Tài liệu Xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông tỉnh tây ninh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HẰNG XU HƢỚNG CHỌN NGHỀ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH TÂY NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC HÀ NỘI, 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HẰNG XU HƢỚNG CHỌN NGHỀ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH TÂY NINH Ngành: Tâm lý học Mã số: 8.31.04.01 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC TS. NGUYỄN THỊ QUY HÀ NỘI, 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hằng MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN ...................................................................... 11 1.1. Một số khái niệm cơ bản........................................................................ 11 1.2. Đặc trưng tâm lý của học sinh trung học phổ thông ............................... 17 1.3. Biểu hiện xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông .......... 22 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến xu hướng chọn nghề của Học sinh trung học phổ thông .................................................................................................. 31 Chƣơng 2: TỔ CHỨC NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................................................................ 36 2.1. Tổ chức nghiên cứu .................................................................................. 36 2.2. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 36 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG XU HƢỚNG CHỌN NGHỀ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH TÂY NINH ........................... 42 3.1. Vài nét về khách thể nghiên cứu .............................................................. 42 3.2. Thực trạng xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông tỉnh Tây Ninh .................................................................................................. 43 KẾT LUẬN .................................................................................................... 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 81 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐLC Độ lệch chuẩn ĐTB Điểm trung bình HS Học sinh THPT Trung học phổ thông TB Thứ bậc SL Số lượng DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Phân loại nhóm nghề theo E. A. Klimov ..................................................13 Bảng 3.1. Nhận thức của học sinh về tầm quan trọng của việc chuẩn bị nghề cho tương lai ....................................................................................................................44 Bảng 3.2. Nhận thức của học sinh về tầm quan trọng của các nghề trong xã hội ....45 Bảng 3.3. Nhận thức của học sinh về nghề phù hợp với bản thân ............................48 Bảng 3.4. Nhận thức của học sinh về nghề phù hợp với bản thân xét theo học lực .50 Bảng 3.5. Thái độ của học sinh khi tham gia giờ học (sinh hoạt) hướng nghiệp .....55 Bảng 3.6. Những vấn đề học sinh lớp 12 có nguyện vọng .......................................56 Bảng 3.7. Những nghề được học sinh yêu thích .......................................................58 Bảng 3.8. Dự định lựa chọn nghề của HS sau khi tốt nghiệp THPT ........................63 Bảng 3.9: Hành vi của HS khi tham gia các giờ học (sinh hoạt) hướng nghiệp .......65 Bảng 3.10. Những vấn đề HS lớp 12 quan tâm khi lựa chọn nghề nghiệp ...............66 Bảng 3.11. Những khó khăn HS lớp 12 gặp phải khi lựa chọn nghề nghiệp............68 Bảng 3.12. Mức độ các hình thức chuẩn bị nghề của học sinh .................................70 Bảng 3.13: Các yếu tố ảnh hưởng đến xu hướng chọn nghề của học sinh ...............72 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Mức độ lo lắng cho việc lựa chọn nghề nghiệp của học sinh...............54 Biểu đồ 3.2. Mức độ hứng thú của HS với nghề đã chọn .........................................60 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Con người sinh ra và lớn lên, ai cũng mong muốn học tập và lựa chọn cho mình một nghề nghiệp lâu dài. Với một công việc thích hợp, chúng ta có thể phát huy được tất cả những ưu điểm của mình. Chọn cho mình một nghề phù hợp, nghĩa là chọn cho mình một tương lai, lựa chọn sai lầm một nghề nghĩa là đặt cho mình một tương lai không thực sự an toàn và vững chắc. Vì vậy, việc chọn nghề thực sự quan trọng và vô cùng cần thiết đối với tất cả mỗi người. Đất nước ta đang bước vào thời kỳ công nghiệp hóa- hiện đại hóa đất nước. Nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa đã mang lại một diện mạo mới năng động, trẻ trung và hết sức sôi động; kinh tế đổi thay, sự năng động và liên kết toàn cầu đã đem lại cho mỗi người nhiều cơ hội to lớn trong đó có cơ hội về việc làm. Tuy nhiên thực trạng nguồn nhân lực của Việt Nam chưa đáp ứng kịp được với sự phát triển của nền kinh tế đất nước. Lao động trong nước phần đông là lao động phổ thông, trình độ thấp, không được đào tạo bài bản. Vì vậy, việc chuẩn bị cho thế hệ trẻ có được những phẩm chất và năng lực nghề nghiệp vững chắc phù hợp với nhu cầu của các hoạt động kinh tế -xã hội, khoa học, công nghệ là một vấn đề có ý nghĩa đặc biệt quan trọng mang tính chiến lược. Trong luật giáo dục năm 2005, điều 27 đã xác định mục tiêu giáo dục trung học phổ thông: “Giáo dục trung học phổ thông nhằm giúp học sinh củng cố và phát triển những kết quả của học sinh trung học cơ sở, hoàn thiện học vấn phổ thông và những hiểu biết thông thường về kỹ thuật và hướng nghiệp, có điều kiện phát huy tính tích cực cá nhân để lựa chọn hướng phát triển, tiếp tục học đại học, cao đẳng, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động”. [28] Lựa chọn đúng một ngành nghề để học, để làm sau khi ra trường là một việc làm không hề dễ dàng đối với nhiều người và đặc biệt là đối với học sinh trung học phổ thông (THPT). Nếu HS chọn được cho mình một nghề phù hợp sẽ giúp cho các em phát huy tối đa năng lực của bản thân vào ngành nghề mà mình đã lựa chọn. Đồng thời nó còn đáp ứng được nguồn nhân lực chất lượng cao cho xã hội. Ngược 1 lại nếu các em không biết chọn nghề gì hay chọn sai nghề sẽ mất nhiều thời gian để học lại ngành khác, còn tiếp tục học sẽ dẫn đến tình trạng chán nản, học không tập trung, bỏ giữa chừng… Điều này không chỉ gây hậu quả đối với bản thân người học như mất nhiều thời gian, kinh phí đào tạo, khó tìm việc làm, làm trái nghề… Đối với xã hội, chất lượng nguồn nhân lực yếu kém do không thích hợp với nghề, năng lực không đáp ứng được những đòi hỏi của nghề sẽ gây hậu quả không nhỏ đến sự phát triển nền kinh tế. Vì vậy, việc chọn nghề, định hướng nghề nghiệp cho học sinh THPT để đáp ứng nhu cầu xã hội là một việc quan trọng. Sau khi tốt nghiệp trung học phổ thông, học sinh thường có mong muốn được vào các trường cao đẳng, đại học để có một nghề nghiệp nhất định. Tuy nhiên, sự hiểu biết của các em về nghề nghiệp mà các em lựa chọn cũng như các yêu cầu của nghề đó, những khả năng của bản thân để đáp ứng yêu cầu đối với nghề nghiệp còn rất hạn chế. Nhiều em còn lúng túng chưa định hướng được tương lai cho cuộc sống của bản thân, cho nên khi chọn nghề thường không có sự cân nhắc, theo cảm tính. Điều này có ảnh hưởng lớn đến quá trình hoạt động nghiệp của các em. Vì vậy, để lựa chọn một ngành nghề phù hợp là vấn đề được nhiều bạn trẻ quan tâm. Nhận thấy tầm quan trọng của hướng nghiệp ảnh hưởng nhiều đến việc lựa chọn nghề nghiệp của HS và phân luồng lao động, nên từ lâu đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học về công tác hướng nghiệp. Tuy nhiên, xu hướng chọn nghề của học sinh THPT tại tỉnh Tây Ninh chưa được quan tâm khảo sát. Do vậy, việc nghiên cứu xu hướng chọn nghề của HS trong điều kiện hiện nay có một ý nghĩa thực tiễn to lớn. Qua đó, ta sẽ hiểu được xu hướng chọn nghề của các em để có thể xây dựng kế hoạch nhằm giúp đỡ, điều chỉnh sự định hướng nghề đúng đắn cho HS. Xuất phát từ những lí do trên, tôi quyết định chọn đề tài: “Xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông tỉnh Tây Ninh”. 2. Tình hình nghiên cứu 2.1. Trong nƣớc Lĩnh vực hướng nghiệp và giáo dục hướng nghiệp từ lâu đã được quan tâm tại Việt Nam. Tuy nhiên, những nghiên cứu chuyên biệt mới được thực hiện từ những năm 1980 trở về đây. 2 - Công trình nghiên cứu của Đức Minh (chủ biên) cùng tập thể các tác giả thuộc Viện khoa học giáo dục: “Một số vấn đề tâm lý học sư phạm và lứa tuổi học sinh Việt Nam”. Trong nghiên cứu này, các tác giả cho biết: Đa số HS có xu hướng đạt trình độ học vấn đại học trước khi đi vào lao động. Xu hướng chọn nghề của nam và nữ có sự khác nhau không chỉ ở lứa tuổi mà còn cả đặc điểm giới tính quy định nữa. Từ hứng thú nghề nghiệp của nam và nữ, từ đó các tác giả đi đến tìm hiểu những yếu tố tác động đến sự hình thành xu hướng nghề nghiệp của HS THPT. Tuy nhiên, trong công trình này các tác giả chưa đề cập đến thực trạng nhận thức nghề của HS cũng như ảnh hưởng của nó đến việc lựa chọn nghề của HS. [29] - Tác giả Nguyễn Ngọc Bích trong công trình nghiên cứu: “Động cơ chọn nghề của thanh niên” đã nghiên cứu động cơ chọn nghề của thanh niên HS, kết quả nghiên cứu cho thấy: Động cơ bên trong nổi bật hơn động cơ bên ngoài. Nam thanh niên xếp động cơ chọn nghề theo thứ tự sau: Khả năng của bản thân, tính chất quan trọng của nghề nghiệp, khả năng đáp ứng được yêu cầu của công việc. Nữ thanh niên xếp động cơ chọn nghề theo thứ tự sau: Do yêu cầu của nhà nước, vị trí xã hội của nghề nghiệp, thực hiện được khả năng của mình. Theo tác giả việc lựa chọn ngành nghề của cả nam và nữ có sự khác nhau. Tác giả chỉ đưa ra một số động cơ tiêu biểu có liên quan đến sự lựa chọn nghề của HS và đánh giá động cơ nào là quan trọng với họ, nhưng chưa quan tâm đến vấn đề nhận thức nghề nghiệp. [2] - Tác giả Nguyễn Quang Uẩn với tác phẩm: “Tâm lý học xã hội và sự nghiệp đổi mới đất nước”. Trong công trình này tác giả nghiên cứu xu hướng nghề nghiệp của học sinh theo các chỉ số: Mức độ nhận thức nghề, tính ổn định của thái độ đối với nghề; từ đó tác giả đã đưa ra những đặc điểm chung về xu hướng nghề của học sinh THPT, xác định được những nghề mà HS biết nhiều nhất cũng như thái độ đánh giá của HS đối với nghề. Tác giả còn cho biết, nhận thức về nghề của HS còn yếu, số nghề và các trường chuyên nghiệp được HS biết đến chưa nhiều. Hứng thú của HS đối với nghề nghiệp hình thành muộn, chưa tập trung và rõ nét. [42] - Tác giả Phạm Tất Dong đã có nhiều công trình nghiên cứu lí luận và thực tiễn về hứng thú, động cơ và nhu cầu nghề nghiệp, xu hướng chọn nghề. Đồng thời 3 ông đưa ra hệ thống các quan điểm, nguyên tắc hướng nghiệp, nội dung, phương pháp, biện pháp hướng nghiệp cho HS. Điều này được thể hiện trên rất nhiều bài báo cáo, bài báo, tạp chí, sách của ông như báo cáo: “Hướng nghiệp cho thanh niên” (1982). Các tác phẩm như: “Giúp bạn chọn nghề” (1968); “Hoạt động giáo dục trong trường phổ thông” (2000); Hay cuốn “Sự lựa chọn cho tương lai” (2000). Các tác phẩm của ông đã đưa ra những cơ sở khoa học của việc lựa chọn nghề nghiệp cho phù hợp của học sinh. Đối với học sinh, hứng thú môn học, hứng thú nghề nghiệp có tác dụng thúc đẩy việc lựa chọn nghề và thực hiện được khả năng của mình là động cơ mạnh nhất, quan trọng nhất. [6], [7], [8] - Tác giả Trần Quốc Thành với công trình nghiên cứu “Định hướng nghề nghiệp của học sinh lớp 12 trung học phổ thông một số tỉnh miền núi phía Bắc” đã đề cập đến tầm quan trọng của việc định hướng nghề nghiệp, nhận thức về nghề nghiệp, xu hướng chọn nghề và những nhân tố ảnh hưởng đến sự định hướng giá trị nghề nghiệp của HS. Trong đó, vai trò của gia đình, bạn bè và các giá trị vật chất về nghề nghiệp có xu hướng được đề cao trong quá trình định hướng nghề nghiệp của thế hệ trẻ. [40] - Các tác giả Nguyễn Công Khanh, Nguyễn Văn Lê nghiên cứu định hướng nghề nghiệp với công trình “ Xu hướng chọn nghề nghiệp của học sinh lớp 12 trường trung học phổ thông dưới ảnh hưởng của nền kinh tế thị trường”, kết luận: Đa số học sinh THPT chưa được định hướng nghề phù hợp. Sau khi tốt nghiệp THPT một bộ phận lớn HS sẵn sàng tham gia vào thị trường lao động mà không tiếp tục học lên. Định hướng nghề nghiệp của học sinh THPT phụ thuộc rất nhiều vào công tác giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường. Tuy nhiên các hoạt động giáo dục hướng nghiệp có vai trò mờ nhạt. Nguyên nhân một phần là do bản thân người làm công tác hướng nghiệp chưa có sự phát triển phù hợp cả về thái độ lẫn năng lực hiểu biết về nghề nghiệp. [25] - Kết quả nghiên cứu về lí luận và thực tiễn trong công tác hướng nghiệp cho học sinh THPT ở Việt Nam, tác giả Nguyễn Văn Hộ đã xây dựng được luận chứng cho hệ thống giáo dục hướng nghiệp trong điều kiện phát triển kinh tế xã hội của 4 đất nước. Năm 2006, ông xuất bản cuốn sách “Hoạt động giáo dục hướng nghiệp và giảng dạy kỹ thuật trong trường trung học phổ thông”. Tác phẩm đã trình bày một cách có hệ thống về cơ sở lí luận cũng như vấn đề tổ chức giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường THPT trong giai đoạn hiện nay. [16] - Tác giả Huỳnh Văn Sơn nghiên cứu về: “Xu hướng chọn nghề của học sinh cuối cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông tỉnh Bình Dương hiện nay”, đã đề cập đến xu hướng chọn nghề của học sinh THPT. Kết quả cho thấy, việc lựa chọn con đường để vào đời bằng thi tuyển vào các trường trung học chuyên nghiệp, đặc biệt là cao đẳng, đại học vẫn là ưu tiên hàng đầu của học sinh. Từ đó ông đưa ra các ngành nghề mà học sinh lựa chọn, nguyên nhân mà học sinh lựa chọn ngành nghề đó. [36] - Tác giả Huỳnh Công Tú trong cuốn “Lựa chọn nghề nghiệp- điều quan trọng số một của cuộc đời”, đã trình bày một số vấn đề liên quan đến lựa chọn nghề nghiệp và giới thiệu một số ngành nghề ở Việt Nam và thế giới. Theo tác giả, sau khi tốt nghiệp THPT, HS nên học nghề hay đi theo con đường học cao đẳng, đại học? HS có cần theo đuổi một nghề nghiệp suốt đời? Từ đó, tác giả đưa ra các cách thức để lựa chọn nghề phù hợp với hứng thú, nhu cầu, nguyện vọng của mỗi HS. Tuy nhiên trong công trình này một số ngành nghề tác giả giới thiệu quá ngắn gọn chỉ dừng lại ở mức giới thiệu tên chứ chưa cung cấp thông tin về nghề nghiệp. [39] Như vậy, có thể nói rằng, ở Việt Nam cũng đã có rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đến lĩnh vực nghề nghiệp. Những kết quả đó là tiền đề để tiếp tục nghiên cứu vấn đề này vào thời điểm hiện nay, khi đất nước đang bước vào thời kỳ công nghiệp hóa- hiện đại hóa đất nước. Các công trình nghiên cứu đã nêu lên được thực trạng chọn nghề của học sinh THPT: Hứng thú nghề, động cơ chọn nghề, nhu cầu chọn nghề… Tuy nhiên vấn đề xu hướng chọn nghề của học sinh THPT chưa được các tác giả quan tâm một cách thỏa đáng. 2.2. Trên thế giới Trên thế giới, lĩnh vực nghề nghiệp được các tác giả quan tâm từ lâu, chủ yếu các vấn đề sau đây: 5 - Hướng nghiệp xuất hiện đầu tiên vào giữa thế kỷ XIX ở Châu Âu với sự ra đời của tác phẩm “Hướng dẫn chọn nghề” vào năm 1848. Nội dung đã đề cập đến sự phát triển đa dạng của các ngành nghề trong xã hội do sự phát triển của công nghiệp; từ đó đã rút ra những kết luận coi giáo dục hướng nghiệp là một vấn đề quan trọng không thể thiếu khi xã hội ngày càng phát triển và cũng là nhân tố thúc đẩy xã hội phát triển. Sau đó vào những năm 1840 đến 1940 việc nghiên cứu hướng nghiệp gắn liền với những tác giả như Francis Galton, Wilheim Wundt, James Cattell, Alfred, Binet, Frank Parson, Robert Yekes và E.K. Strong. Các nghiên cứu này đề cập đến những cơ sở ban đầu về hướng nghiệp và tham vấn hướng nghiệp. [14] - Vào những năm 1940 J. L. Holland đã nghiên cứu và thừa nhận sự tồn tại của các loại nhân cách và sở thích nghề nghiệp. Tác giả đã chỉ ra tương ứng với mỗi kiểu nhân cách là một số những nghề nghiệp tương xứng có thể chọn để đạt được kết quả làm việc và thành công nghề nghiệp cao nhất. Lý thuyết này của J. L. Holland đã được sử dụng rộng rãi nhất trong thực tiễn hướng nghiệp trên thế giới. Đến năm 1974, trong công trình “Nghiên cứu định hướng” ông cho rằng những dụng cụ tư vấn, những đặc điểm môi trường và con người dẫn đến việc lựa chọn nghề, học nghề, gắn bó và thành công với nghề nghiệp của con người. [47] - E. M Pavlưuchenkov trong công trình nghiên cứu “Động cơ chọn nghề” đã đưa ra một hệ thống 9 nhóm động cơ nghề, bao gồm: Động cơ xã hội; động cơ đạo đức; động cơ thẩm mỹ; động cơ nhận thức; động cơ sáng tạo; động cơ có liên quan đến các nội dung của lao động; động cơ vật chất; động cơ danh vọng; các động cơ khác. Ông khẳng định, những động cơ chiếm ưu thế quan trọng và chủ đạo là động cơ đạo đức và động cơ xã hội. Theo tác giả, động cơ chọn nghề phụ thuộc rất nhiều vào tính tích cực lao động của HS. Những HS tích cực tham gia các hoạt động liên quan đến học tập, lao động thì có động cơ chọn nghề tối ưu hơn các HS khác. Ở đây tác giả chỉ đưa ra các kiểu HS có động cơ nào trội hơn mà chưa đưa ra mô hình cấu trúc cụ thể đối với từng loại HS. [3] 6 - Trong những năm 1970, các nhà giáo dục Liên Xô như B.F. Kapeep, X. Ia. Batưsep, X.A. Sapôrinxki, V. A Pôliacô trong các tác phẩm và công trình nghiên cứu của mình đã chỉ ra tầm quan trọng của giáo dục hướng nghiệp và định hướng nghề nghiệp cho thế hệ trẻ sẽ là cơ sở để họ lựa chọn nghề đúng đắn. Trong các tác phẩm của mình, các tác giả đã chỉ ra mối quan hệ giữa hướng nghiệp và các hoạt động sản xuất xã hội, và nếu sớm thực hiện giáo dục hướng nghiệp cho thế hệ trẻ thì đó là cơ sở để họ chọn nghề đúng đắn, có sự phù hợp giữa năng lực, sở thích cá nhân với nhu cầu xã hội. Đồng thời, các tác giả cũng đã trình bày những nguyên tắc, phương pháp thực hành lao động nghề nghiệp cho HS phổ thông tại các cơ sở học tập- lao động liên trường, phù hợp giữa năng lực, sở thích cá nhân với nhu cầu xã hội. [47] - H. Perho nhà tâm lý học người Phần Lan đã tiến hành nghiên cứu “Định hướng nghề nghiệp và nghệ thuật sư phạm trong đào tạo giáo viên phổ thông” Kết quả cho thấy, trong động cơ học tập của sinh viên, ước muốn nhận được điểm cao mạnh hơn ước muốn trở thành người thầy giáo giỏi. Qua đó ông muốn cảnh báo và tổ chức lại hệ thống (quy trình) tuyển sinh ngành sư phạm. V.Volamen cũng nghiên cứu về định hướng nghề nghiệp và thích ứng việc làm ở thanh niên. Kết quả cho thấy, những đánh giá chủ quan của thời kỳ học nghề ảnh hưởng mạnh mẽ đến định hướng nghề nghiệp của thanh niên nhiều hơn so với thời kỳ làm việc đầu tiên và phụ thuộc vào quá trình thích ứng nghề nghiệp của thanh niên. Đồng thời, Z. Ransenbakh cũng nghiên cứu về định hướng nghề nghiệp gắn với định hướng giá trị và các cuộc sống của sinh viên. Những công trình đó cho chúng ta góc nhìn cận cảnh hơn về định hướng nghề nghiệp của thanh niên, sinh viên. [9] Như vậy, các tác giả trên đều đưa ra nhiều góc độ về hướng nghiệp và định hướng nghề nghiệp. Tuy nhiên chưa có tác giả nào đi sâu vào nghiên cứu xu hướng chọn nghề của HS THPT. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứ lí luận và thực trạng về xu hướng chọn nghề của học sinh THPT trên địa bàn tỉnh Tây Ninh, đề xuất một số biện pháp tâm lý giáo dục giúp học sinh có xu hướng chọn nghề phù hợp. 7 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để hoàn thành được mục đích nghiên cứu của đề tài, tôi thực hiện các nhiệm vụ sau: 1) Xây dựng cơ sở lí luận về xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông. 2) Điều tra, nghiên cứu, đánh giá thực trạng về xu hướng lựa chọn nghề của học sinh trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Tây Ninh. 3) Đề xuất một số biện pháp giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Tây Ninh. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông tỉnh Tây Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu 4.2.1. Phạm vi về nội dung nghiên cứu Xu hướng là một đề tài rất rộng, phong phú và phức tạp, có nhiều cách tiếp cận khác nhau. Trong phạm vi đề tài này, chúng tôi nghiên cứu các thành tố của xu hướng chọn nghề bởi vì các thành tố của xu hướng chọn nghề trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau sẽ tạo thành động cơ mạnh mẽ thúc đẩy HS đi đến quyết định lựa chọn nghề nghiệp cho bản thân; việc nghiên cứu các thành tố của xu hướng chọn nghề cho biết hướng phát triển về nghề nghiệp của HS, từ đó giúp cho HS có kế hoạch đúng đắn và tích cực hoạt động để đạt được mục tiêu, lý tưởng nghề nghiệp của mình trong tương lai. 4.2.2. Phạm vi về địa bàn nghiên cứu Trong phạm vi đề tài này, chúng tôi nghiên cứu 3 trường trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Tây Ninh. 4.2.3. Phạm vi về khách thể nghiên cứu 286 học sinh lớp 12 tại các trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Tây Ninh, huyện Dương Minh Châu và huyện Trảng Bàng. Trong đó có: - Xét theo giới tính: 161 nam (56.3%), 125 nữ (43.7%). 8 - Xét theo học lực 57 giỏi (19.9%), 103 khá (36%), 97 trung bình (33.9%), 29 (10.2%) yếu. - Xét theo địa bàn: Thành phố Tây Ninh (Trường THPT Tây Ninh): 97 HS Huyện Trảng Bàng (trường THPT Nguyễn Trãi): 95 HS Huyện Dương Minh Châu (trường THPT Nguyễn Đình Chiểu): 94 HS. 4.3. Giả thuyết khoa học - Hiện nay xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông chưa rõ ràng, do các em chưa được định hướng đầy đủ từ nhà trường, gia đình, xã hội. - Xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố khác nhau: Gia đình, nhà trường, bạn bè và trào lưu xã hội… - Nếu xác định được thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông hiện nay, trên cơ sở đề xuất một số biện pháp giáo dục hướng nghiệp hợp lý thì sẽ giúp cho các em lựa chọn nghề nghiệp phù hợp. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Nghiên cứu đƣợc tiếp cận dƣới góc độ tâm lý học đại cƣơng và Tâm lý học chuyên ngành là Tâm lý học lứa tuổi. 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lý luận - Phương pháp phỏng vấn sâu - Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi - Phương pháp thống kê toán học - Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần làm phong phú hơn lý luận về xu hướng nói chung và xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông nói 9 riêng. Chỉ ra những biểu hiện và các yếu tố ảnh hưởng đến xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông. Từ đó, khái quát xu thế của học sinh trong việc lựa chọn ngành nghề của họ. Đồng thời, đưa ra cho học sinh những biện pháp có khả năng hữu ích giúp học sinh định hướng cho bản thân trong việc lựa chọn nghề nghiệp phù hợp. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của đề tài là tài liệu tham khảo hữu ích đối với các cơ sở đào tạo, nghiên cứu, thực hành về định hướng nghề nghiệp cho học sinh nói chung và học sinh trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Tây Ninh nói riêng. Đồng thời, là bằng chứng khoa học quan trọng trong việc xây dựng chính sách, giải pháp thực hiện có hiệu quả việc định hướng nghề nghiệp cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Tây Ninh. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận văn có 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về xu hướng chọn nghề của học sinh trung hoc phổ thông tỉnh Tây Ninh Chương 2: Tổ chức nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng xu hướng chọn nghề của học sinh trung học phổ thông tỉnh Tây Ninh 10 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Nghề nghiệp 1.1.1.1. Khái niệm chung về nghề nghiệp Để đi sâu vào nghiên cứu xu hướng chọn nghề của học sinh, chúng tôi tìm hiểu một số khái niệm có liên quan. Theo E. A Kimôp: “Nghề nghiệp là một lĩnh vực sử dụng sức mạnh vật chất và tinh thần của con người một cách có giới hạn, cần thiết cho xã hội (do sự phân công lao động xã hội mà có). Nó tạo cho mỗi người khả năng sử dụng phương tiện cần thiết cho việc tồn tại và phát triển”. [22] Theo tác giả Nguyễn Văn Hộ: “Nghề nghiệp như là một dạng lao động vừa mang tính xã hội (sự phân công xã hội), vừa mang tính cá nhân (nhu cầu bản thân) trong đó con người với tư cách là chủ thể hoạt động đòi hỏi để thỏa mãn những nhu cầu nhất định của xã hội và cá nhân”. [17] Theo quan điểm giáo dục học, nghề nghiệp là công việc chuyên môn được định hình một cách hệ thống, là dạng đòi hỏi một trình độ học vấn nào đó để thực hiện một hoạt động cơ bản, giúp con người tồn tại và phát triển. [6] Dưới góc độ tâm lý học, nghề nghiệp là một lĩnh vực hoạt động lao động mà trong đó, nhờ được đào tạo ra con người có những tri thức, những kỹ năng để làm ra các loại sản phẩm vật chất hay tinh thần nào đó, đáp ứng được nhu cầu xã hội. [34] Tóm lại, do được hiểu dưới nhiều góc độ khác nhau, khía cạnh khác nhau, dẫn đến có nhiều quan niệm khác nhau về nghề; tuy nhiên, các quan niệm trên đều đưa ra những nhận định chung về nghề nghiệp: Nghề nghiệp là một dạng hoạt động lao động của con người trong xã hội, trong đó con người phải sử dụng năng lực, kỹ năng và phẩm chất để tạo ra sản phẩm vật chất và tinh thần nhằm phục vụ cho bản thân và xã hội. 11 1.1.1.2. Phân loại nghề nghiệp Thế giới nghề nghiệp rất phong phú và đa dạng, hiện có tới 70.000 nghề và chuyên môn. Ở nước ta trong danh mục nghề đào tạo công nhân do Viện khoa học dạy nghề xây dựng có khoảng 400 nghề, còn trong xã hội có hàng chục nghìn nghề khác nhau. Theo tác giả Đặng Danh Ánh, tại Việt Nam danh mục nghề đào tạo công nhân do Viện khoa học dạy nghề xây dựng có khoảng 400 nghề, còn nghề xã xã hội có hàng chục nghìn nghề khác nhau. Căn cứ vào mức độ phức tạp kỹ thuật về trình độ chuyên môn, các nghề được chia thành 3 nhóm: 1/ Các nghề không chuyên môn: Lao động đơn giản, không cần qua đào tạo nghề; 2/ Các nghề nửa chuyên môn hóa: Chỉ cần đào tạo các tri thức, kỹ năng, kỹ xảo đủ để thực hiện các thao tác đơn giản hay những thao tác chuyên môn hóa trong dây chuyền sản xuất; 3/ Các nghề chuyên môn hóa: Đòi hỏi đào tạo chính quy, chuyên sâu. [1] Theo nhà tâm lý học Mỹ Ann Roe, có tám lĩnh vực nghề nghiệp, đó là: Những nghề dịch vụ, những người làm kinh doanh, những người làm tổ chức, những người làm công nghệ, những người làm việc ngoài trời, những người làm khoa học, những người làm trong lĩnh vực văn hóa và cuối cũng những người làm trong lĩnh vực giải trí. Đồng thời, Ann Roe cũng đưa ra sáu mức độ nghề nghiệp, đó là: Chuyên nghiệp và quản lý bậc I- những người này có chuyên môn sâu, có khả năng quản lý và quyết định của họ có khả năng ảnh hưởng đến những người khác; chuyên nghiệp và quản lý bậc II- những người này cũng có trình độ chuyên môn, có khả năng quản lý với quy mô nhỏ hơn và quyết định của họ có ảnh hưởng ở phạm vi nhỏ hơn; bán chuyên nghiệp và kinh doanh nhỏ; những người lao động có kỹ năng; những người lao động bán kỹ năng; những người lao động không có kỹ năng [19] Theo E. A. Kilimov, phân loại nghề theo đối tượng lao động được chia thành năm nhóm chính, bao gồm: [22] 12 Nhóm nghề Bảng 1.1. Phân loại nhóm nghề theo E. A. Klimov Đối tượng lao động chủ yếu Nghề nghiệp tương ứng Người- thiên nhiên Các tổ chức hữu cơ, các quá Trồng lúa, chăn nuôi, bác trình sinh vật và vi sinh vật sỹ thú y, lâm nghiệp… Hệ thống các thiết bị kỹ Thợ máy, thợ rèn, thợ thuật, đối tượng vật chất… nguội, thợ xây, lái xe… Con người, nhóm tập thể Bác sỹ, y tá, giáo viên, Người- kỹ thuật Người- người bán hàng… Người- hệ thống ký Những dấu hiệu, con số, mã Nhân viên kế toán, thủ hiệu số, công thức, ngôn ngữ… quỹ, đánh máy, thợ xếp chữ in Người- nghệ thuật Các hình ảnh nghệ thuật, các Sơn mài, điêu khắc, họa bộ phận và thuộc tính của nó. sỹ, nhạc sỹ, thi sỹ… Ngoài ra, có nhiều cách phân loại về nghề dựa vào kiểu nhóm rộng và theo đặc điểm của hoạt động nghề; theo dấu hiệu mức độ phức tạp về kỹ thuật; theo diện chuyên môn nghề và hoạt động của nghề… Như vậy, sự phân loại nghề nghiệp sẽ giúp cho mỗi người có một cái nhìn tổng quát về nghề, nhóm nghề, thấy được những đặc trưng nổi bật của nghề, từ đó so sánh đối chiếu sở thích, năng lực của bản thân có phù hợp với nghề hay không để từ đó có sự lựa chọn nghề cho phù hợp. 1.1.2. Chọn nghề Lựa chọn ngành nghề của mỗi HS là việc làm rất quan trọng. Tuy nhiên, làm thế nào để chọn được cho mình một ngành nghề phù hợp với bản thân lại càng quan trọng hơn, vì đó là yếu tố mang tính quyết định sự thành công của HS trong tương lai. Do đó, quá trình chọn nghề phải bắt đầu từ sự nhìn nhận, đánh giá về nghề rồi và rồi căn cứ vào hứng thú, năng lực của bản thân để tự xác định cho mình một trong số những nghề hiện có trong xã hội. 13 Nghề nghiệp xưa nay, vừa là nỗi lo, vừa là khát vọng, nỗi trăn trở của biết bao con người. Cho nên, việc lựa chọn nghề nghiệp cho phù hợp không chỉ là quyết định quan trọng với cá nhân mà còn có ý nghĩa với toàn xã hội. Khi có nghề nghiệp phù hợp, con người sẽ có động lực để phát huy sức lực, trí lực của bản thân mình cho nghề mà mình đã lựa chọn. Lúc đó nghề nghiệp không còn là nỗi nhọc nhằn mà trở thành niềm vui, niềm hạnh phúc, sự thỏa mãn khi được hoạt động trong nghề nghiệp mà mình đã lựa chọn. Tuy nhiên không phải ai cũng có thể lựa chọn một nghề phù hợp với bản thân mình. Làm thế nào để định hướng đúng nghề phù hợp, đó là vấn đề không đơn giản, đòi hỏi con người phải cương quyết, khéo léo, linh hoạt, cân nhắc đến nhiều vấn đề. Hiện nay với khoảng 1800 ngành nghề đào tạo ở các bậc trung cấp, cao đẳng, đại học và điều kiện xét tuyển khá mở, HS có nhiều cơ hội để lựa chọn ngành nghề phù hợp với bản thân mình. Vì vậy, khi lựa chọn ngành nghề, HS cần phải lưu ý một số vấn đề sau: - Dựa vào năng lực: Năng lực là khả năng bạn có thể theo học và làm được nghề. HS có thể đánh giá năng lực của bản thân qua kết quả học tập trong ba năm học THPT. Ngoài ra cần phải lưu ý về ngành học cần kỹ năng gì và mình có đáp ứng được hay không. Nếu khả năng, năng lực bản thân không đủ để đáp ứng nhu cầu công việc, chắc chắn bạn không thể sống được bằng ngành nghề bạn đã học. - Dựa vào sở thích: Ngành nghề trong xã hội rất đa dạng, phong phú, khi bạn yêu thích, say mê một nghề nào đó thì sẽ có động lực để làm việc, tìm tòi, sáng tạo, phát triển và thành công. Vì vậy, chọn nghề phù hợp với sở thích là một yếu tố quan trọng và hiểu được sở thích nghề nghiệp sẽ giúp bạn chọn được ngành học phù hợp để phát triển nghề nghiệp trong tương lai. - Dựa vào hoàn cảnh gia đình: Ngày nay, chi phí cho việc học nghề không hề nhỏ. Vì thế việc chọn ngành, chọn trường sao cho phù hợp với khả năng tài chính là điều mà học sinh phải quan tâm. Tự nhận biết khả năng và cân nhắc kỹ lưỡng để có 14