Do ®ã, viÖc minh ®Þnh ®îc ranh giíi
râ rµng gi÷a hai ®¬n vÞ nµy lµ c¶ mét vÊn ®Ò khã kh¨n,
phøc t¹p. Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i xin ®a ra mét hÖ
tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷: h×nh thøc,
cÊu tróc, chøc n¨ng, ng÷ nghÜa.
Tiªu chÝ h×nh thøc biÓu hiÖn râ nhÊt ë sè lîng ©m tiÕt
“Tôc ng÷ cã sè lîng chñ yÕu lµ 6 ©m tiÕt, lo¹i nhiÒu nhÊt lµ
23 ©m tiÕt. Thµnh ng÷ cã c¶ 3 ©m tiÕt nhng chñ yÕu lµ 4
©m tiÕt” [36, tr29].
Tiªu chÝ cÊu tróc, sù kh¸c biÖt gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh
ng÷ lµ sù kh¸c biÖt vÒ cÊp ®é. Thµnh ng÷ thêng cã cÊu t¹o
lµ mét côm tõ cè ®Þnh. Cã thÓ lµ: Ng÷ danh tõ (Con dao hai
lìi, hai bµn tay tr¾ng, níc m¾t c¸ sÊu, s tö Hµ §«ng, mÌo m¶
gµ ®ång…); ng÷ tÝnh tõ (Tr¾ng nh b«ng, xanh nh tµu l¸,
xÊu nh có, ®Ñp nh tiªn…); ng÷ ®éng tõ (¡n lÊy ¨n ®Ó, ¨n h¬ng ¨n hoa, høa h¬u høa vîn, cÇm ®Ìn ch¹y tríc « t«, v¹ch
¸o cho ngêi xem lng, göi trøng cho ¸c, R¸n sµnh ra mì…).
16
Cßn hÇu hÕt tôc ng÷ cã cÊu tróc lµ c©u. C©u cã cÊu tróc
mét §Ò - ThuyÕt: Con c¸ / ®¸nh ng· b¸t c¬m; Con g¸i / lµ
c¸i bßn; Con / nhê ®øc mÑ. C©u cã hai cÊu tróc §Ò ThuyÕt: C¬m / lµ g¹o, ¸o / lµ tiÒn; Chã / ¨n ®¸, gµ / ¨n sái;
Trai / ë tr¹i, g¸i / ë hµng c¬m.
Nh vËy, tôc ng÷ thuéc cÊp ®é cao h¬n thµnh ng÷. Thùc
tÕ cho thÊy cã mét sè trêng hîp trong c©u tôc ng÷ chøa
thµnh ng÷ mµ kh«ng cã ®iÒu ngîc l¹i:
- ¡n bít ¨n xÐn, xÐ m¾m cßn hßng mót tay.
- ¡n ®êi ë kiÕp chi ®©y, coi nhau nh b¸t níc ®Çy th×
h¬n.
- ¡n s¬ng n»m giã, søc ®ä ngh×n c©n, vâ nghÖ chØ
cÇn ngo¾c mét ngãn tay.
- §Ñp nh tiªn, lo phiÒn còng xÊu.
- XÊu nh ma, vinh hoa còng quý.
- Chång yªu, xá ch©n lç mòi.
Tiªu chÝ cÊu tróc cßn ®îc thÓ hiÖn ë tÝnh chÊt quan hÖ
trong néi bé c¸c thµnh tè. C¸c thµnh tè trong thµnh ng÷ cã
quan hÖ cè ®Þnh, chÆt chÏ nªn kh¶ n¨ng c¶i biÕn, thªm hay
tØnh lîc thµnh tè lµ rÊt h¹n chÕ. Víi tôc ng÷, gi÷a c¸c thµnh
tè cã quan hÖ tù do nªn ngêi dïng cã thÓ chuyÓn ®æi mét sè
thµnh tè hay thªm bít, tØnh lîc chóng tïy vµo nh÷ng ng÷
c¶nh cô thÓ. VÝ dô: Vá quýt dµy, mãng tay nhän. Trong øng
dông thùc tÕ, còng vÉn c©u trªn, ngêi ta cã thÓ chen thªm
c¸c kÕt tõ hoÆc c¸c côm tõ cã gi¸ trÞ nèi hai vÕ cña nã: Vá
quýt dµy (ph¶i cã, ¾t cã, gÆp ph¶i) mãng tay nhän hoÆc ta
17
cã thÓ chen t¸c tö “th×” vµo gi÷a c¸c c©u tôc ng÷ sau: Nãi
ph¶i, cñ c¶i còng nghe; Nãi mét c©u, chÕt tr©u chÕt bß; Nãi
ngät, lät ®Õn x¬ng.
Tuy chóng ta ®· v¹ch ra mét ranh giíi gi÷a tôc ng÷ vµ
thµnh ng÷ nhng ranh giíi ®ã chØ mang tÝnh chÊt t¬ng ®èi.
NÕu chØ dõng l¹i ë tiªu chÝ cÊu tróc th× cÇn gi¶i quyÕt nh
thÕ nµo ®èi víi nh÷ng thµnh ng÷ cã cÊu t¹o t¬ng ®¬ng víi
mét c©u nh: C¸ n»m trªn thít; chim sa c¸ lÆn; mÌo mï ví
ph¶i c¸ r¸n. §Ó gi¶i thÝch hiÖn tîng trªn, chóng ta cÇn ph¶i
viÖn ®Õn mét tiªu chÝ kh¸c n÷a: tiªu chÝ chøc n¨ng - ng÷
nghÜa.
Tiªu chÝ chøc n¨ng, thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ cã s½n mang
chøc n¨ng ®Þnh danh dïng ®Ó gäi tªn sù vËt hoÆc ®Ó chØ
tÝnh chÊt, hµnh ®éng. Mét sè thµnh ng÷ cã cÊu t¹o theo m«
h×nh C - V nhng kh«ng thÓ trë thµnh tôc ng÷ bëi v× nh÷ng
®¬n vÞ nµy kh«ng thÓ lµm thµnh mét th«ng b¸o trän vÑn,
kh«ng trë thµnh mét ph¸n ®o¸n ®éc lËp. Thµnh ng÷ “mÌo
mï ví ph¶i c¸ r¸n” t¬ng ®¬ng víi kh¸i niÖm sù may m¾n.
C¸c thµnh ng÷ “trèng ®¸nh xu«i, kÌn thæi ngîc”; “tr©u léi
ngîc, bß léi xu«i” cã h×nh thøc cÊu t¹o gièng c©u ghÐp nhng
chØ mang ý nghÜa ®Þnh danh vÒ mét tr¹ng th¸i cña sù vËt
sù kh«ng ¨n khíp, kh«ng hoµ hîp. Ngîc l¹i, tôc ng÷ cã chøc
n¨ng th«ng b¸o. Nã th«ng b¸o mét nhËn ®Þnh, mét kÕt luËn
vÒ mét ph¬ng diÖn nµo ®ã cña thÕ giíi kh¸ch quan. Do vËy,
mçi tôc ng÷ ®äc lªn lµ mét c©u hoµn chØnh, diÔn ®¹t trän
vÑn mét ý tëng.
18
Tiªu chÝ ng÷ nghÜa, thµnh ng÷ biÓu thÞ kh¸i niÖm dùa
trªn nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng biÓu tîng cô thÓ. Ch¼ng h¹n,
khi biÓu thÞ kh¸i niÖm “r¸ch”, thµnh ng÷ sö dông nh÷ng
h×nh ¶nh rÊt cô thÓ: r¸ch nh x¬ míp, r¸ch nh tæ ®Øa. r¸ch
nh bÞ ¨n mµy; khi biÓu thÞ kh¸i niÖm “xÊu” th×: xÊu nh có,
xÊu nh ma lem; khi biÓu thÞ kh¸i niÖm “®en” cã c¸c thµnh
ng÷: ®en nh cét nhµ ch¸y, ®en nh qu¹, ®en nh cñ tam thÊt.
Cßn néi dung tôc ng÷ l¹i thiªn vÒ c¸i cã tÝnh b¶n chÊt, kh¸i
qu¸t. Tôc ng÷ “Nhót Thanh Ch¬ng, t¬ng Nam §µn” thÓ hiÖn
mét nhËn ®Þnh mang tÝnh kh¸i qu¸t, lµm cho ngêi ®äc hiÓu
®îc r»ng: ë Thanh Ch¬ng cã nhót ngon, ë Nam §µn cã t¬ng
næi tiÕng.
Cã nh÷ng c©u tôc ng÷ mµ thµnh ng÷ chiÕm h¼n mét
vÕ, nh: “Cã ®i cã l¹i míi to¹i lßng nhau”. NÕu ta ®Ó nguyªn
“cã ®i cã l¹i” th× kh«ng ph¶i tôc ng÷ nhng khi thªm “míi to¹i
lßng nhau” th× ®ã lµ tôc ng÷. §iÒu nµy ®îc c¾t nghÜa:
thµnh ng÷ “cã ®i cã l¹i” biÓu thÞ mét t×nh tr¹ng cô thÓ, cã
nghÜa lµ trao ®æi ®èi xö b×nh ®¼ng t¬ng xøng víi nhau,
cßn nghÜa cña tôc ng÷ “cã ®i cã l¹i míi to¹i lßng nhau” lµ cã
®èi xö b×nh ®¼ng, t¬ng xøng th× míi tèt ®Ñp, míi cã lîi. §ã
lµ mét kinh nghiÖm sèng mang tÝnh kh¸i qu¸t, lµ ch©n lý
sèng. C©u tôc ng÷ nµy biÓu thÞ quan hÖ ®iÒu kiÖn, cßn
thµnh ng÷ cã ®i cã l¹i chØ lµ ph¬ng tiÖn ®Ó tôc ng÷ hoµn
thµnh viÖc t¹o lËp quan hÖ cña m×nh.
1.1.1.2. Ph©n biÖt tôc ng÷ víi ca dao
19
Trong kho tµng v¨n häc d©n gian ViÖt Nam, cã nh÷ng
c©u tôc ng÷ ng¾n gän, sóc tÝch, ®îc thÓ hiÖn trong khu«n
khæ mét dßng nªn dÔ ph©n biÖt vµ kh«ng ai nhÇm lÉn víi ca
dao ®îc. VÝ dô: ¡n mét n¬i, Êp mét n¬i; Mét giät m¸u ®µo
h¬n ao níc l·; N¨m tiÒn cã chøng, mét quan cã cí.
Bªn c¹nh ®ã, cã nh÷ng c©u ca dao vµ nh÷ng c©u tôc
ng÷ cïng ph¶n ¸nh mét vÊn ®Ò, cã cïng mét chñ ®Ò nhng
tÝnh chÊt cña chóng hoµn toµn kh«ng gièng nhau:
<1> Cã c«ng mµi s¾t, cã ngµy nªn kim.
<2> Ai ¬i chí chãng th× chÇy,
Cã c«ng mµi s¾t cã ngµy nªn kim.
<3> Tr¨m n¨m ai chí bá ai,
ChØ thªu nªn gÊm, s¾t mµi nªn kim.
Trong ba vÝ dô trªn, vÝ dô thø nhÊt lµ tôc ng÷, bëi nã cã
tÝnh chÊt ®óc rót kinh nghiÖm qua thùc tÕ lao ®éng s¶n
xuÊt vµ ®êi sèng. VÝ dô thø hai còng tõ thùc tiÔn rót ra qui
luËt nhng nã thiªn vÒ tÝnh chÊt khuyªn r¨n, nÆng vÒ phong
c¸ch tr÷ t×nh. Cã ngêi gäi ®ã lµ hiÖn tîng “lìng tÝnh” cña hai
®¬n vÞ ca dao vµ tôc ng÷. VÝ dô thø ba hoµn toµn lµ mét
c©u ca dao tr÷ t×nh, trong ®ã cã sö dông chÊt liÖu cña c©u
tôc ng÷. Tuy nhiªn, c©u tôc ng÷ Êy kh«ng cßn ®îc gi÷
nguyªn mµ ®· bÞ biÕn d¹ng ®i. Tõ ®ã, chóng ta cã thÓ ®a
ra mét sè tiªu chÝ sau ®©y ®Ó ph©n biÖt tôc ng÷ víi ca
dao:
Tiªu chÝ h×nh thøc: Tôc ng÷ thêng ng¾n, chñ yÕu lµ 6
®Õn 8 ©m tiÕt, trong khi ®ã mét ®¬n vÞ ca dao Ýt nhÊt
20
còng ph¶i hai dßng. Ca dao thêng cã d¹ng hai dßng th¬ 6/8
(mµ ta cßn gäi lµ thÓ lôc b¸t, gåm 14 ©m tiÕt) hoÆc cã d¹ng
8 dßng ®Õn 16 dßng th¬. Gi÷a hai dßng lôc vµ dßng b¸t lu«n
bÞ quy ®Þnh chÆt chÏ bëi vÇn ch©n hoÆc vÇn lng:
B©y giê mËn míi hái ®µo
Vên hång ®· cã ai vµo hay cha?
MËn hái th× ®µo xin tha,
Vên hång cã lèi nhng cha ai vµo.
Tôc ng÷ còng cã sù quy ®Þnh vÒ vÇn nhng ®ã lµ vÇn
liÒn hay vÇn c¸ch.
Tiªu chÝ néi dung: cã nh÷ng trêng hîp tôc ng÷, ca dao
®Òu chän thÓ lôc b¸t:
¡n mét b÷a mét con heo,
Kh«ng b»ng ngän giã trong ®Ìo thæi ra. -> Tôc
ng÷
G¸nh cùc mµ ®æ lªn non,
Cßng lng mµ ch¹y, cùc cßn ch¹y theo. -> Ca dao
§Ó thÓ hiÖn mét néi dung trän vÑn, tôc ng÷ ®· chän
h×nh thøc dµi h¬i h¬n lµ dïng thÓ lôc b¸t mµ lôc b¸t kh«ng
ph¶i lµ h×nh thøc ®éc quyÒn cña ca dao. Lóc nµy, tiªu chÝ
h×nh thøc kh«ng cßn gióp cho ngêi nghiªn cøu nhËn diÖn tôc
ng÷ hay lµ ca dao. V× vËy, bªn c¹nh tiªu chÝ h×nh thøc cÇn
ph¶i bæ sung thªm tiªu chÝ néi dung. Tôc ng÷ nÆng vÒ lÝ
trÝ, híng ®Õn nhËn thøc tù nhiªn vµ nhËn thøc x· héi. Nã
g¾n víi lêi nãi hµng ngµy nhng l¹i mang tÝnh kh¸i qu¸t cho
nhiÒu trêng hîp. VÝ dô:
- Xem thêm -