Tài liệu Xiem la lo trinh tap luc

Mục lục XIÊM LA QUỐC LỘ TRÌNH TẬP LỤC (Gia Long cửu niên - 1810) Lời Tòa soạn Lời giới thiệu Một số quy ước khi đọc bản dịch Lời tấu I. Lục hành thượng lộ [Đường bộ mạn trên] II. Lục hành hạ lộ [Đường bộ mạn dưới] III. Nhai hải thủy trình [Đường thủy ven biển] IV. Dương hải thủy trình [Đường thủy ngoài khơi] V. Dương hải tung hoành chư sơn thủy trình [Đường thủy ngoài khơi ngang dọc các núi] VI. Hải môn thủy trình [Đường thủy theo các cửa biển] Thư mục Nguyên văn Xiêm La quốc lộ trình tập lục 3 4 18 20 20 28 30 51 53 54 75 81 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 3 LÔØI TOØA SOAÏN Xieâm La quoác loä trình taäp luïc laø taäp taøi lieäu Haùn Noâm khaûo taû caùc tuyeán ñöôøng töø Vieät Nam (tröïc tieáp laø töø mieàn Nam) ñeán Xieâm La (Thaùi Lan), moät soá nöôùc khaùc ôû Ñoâng Nam AÙ vaø caùc haûi ñaûo treân vònh Thaùi Lan. Ñaây voán laø taäp taøi lieäu thuyeát minh cho böùc ñòa ñoà nöôùc Xieâm, do Toáng Phöôùc Ngoaïn vaø Döông Vaên Chaâu bieân veõ vaø soaïn taäp, trong dòp hai oâng caàm ñaàu söù ñoaøn ngoaïi giao sang Xieâm vaøo naêm 1809, sau ñoù trôû veà vaø daâng leân vua Gia Long vaøo naêm 1810. Tuy nhieân, khoâng roõ vì moät lyù do naøo ñoù maø caùc taøi lieäu naøy hoaøn toaøn bò laõng queân cho ñeán gaàn 150 naêm sau, vaøo naêm 1959, moät hoïc giaû ngöôøi Hoa laø Giaùo sö Traàn Kinh Hoøa môùi phaùt hieän ñöôïc taäp Xieâm La quoác loä trình taäp luïc khi oâng tham gia saép xeáp laïi chaâu baûn trieàu Nguyeãn, theo chöông trình taøi trôï cuûa UNESCO cho Vieän Ñaïi hoïc Hueá. Nhaän thaáy ñaây laø moät taøi lieäu quyù hieám, coù giaù trò tham khaûo nhieàu maët, Giaùo sö Traàn Kinh Hoøa cuøng vôùi moät soá nhaø nghieân cöùu khaùc ñaõ tieán haønh coâng taùc khaûo cöùu, chuù giaûi vaø ñeán naêm 1966, Xieâm La quoác loä trình taäp luïc ñaõ ñöôïc in nguyeân vaên taïi Hoàng Koâng. Maëc duø vaäy, cuõng phaûi maát theâm gaàn 50 naêm nöõa, ñoäc giaû trong nöôùc môùi baét ñaàu bieát ñeán Xieâm La quoác loä trình taäp luïc qua baøi giôùi thieäu vaø trích dòch moät phaàn cuûa taùc giaû Phaïm Hoaøng Quaân treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån vaøo cuoái naêm 2011. Veà noäi dung, Xieâm La quoác loä trình taäp luïc khaûo taû caùc tuyeán haønh trình ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy töø mieàn Taây Nam Boä qua Campuchia ñeán Xieâm La, ñaëc bieät laø caùc tuyeán ñöôøng noäi ñòa cuûa Xieâm La cho ñeán bieân giôùi Myanmar, voøng xuoáng taän bôø taây cuûa baùn ñaûo Maõ Lai, cuøng caùc haûi ñaûo treân vònh Thaùi Lan. Haàu heát caùc loä trình ñieàu ñöôïc khaûo taû theo moät tieâu chí thoáng nhaát: xaùc ñònh phöông höôùng, khoaûng caùch, thôøi gian ñi, moâ taû chi tieát caùc ñoái töôïng ñòa lyù (nuùi non, soâng ngoøi, cöûa bieån, vuõng, vònh, ñaûo…), caûnh quan treân ñöôøng, caùc loaïi taøi nguyeân, vaät saûn… Caùc ñòa danh quan troïng ñöôïc ghi cheùp veà tình hình ñoàn truù quaân ñoäi cuûa caùc nöôùc sôû taïi, tình hình daân cö vaø sinh hoaït kinh teá, vaên hoùa… Chæ ñieåm qua sô khôûi ngaàn aáy noäi dung cuõng thaáy ñöôïc giaù trò tham khaûo cuûa Xieâm La quoác loä trình taäp luïc ñoái vôùi caùc ngaønh ñòa lyù, giao thoâng, lòch söû, daân toäc hoïc, ngoân ngöõ, quaân söï…, khoâng chæ rieâng cho Vieät Nam maø coøn nhieàu nöôùc khaùc ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Phaûi maát hôn 200 naêm sau khi hoaøn thaønh, taäp taøi lieäu quyù giaù naøy môùi ra maét baïn ñoïc qua baûn dòch vaø chuù giaûi cuûa nhaø nghieân cöùu Phaïm Hoaøng Quaân. Ñaùng tieác laø böùc ñòa ñoà keøm theo hieän vaãn chöa tìm thaáy. Ñöôïc bieát, taùc giaû Phaïm Hoaøng Quaân ñang chuaån bò taùi hieän laïi böùc ñòa ñoà döïa treân noäi dung cuûa Xieâm La quoác loä trình taäp luïc keát hôïp ñoái chieáu vôùi caùc baûn ñoà hieän ñaïi, ñeå taêng theâm giaù trò tham khaûo cuûa coâng trình. Taát nhieân, vôùi moät tö lieäu ñöôïc vieát baèng caû chöõ Haùn laãn chöõ Noâm, ñoái töôïng khaûo taû ña daïng, ñòa baøn laïi traûi roäng, lieân quan ñeán nhieàu quoác gia vôùi haøng traêm ñòa danh caàn phaûi xaùc ñònh vaø chuù giaûi, baûn dòch laàn ñaàu naøy seõ khoâng traùnh khoûi thieáu soùt, chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc söï goùp yù cuûa baïn ñoïc gaàn xa ñeå nhöõng laàn taùi baûn sau seõ toát hôn. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån 4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục GIÔÙI THIEÄU XIEÂM LA QUOÁC LOÄ TRÌNH TAÄP LUÏC Baøi giôùi thieäu naøy ñöôïc vieát laïi treân cô sôû baøi vieát tröôùc ñaây coù tieâu ñeà “Xieâm La quoác loä trình taäp luïc - Khaûo saùt vaø trích dòch”, voán ñaõ ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (89). 2011, treân trang maïng ñieän töû Dieãn ñaøn ngaøy 20 thaùng 1 naêm 2012, vaø treân trang web cuûa Khoa Vaên hoïc vaø Ngoân ngöõ, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Haø Noäi. Baøi vieát tröôùc ñaây goàm hai phaàn, phaàn “Khaûo saùt” vaø phaàn “Trích dòch”, rieâng phaàn “Khaûo saùt” töùc noäi dung nghieân cöùu cuõng ñaõ ñaêng treân taïp chí Xöa vaø Nay (soá 395+396, thaùng 1/2012). Baøi giôùi thieäu sau ñaây so vôùi tröôùc ñöôïc boå sung nhieàu ñoaïn vaø chænh söûa nhieàu choã, rieâng phaàn “Trích dòch” tröôùc ñaây cuõng ñaõ ñöôïc chænh lyù, söûa ñoåi nhieàu trong baûn dòch toaøn boä naøy. Trong quaù trình söu taäp caùc loaïi tö lieäu Trung Quoác lieân quan ñeán lòch söû Bieån Ñoâng, vaøo ñaàu naêm 2010 toâi tình côø baét gaëp moät taøi lieäu Haùn Noâm Vieät Nam ñöôïc xuaát baûn ôû Hoàng Koâng, mang tieâu ñeà Xieâm La quoác loä trình taäp luïc ((暹羅國路程集錄) do Toáng Phöôùc Ngoaïn (宋福玩) vaø Döông Vaên Chaâu (楊文珠) soaïn taäp, Lôøi taáu daâng saùch ñeà ngaøy muøng 10 thaùng 7 Gia Long cöûu nieân (09/8/Canh Ngoï, 1810). Thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa saùch naøy sau Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí (1806-Leâ Quang Ñònh) 4 naêm vaø tröôùc Gia Ñònh thaønh thoâng chí (1820-Trònh Hoaøi Ñöùc) 10 naêm, tuy nhieân, Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí vaø Gia Ñònh thaønh thoâng chí ñeán nay ñaõ raát phoå bieán vaø haàu nhö laø taøi lieäu khoâng theå thieáu trong vieäc nghieân cöùu ñòa lyù lòch söû Nam Boä, rieâng Xieâm La quoác loä trình taäp luïc thì ít khi ñöôïc nhaéc ñeán, maëc duø saùch naøy coù ñeán gaàn nöûa phaàn noäi dung lieân quan ñeán ñòa lyù, ñòa danh vuøng Nam Boä ngoaøi caùc ghi cheùp veà Xieâm La. Taøi lieäu khaù ñaëc bieät naøy bò laån khuaát trong nhieàu chuïc naêm, ñöôïc phaùt hieän vaøo naêm 1959 roài ñöôïc in laïi nguyeân vaên Haùn Noâm vaøo naêm 1966. Tröôùc khi ñi vaøo baûn dòch Vieät vaên, phaàn vieát sau ñaây giôùi thieäu chung veà baûn in ôû nöôùc ngoaøi, veà noäi dung nguyeân taùc vaø moät soá nhaän ñònh cuûa chuùng toâi veà giaù trò lòch söû vaø giaù trò tham khaûo cuûa Xieâm La quoác loä trình taäp luïc. I. Giôùi thieäu baûn in naêm 1966 taïi Hoàng Koâng Xieâm La quoác loä trình taäp luïc laø taäp thöù hai trong “Ñoâng Nam AÙ söû lieäu chuyeân san” do Ban Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ - Phoøng Nghieân cöùu Taân AÙ thuoäc Höông Caûng Trung Vaên ñaïi hoïc xuaát baûn naêm 1966 [Collected Records of Itineraries to Siam - Historical Material Series No. 2 - Southeast Asia Studies Section - New Asia Research Institute - The Chinese Universty of Hong Kong, Hong Kong, 1966]. Cô quan naøy, döôùi söï taùc ñoäng cuûa Giaùo sö Traàn Kinh Hoøa [Ch’en Ching-ho/ 陳荆和], ñaõ bieân taäp xuaát baûn nhieàu taøi lieäu ñòa lyù vaø lòch söû coù xuaát xöù töø Vieät Nam hoaëc lieân quan ñeán Vieät Nam, series veà ñòa lyù taäp 1 baét ñaàu töø naêm 1962 vôùi Caán Trai thi taäp cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, series veà lòch söû taäp 1 baét ñaàu töø naêm 1965 vôùi Quoác söû di bieân cuûa Phan Thuùc Tröïc.(1) Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 5 AÁn baûn Xieâm La quoác loä trình taäp luïc goàm ba phaàn: Phaàn I: Baøi khaûo cöùu baèng Trung vaên cuûa Traàn Kinh Hoøa (24 trang), baøi khaûo cöùu giaûn löôïc baèng Anh ngöõ (6 trang). Phaàn II: Noäi dung Xieâm La quoác loä trình taäp luïc cuûa Toáng Phöôùc Ngoaïn vaø Döông Vaên Chaâu, ñöôïc in laïi nguyeân vaên Haùn Noâm qua hình thöùc saép chöõ rôøi thay cho vaên baûn goác cheùp tay (64 trang). (Phaàn naøy ñöôïc sao chuïp vaø in ôû phaàn sau cuûa chuyeân ñeà naøy). Phaàn III: Caùc phuï luïc goàm baûng ñoái aâm ñòa danh, chuù thích veà moät soá ñòa danh vaø ñòa ñoà sô löôïc caùc ñòa danh tieâu bieåu do Traàn Kinh Hoøa vaø Moäc Thoân Toâng Caùt [Kimura Sokichi] bieân soaïn (30 trang). Trong baøi khaûo cöùu (Phaàn I) oâng Traàn Kinh Hoøa thuaät laïi raèng vaøo muøa heø naêm 1959, trong luùc saép xeáp phaân loaïi thö muïc chaâu baûn trieàu Nguyeãn taïi Hueá, oâng baét gaëp xaáp taøi lieäu coù tieâu ñeà Xieâm La quoác loä trình taäp luïc naèm laãn trong nhoùm hoà sô löu tröõ. Khi ñoái chieáu söû lieäu nhaø Nguyeãn qua Ñaïi Nam thöïc luïc chaùnh bieân ñeä nhaát kyû, Ñaïi Nam lieät truyeän sô taäp vaø söû lieäu Xieâm qua Bieân nieân söû hai ñôøi vua Rama I - Rama II [do Thaân vöông Ñaøm Long/ Prince Damrong bieân soaïn](2) xaùc ñònh nguoàn goác taøi lieäu naøy laø chaéc chaén. Keát quaû nghieân cöùu cuûa oâng Traàn Kinh Hoøa cho thaáy “Lôøi taáu” cuûa Toáng Phöôùc Ngoaïn vaø Döông Vaên Chaâu ñeà naêm Gia Long thöù chín (1810) ñaët ôû ñaàu taäp taøi lieäu Xieâm La quoác loä trình taäp luïc truøng khôùp vôùi nhöõng ghi cheùp trong söû Vieät vaø söû Xieâm. Caên cöù theo “Lôøi taáu” thì taäp taøi lieäu naøy voán laø vaên baûn ñöôïc keøm theo böùc ñòa ñoà Xieâm La cuõng do söù ñoaøn thöïc hieän, vaø khi veà daâng leân cuøng luùc, nhöng oâng Traàn noùi raèng, oâng khoâng tìm thaáy böùc ñòa ñoà. Baøi khaûo cöùu cuûa Traàn Kinh Hoøa trích luïc 6 ñoaïn trong Ñaïi Nam thöïc luïc chaùnh bieân ñeä nhaát kyû, 1 ñoaïn trong Ñaïi Nam lieät truyeän sô taäp vaø 3 ñoaïn trong Bieân nieân söû hai ñôøi vua Rama I - Rama II [dòch sang Trung vaên töø Thaùi ngöõ], nhöõng ñoaïn coù lieân quan tröïc tieáp ñeán xuaát xöù Xieâm La quoác loä trình taäp luïc tieâu bieåu nhö sau: Thaùng 11, naêm Kyû Tî, Gia Long thöù taùm (1809) “Phaät vöông môùi cuûa nöôùc Xieâm La sai beà toâi boïn Phi Nhaõ Só Xuù Ly Giaù Ba Ha ñeán daâng saûn vaät ñòa phöông vaø caùo tang Phaät vöông tröôùc…. Sai Toáng Phöôùc Ngoaïn, Phaïm Caûnh Giaûng, Döông Vaên Chaâu, Voõ Doaõn Thieáp sung laøm Chaùnh phoù söù hai söù boä sang Xieâm” (ÑNTL - Chaùnh bieân ñeä nhaát kyû, quyeån 39). Thaùng 5, naêm Canh Ngoï, Gia Long thöù chín (1810) “Boïn Toáng Phöôùc Ngoaïn vaø Phaïm Caûnh Giaûng töø nöôùc Xieâm trôû veà, daâng ñòa ñoà nöôùc Xieâm” (ÑNTL - Chaùnh bieân ñeä nhaát kyû, quyeån 40). “Naêm Gia Long thöù chín, Toáng Phöôùc Ngoaïn ñi söù Xieâm La trôû veà, daâng ñòa ñoà nöôùc Xieâm” (Ñaïi Nam lieät truyeän sô taäp - quyeån 14, Truyeän Toáng Phöôùc Ngoaïn).(3) “Tieåu lòch naêm 1172, Phaät lòch naêm 2353, naêm Ngoï, Hoaøng thöôïng leân ngoâi naêm thöù 2, thaùng 5 [Taây lòch 4/4 ñeán 2/5 naêm 1810]. Söù ñoaøn do Quoác vöông Vieät Nam Gia Long sai ñeán ñaõ tôùi thaønh Bangkok. Ñoaøn söù phaân hai 6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục nhoùm, nhoùm thöù nhaát ñeán ñieáu tang Quoác vöông tröôùc,(4) mang theo leã phuùng goàm 100 taám luïa ‘Kwian Ko’ [Quaûng Chaâu], 100 taám vaûi traéng ‘Tang Kia’ [Ñoâng Kinh], 5 hoäp saùp ong, 5 hoäp ñöôøng caùt, 10 hoäp keïo döøa, 10 hoäp ñöôøng pheøn, taát caû caùc moùn ñeàu ñaët tröôùc linh vò.(5) Nhoùm söù ñoaøn thöù hai ra maét Taân vöông,(6) trình quoác thö, chuùc möøng Hoaøng thöôïng leân ngoâi, cuøng daâng leã vaät möøng taëng goàm 100 taám luïa, 100 taám luïa hoàng, 100 taám luïa nhieàu maøu, 100 taám vaûi traéng, 3,3kg kyø nam höông, 5kg nhuïc queá.(7) Quoác vöông tieáp quoác thö vaø tieáp ñaõi söù ñoaøn long troïng y theo thoâng leä ñaõ coù tröôùc ñaây. Quoác vöông ñaõ phaùi thuyeàn ngöï ñeán Samut Prakhan(8) ñeå tieáp nhaän quoác thö, rieâng phaùi 8 chieác thuyeàn roàng ñeå ñoùn söù ñoaøn vaø 8 chieác thuyeàn quaân leã theo hoä toáng. Veà ñeán kinh thaønh, ñoäi nhaïc leã cung ñình höôùng veà phía söù ñoaøn Vieät Nam cöû nhaïc ngheânh tieáp roài ñöa ñeán nghæ ôû nhaø khaùch.” (Bieân nieân söû hai ñôøi vua Rama I - Rama II ).(9) Trong moät ñoaïn khaùc, Bieân nieân söû hai ñôøi vua Rama I - Rama II noùi roõ hôn veà noäi dung quoác thö cuûa vua Gia Long gôûi Quoác vöông Xieâm, trong ñoù coù noäi dung yeâu caàu vua Rama II trieäu hoài caùc nhoùm quan quaân töø thôøi vua P’ya Taksin vaãn coøn ñoùng raûi raùc ôû ñaát Saøi Maït [Haø Tieân], ñeå phía Vieät Nam tieáp quaûn troïn veïn vuøng ñaát naøy, vua Rama II ñaõ chaáp thuaän yeâu caàu aáy baèng vaên thö hoài ñaùp gôûi ñeán vua Gia Long, giao cho söù ñoaøn mang veà. Nhìn chung, baøi khaûo cöùu cuûa oâng Traàn Kinh Hoøa taäp trung vaøo ba yù chính: 1. Chöùng minh taäp taøi lieäu mang tieâu ñeà Xieâm La quoác loä trình taäp luïc laø moät taøi lieäu do söù boä Vieät Nam thöïc hieän, ñuùng nhö thôøi ñieåm ñöôïc ñeà treân Lôøi taáu. Xaùc ñònh taøi lieäu naøy laø baûn thuyeát minh cho böùc ñòa ñoà Xieâm La cuõng do söù ñoaøn thöïc hieän cuøng trong thôøi gian ñi söù, phuø hôïp vôùi Lôøi taáu “veõ thaønh moät taäp ñòa ñoà vaø cheùp thaønh moät taäp loä trình ñöôøng thuûy ñöôøng boä, nay veà xin daâng leân.” 2. Khaùi quaùt boái caûnh chính trò ñöông thôøi cuûa Vieät Nam vaø Xieâm La, caùc quan heä ngoaïi giao höõu haûo vaø cuõng ngaàm ñeà caäp vaán ñeà taùc ñoäng nhaèm taêng cöôøng aûnh höôûng cuûa moãi nöôùc ñoái vôùi Cao Mieân trong khoaûng thôøi gian taïi vò cuûa vua Gia Long vaø vua Rama I, Rama II. 3. Toùm löôïc noäi dung chính vaên Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, neâu vaøi ñaëc ñieåm cuûa taäp taøi lieäu, ñaùnh giaù ñaây laø söû lieäu quyù veà lónh vöïc giao thoâng ñöôøng boä ñöôøng thuûy thuoäc phaïm vi khu vöïc. Phaàn III cuûa baûn in, töùc caùc phuï luïc do Traàn Kinh Hoøa vaø hoïc giaû Nhaät Baûn Kimura Sokichi thöïc hieän, taäp trung vaøo vieäc ñoái chieáu caùc ñòa danh maø vaên baûn goác kyù aâm baèng chöõ Noâm vôùi ngoân ngöõ hieän nay, caùc ñòa danh thuoäc löu vöïc Soâng Haäu vaø vuøng bieån Caø Mau, Kieân Giang ñöôïc ñoái chieáu vôùi tieáng Vieät vôùi söï trôï giuùp cuûa Giaùo sö Böûu Caàm (Vieän Khaûo coå, Saøi Goøn),(10) caùc ñòa danh treân ñaát Cao Mieân, Xieâm La, Ñoà Baø ñöôïc ñoái chieáu vôùi tieáng Khmer, tieáng Thaùi, tieáng Maõ Lai. Caùc baûng ñoái chieáu naøy ñaõ ít nhieàu taïo thuaän lôïi trong vieäc dòch taøi lieäu sang tieáng Vieät, tuy nhieân coù nhieàu ñòa danh ñoái chieáu khoâng thích hôïp vaø nhieàu ñòa danh naèm ôû daïng toàn nghi, toång coäng caùc ñòa danh ñoái chieáu sai, ñaùnh daáu toàn nghi vaø boû troáng (khoâng ñoái chieáu) öôùc chöøng phaân nöûa toång soá. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 7 Nhö chuùng ta ñaõ bieát qua caùc coâng trình khaûo cöùu vaø hieäu khaùm caùc saùch An Nam chí löôïc, Haûi ngoaïi kyû söï, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö…(11) cuûa Giaùo sö Traàn Kinh Hoøa, caùc coâng trình naøy cho thaáy oâng laø moät hoïc giaû uyeân baùc, nhieàu coâng trình khaùc cho thaáy oâng raát quan taâm vaø ñaõ goùp phaàn ñaùng keå nhaèm phaùt trieån hoïc thuaät trong lónh vöïc nghieân cöùu di saûn Haùn Noâm Vieät Nam, ñaëc bieät laø maûng saùch söû ñòa. Veà uy tín caù nhaân, oâng Traàn töøng giaûng daïy taïi Vieän Ñaïi hoïc Hueá, naêm 1959, khi Vieän Yeân Kinh Ñaïi hoïc Harvard taøi trôï chöông trình phieân dòch söû lieäu do Vieän Ñaïi hoïc Hueá toå chöùc, oâng Traàn ñöôïc cöû laøm Toång thö kyù, oâng cuõng kieâm nhieäm chuû trì vieäc thoáng keâ chaâu baûn trieàu Nguyeãn (töø thaùng 7 ñeán thaùng 12 naêm 1959). Veà vaên baûn Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, theo oâng Traàn moâ taû, vaên baûn naøy ñöôïc cheùp theo loái chöõ khaûi (chaân), roõ raøng vaø chöõ vieát raát ñeïp [tieác laø noù khoâng ñöôïc minh hoïa moät vaøi trang aûnh chuïp], baûn goác cheùp tay maø oâng Traàn caên cöù ñeå saép chöõ thöïc hieän baûn in hieän nay toâi chöa tìm ñöôïc, veà vieäc naøy, coù theå oâng Traàn caàm baûn goác sang Hoàng Koâng ñeå khaûo cöùu vaø laøm caên cöù saép chöõ cho tieän vieäc xuaát baûn, cuõng coù theå oâng Traàn chæ sao chuïp ñeå laøm vieäc, raát tieác laø trong baøi giôùi thieäu ôû ñaàu baûn in, oâng Traàn khoâng noùi roõ vieäc naøy. Trong thôøi gian chôø ñôïi coù ñöôïc baûn goác ñeå boå chính, tröôùc maét, baûn dòch tieáng Vieät chæ döïa treân vaên baûn in laïi naêm 1966. II. Noäi dung taøi lieäu Xieâm La quoác loä trình taäp luïc Toaøn vaên Xieâm La quoác loä trình taäp luïc (sau ñaây vieát laø Taäp luïc) öôùc khoaûng 2 vaïn 8 ngaøn chöõ,(12) goàm Lôøi taáu vaø 6 phaàn cheùp veà 6 tuyeán haønh trình, toùm taét nhö sau : 1. Luïc haønh thöôïng loä [ñöôøng boä maïn treân] Töø doanh Nam Vang (Phnom Penh) khôûi haønh, ñeán Baùt Taàm Boân (Battambang), ñeán thaønh Voïng Caùc (Bangkok), ñeán Thöôïng Thaønh (Ayutthaya), ñeán caùc nôi giaùp giôùi Phuø Ma (Burma/ Myanma), ñeán bôø taây baùn ñaûo Maõ Lai qua ñaûo Phoå Caùt (Phuket), qua ñòa giôùi Ñoà Baø (Jawa-Malaysia) xuoáng cuø lao Cau (Penang) v.v… Caùc tuyeán ñöôøng boä naøy ghi cheùp hôn 30 ñòa danh. 2. Luïc haønh haï loä [ñöôøng boä maïn döôùi] Töø bôø bieån phía ñoâng Xieâm La, nôi hoøn Döông Khaûm (Ko Chang) khôûi haønh, ñeán thaønh Chaân Boân (Chantaburi), ñeán caùc nôi phía ñoâng nam ven bôø vònh Xieâm La. Ghi cheùp 14 ñòa danh. 3. Nhai haûi thuûy trình [ñöôøng thuûy ven bieån] Töø cöûa Ba Thaéc (Bassac) Soâng Haäu khôûi haønh, theo bôø bieån qua Hoøn Khoai, qua Raïch Giaù, Haø Tieân, Kompong Som, ven theo bôø bieån Xieâm La ñeán Long Nha (sau laø Singapore), qua bôø taây baùn ñaûo Maõ Lai, ñeán Penang, Phuket v.v… Ghi cheùp 195 ñòa danh (goàm cöûa bieån, thaønh traán ven bieån, vònh, ñaûo…), trong ñoù hôn 40 ñòa danh thuoäc Vieät Nam. 4. Döông haûi thuûy trình [ñöôøng thuûy ngoaøi khôi] Töø muõi Caø Mau nôi Hoøn Khoai (Poulo Obi) khôûi haønh, ñeán Phuù Quoác, ñeán hoøn Thieát Mieät (Ko Samet), ñeán hoøn Xæ Khoáng (Ko Si Chang), ñeán cöûa bieån 8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục Baéc Nam (Mae Chaophraya), ñeán Saâm Loâ Ñoät (Khao Sam Roi Yot), ñeán Laùng Son (Mae Nam Langsuan), Luïc Khoân (Nakhon Sithamamarat), ñeán Phoå Caùt (Phuket) v.v… Ghi cheùp 25 ñòa danh. 5. Döông haûi tung hoaønh chö sôn thuûy trình [ñöôøng thuûy ngoaøi khôi ngang doïc caùc ñaûo] Goàm 9 tuyeán: - Töø Hoøn Khoai ñeán cuø lao Lieâu (Pulo Tioman). - Töø Coå Ong (Kas Rong) ñeán Xaây Gia (Mae Nam Chaiya). - Töø Thoát Noát kheùm (Samae San) ñeán Saâm Loâ Ñoät (Sam Roi Yot). - Töø Ban Caø Soûi (Bang Phaso /Chonburi) ñeán cöûa bieån Me Toân (Mae Nam Mae Klong). - Töø Phuù Quoác ñeán Thoå Chaâu (Pulo Pinjang). - Töø Coå Ong ñeán Hoøn Thaêng (Kas Tang). - Töø Thoå Chaâu ñeán Hoøn Thaêng (Kas Tang). - Töø Thoå Chaâu ñeán Hoøn Baø (Koh Wai). - Töø Hoøn Thaêng ñeán Hoøn Baø (Koh Wai). 6. Haûi moân thuûy trình [ñöôøng thuûy theo cöûa bieån] Ghi cheùp haønh trình theo caùc con soâng, töø cöûa bieån ñeán ñaàu nguoàn hoaëc ñeán nôi hôïp löu. Treân ñaát Vieät Nam cheùp caùc soâng lôùn nhoû thuoäc löu vöïc Soâng Haäu, baét ñaàu töø cöûa Ba Thaéc sang Raïch Giaù, gaàn 80 ñòa danh. Treân ñaát Cao Mieân vaø Xieâm La hôn 120 ñòa danh, haàu heát cheùp töø cöûa bieån ñeán ñaàu nguoàn. Haàu heát caùc loä trình ñöôïc ghi cheùp döïa treân caùc tieâu chí: xaùc ñònh khôûi ñieåm (moâ taû ñòa lyù töï nhieân, nhaân vaên) - phöông höôùng ñeán - tình traïng ñöôøng saù, quang caûnh hai beân ñöôøng (hoaëc soâng ngoøi, bôø bieån) - thôøi gian haønh trình - caùc ngaû reõ (thoâng tin gaàn gioáng nhö ñöôøng chính) - ñieåm ñeán. Phaàn ñöôøng thuûy chieám 9/10 noäi dung Taäp luïc. Veà ñòa lyù töï nhieân, cheùp sô löôïc ñòa hình caûnh quan, ñoäng thöïc vaät, khoaùng saûn, cheùp kyõ veà chieàu roäng, ñoä saâu caùc cöûa bieån. Veà ñòa lyù nhaân vaên, cheùp sô löôïc veà caùc di tích, kieán truùc, cö daân, sinh hoaït ñôøi soáng, cheùp roõ tình hình binh bò (caùc ñoàn aûi bieân phoøng, quaân soá). Haàu heát ñòa danh treân ñaát Vieät Nam vieát baèng chöõ Noâm, ñòa danh ôû Cao Mieân vaø Xieâm La phieâm aâm Noâm hoaëc chuyeån nghóa Noâm, danh vaät duøng laãn Haùn vaø Noâm. Veà taùc giaû Taäp luïc Toáng Phöôùc Ngoaïn ngöôøi goác Quyù huyeän, tænh Thanh Hoa [Toáng Sôn, Thanh Hoùa], laø “coâng thaàn Voïng Caùc”, trong nhoùm caùc töôùng theo Nguyeãn AÙnh sang Xieâm laàn thöù hai sau khi vieän binh Xieâm baïi traän. Theo ñeán Voïng Caùc tî naïn laàn naøy (thaùng 3 naêm 1785) goàm hôn 200 quan binh, ñi treân 5 thuyeàn. Quan vaên voõ cao caáp goàm 1 Thieáu phoù, 1 Chöôûng cô, 1 Löu thuû, 10 Cai cô. Toáng Phöôùc Ngoaïn laø 1 trong 10 Cai cô, ngang baäc Nguyeãn Vaên Thoaïi, cao hôn Nguyeãn Vaên Thaønh (Cai ñoäi) vaø Leâ Vaên Duyeät (Thuoäc noäi cai ñoäi). Thaùng 7 naêm 1787, theo Nguyeãn AÙnh trôû veà nöôùc, sau khi khoâi phuïc thaønh Gia Ñònh ñöôïc phong Trung quaân doanh Höõu tröïc veä uùy, laïi thaêng Tröôûng chi chi Chaùnh Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 9 tieàn, chi Höõu thuaän doanh Taû thuûy, naêm 1799, thaêng laøm Löu thuû,(13) naêm Taân Daäu (1801) thaêng Chöôûng cô.(14) Thaùng 11 naêm 1809, ñi söù nöôùc Xieâm, khoaûng ñaàu thaùng 7 naêm 1810 trôû veà, daâng ñòa ñoà nöôùc Xieâm. Thaùng 3 naêm 1811, thaêng Khaâm sai Chöôûng cô, laïi cöû laøm Chaùnh söù ñi söù sang Xieâm, mang quoác thö baøn vôùi vua Xieâm veà vieäc noäi boä Chaân Laïp. Naêm 1814, phuï traùch ngaønh giao thoâng vaän taûi. Naêm 1816, coù toäi bò caùch chöùc. (Toùm löôïc theo Ñaïi Nam thöïc luïc vaø Ñaïi Nam lieät truyeän). Bieân nieân söû Vieät Nam in ôû Siam (naêm 1900 vaø 1965) coù leõ nhaàm veà aâm ñoïc neân teân Toáng Phöôùc Ngoaïn ñöôïc vieát laø Toáng Phöôùc Vaøng.(15) Tieåu söû Döông Vaên Chaâu nhaát thôøi chöa söu tra ñaày ñuû, Ñaïi Nam lieät truyeän khoâng thaáy cheùp, Gia Ñònh thaønh thoâng chí - Thaønh trì chí cheùp Döông Vaên Chaâu vôùi töôùc Chaâu Quang haàu khi laøm Tham hieäp traán Haø Tieân naêm 1810. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp veà Chaâu hai ñoaïn, moät laø vieäc ñöôïc cöû laøm Phoù söù cuøng ñi vôùi Toáng Phöôùc Ngoaïn, luùc naøy ñöông chöùc Tham luaän thò noäi; hai laø, sau khi ñi söù veà Döông Vaên Chaâu ñöôïc caát nhaéc laøm Tham hieäp Haø Tieân cuøng vôùi Hieäp traán Nguyeãn Ñöùc Hoäi trôï lyù cho Traán thuû Nguyeãn Vaên Thieän. Khi Traán thuû Thieän cheát, Chaâu vaø Hoäi voán coù hieàm khích töø tröôùc boäc loä xung ñoät, daãn beø phaùi ñaùnh nhau laøm naùo ñoäng caû traán, caû hai bò baét giaûi veà Hueá, Chaâu bò xöû traûm quyeát, Hoäi bò xöû traûm giam haäu. III. Vaøi nhaän ñònh veà Xieâm La quoác loä trình taäp luïc Trong kho taøng di saûn Haùn Noâm Vieät Nam, loaïi taøi lieäu nhö Xieâm La quoác loä trình taäp luïc laø loaïi ñaëc bieät hieám thaáy. Veà tính chaát vaø muïc ñích ghi cheùp, Taäp luïc naøy khaùc haún Haûi trình chí löôïc ñöôïc vieát bôûi Phan Huy Chuù vaøo 23 naêm sau. Teân saùch Xieâm La quoác loä trình taäp luïc coù nghóa laø “Taäp hôïp ghi cheùp veà caùc con ñöôøng ôû nöôùc Xieâm La”, tuy nhieân, qua noäi dung Taäp luïc, thaáy raèng teân saùch naøy caàn phaûi ñöôïc hieåu theo nghóa roäng hôn, vì ngoaøi nhöõng tuyeán ñöôøng trong noäi ñòa Xieâm La coøn coù caùc tuyeán ñöôøng khôûi ñieåm töø Vieät Nam ñeán Xieâm La vaø nhieàu nôi khaùc trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Ñieàu caàn xaùc ñònh tröôùc tieân laø Taäp luïc naøy khoâng phaûi laø quyeån saùch du kyù maø laø taäp tö lieäu ñính keøm theo taäp ñòa ñoà, neân noäi dung khoâng gaàn vôùi vaên chöông maø gaàn vôùi khoa hoïc. Trang söû quaân söï trieàu Nguyeãn thôøi Gia Long seõ coù theâm tö lieäu veà coâng taùc tình baùo quoác ngoaïi qua caùc ghi cheùp trong Taäp luïc naøy chaêng? Ñaèng sau hoaït ñoäng tìm hieåu caùc ñaàu moái giao thoâng vaø thöïc löïc binh bò cuûa moät nöôùc khaùc, ngöôøi ta coù theå phaân tích taàm nhìn chieán löôïc cuûa vua Gia Long khi ñang keït ôû tình theá phaûi caûnh giaùc trong nguy cô tieàm aån coù theå ñoái ñaàu vôùi moät nöôùc ñaõ coù ôn vôùi mình. Cuoäc tieán coâng Haø Tieân vaø An Giang naêm 1833 vôùi löïc löôïng huøng haäu cuûa quaân Xieâm cho thaáy moái lo cuûa Gia Long laø coù cô sôû. ÔÛ moät phöông dieän khaùc, kieán thöùc ñòa lyù giao thoâng ôû Xieâm coøn laø moät nhu caàu raát caàn thieát nhaèm baûo ñaûm cho söï linh hoaït trong hoaït ñoäng quaân söï quoác teá cuûa Gia Long. Tröôùc ñaây, Nguyeãn AÙnh luùc tî naïn ôû Xieâm ñaõ töøng ñoùng vai troø tham möu vaø tröïc tieáp chæ huy quaân löïc rieâng cuûa mình giuùp vua Xieâm choáng traû cuoäc tieán coâng cuûa Mieán Ñieän vaøo naêm 1786.(16) 10 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục Gaàn thôøi ñieåm ghi cheùp Taäp luïc, vaøo thaùng 5 naêm 1809, nöôùc Xieâm laïi ñöa thö sang nhôø vua Gia Long trôï giuùp quaân löïc ñeå choáng Mieán Ñieän, vua hoïp baøn vôùi caùc quan vaø noùi: “Nöôùc ta cuøng vôùi nöôùc Xieâm giao hieáu vôùi nhau, nghóa khoâng theå khoâng cöùu ñöôïc. Nhöng quaân boä ñi theo thöôïng ñaïo, ngaøn khe muoân nuùi, laën treøo khoù nhoïc… Thuûy quaân ta voán ñaõ taäp quen, neáu duøng ñöôøng bieån thì tieän. Ñöôøng bieån coù 2 loái: Moät loái ñi töø Luïc Khoân Xa Gia Luïc [Luïc Khoân-Xaây Gia] ñeå hoäi vôùi quaân Xieâm thì chöùa löông ñoùng quaân neân ôû choã naøo?. Moät loái qua haûi ñaûo caùc nöôùc Chaø Vaø Hoàng Mao [qua eo bieån Malacca] thaúng tôùi nöôùc Mieán Ñieän thì phaûi möôïn ñöôøng ôû ngöôøi, neân noùi theá naøo?...”.(17) Tuy sau cuøng, do dieãn bieán chieán söï thuaän lôïi cho Xieâm, neân khoâng xaûy ra cuoäc chuyeån quaân trôï chieán, nhöng coù leõ nhöõng suy tính döï truø cuûa Gia Long veà phöông aùn giuùp Xieâm laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân khieán söù ñoaøn Toáng Phöôùc Ngoaïn kieâm laõnh nhieäm vuï ñieàu tra ñöôøng boä ñöôøng thuûy töø nöôùc ta ñeán nöôùc Xieâm vaø noäi ñòa Xieâm. Coù theå luøi laïi vaøi möôi naêm veà nieân ñaïi ñaùnh daáu thaønh töïu cuûa khoa kyõ thuaät veõ ñòa ñoà thôøi Nguyeãn neáu töø tröôùc ñeán nay chuùng ta laáy nieân ñieåm “Ñaïi Nam nhaát thoáng toaøn ñoà - 1838” laøm daáu moác. Ñòa ñoà nöôùc Xieâm duø khoâng coøn nhöng qua hôn 300 ñòa danh vaø söï moâ taû chi tieát veà khoaûng caùch treân moät ñòa baøn roäng lôùn ñöôïc ghi cheùp trong Taäp luïc cho thaáy quy moâ cuûa taäp ñòa ñoà naøy. Moät moâ taû ñòa lyù baèng vaên töï thaät söï coù giaù trò khi caên cöù vaøo noù ngöôøi ta coù theå phaùc daïng hieän traïng ñòa lyù moät caùch töông ñoái, ghi cheùp trong Taäp luïc coøn laïi coù theå ñaït ñöôïc ñieàu naøy. Hôn nöõa, trong taøi lieäu lòch söû nöôùc ta, nhö phaàn “Truyeän caùc nöôùc ngoaøi” trong Ñaïi Nam lieät truyeän hoaëc caùc chuyeân thö tuy coù moät soá ghi cheùp veà ngoaïi quoác ôû phaïm vi maáy nöôùc gaàn, coù quan heä qua laïi vôùi Vieät Nam nhö Ai Lao, Cao Mieân, Mieán Ñieän, Xieâm La v.v.., nhöng haàu heát ñeàu laø nhöõng ghi cheùp veà lòch söû toång quan, Taäp luïc naøy coù leõ laø taøi lieäu duy nhaát ghi cheùp khaù roõ veà ñòa lyù giao thoâng. Toáng Phöôùc Ngoaïn ôû Xieâm hôn hai naêm, xoâng pha gaàn 20 naêm chieán traän chuû yeáu treân maët traän ñöôøng thuûy, chuyeän gaëp moät ñaïo só giang hoà haønh tung bí hieåm vaø caùc tay laùi taøu saønh soûi… keå trong lôøi taáu e khoâng phaûi laø söï tình côø vaø cuõng nhôø vaäy maø ngöôøi ta coù theå hieåu vaø khoâng baát ngôø veà chaát löôïng cuûa Taäp luïc naøy. Nhö ñaõ noùi ôû treân, tuy noäi dung chính cuûa Taäp luïc laø “Taäp hôïp ghi cheùp veà caùc con ñöôøng ôû nöôùc Xieâm La”, nhöng do söï lieân laïc giao thoâng neân caùc vuøng ñòa lyù coù lieân ñôùi vôùi Xieâm cuõng laø ñoái töôïng mieâu thuaät. Ngoaøi ñaát Xieâm, moät phaàn chaâu thoå ñoàng baèng soâng Cöûu Long cuûa Vieät Nam, vuøng bieån nam vaø taây nam Vieät Nam, vuøng nam Cao Mieân, vuøng bieån Cao Mieân, baùn ñaûo Maõ Lai cuõng ñöôïc ñeà caäp, vì söï ghi cheùp maïch laïc naøy maø Taäp luïc ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu ngoaïi quoác xem laø moät taøi lieäu lòch söû giao thoâng mang tính khu vöïc. Ngoaøi muïc ñích quaân söï, tuyeán ñöôøng bieån trong vònh Xieâm La (Ao Thai), vaø tuyeán ñöôøng boä töø Xieâm sang Vieät Nam ngang qua Cao Mieân töø nhöõng naêm ñaàu trieàu Gia Long ñaõ laø tuyeán ñöôøng ngoaïi giao hôïp thöùc, moät chi tieát trong Ñaïi Nam thöïc luïc thuoäc thaùng 2 naêm 1807 cheùp: “Vua thaáy nöôùc Xieâm cuøng ta giöõ haäu vieäc giao haûo, haønh lyù ñi laïi, ñöôøng saù thoâng nhau, beøn sai quan Leã Boä baøn ñònh trình thöùc cuûa söù boä ñeå gôûi sang Xieâm. (Söù ta sang Xieâm, ñi ñöôøng thuûy thì 50 ngöôøi, ñöôøng boä thì 12 ngöôøi. Vaên thö ñi thì ñöa qua nöôùc Chaân Laïp [Cao Mieân] Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 11 chuyeån ñaït. Söù Xieâm thì ñi ñöôøng bieån ñeán Gia Ñònh roài vaøo Kinh; ñi ñöôøng thuûy thì 50 ngöôøi, ñöôøng boä thì 14 ngöôøi)”.(18) Chi tieát naøy cho thaáy vieäc quan heä ngoaïi giao cuõng goùp phaàn ñaùng keå, coù leõ ñaõ taïo neân tieàn ñeà khaù thuaän lôïi trong vieäc ñieàu tra ghi cheùp Taäp luïc. Taäp luïc naøy coøn mang voùc daùng Thuûy kinh chuù,(19) treân moät ñòa baøn heïp hôn. Nhöõng cöûa soâng beà ngang bao nhieâu taàm beà saâu maáy thöôùc caùch nay 200 naêm cuûa haøng loaït con soâng töø Taây Nam Boä Vieät Nam, ven bieån quanh co chaïy daøi cho ñeán khaép baùn ñaûo Maõ Lai laø söû lieäu thuoäc phaàn töï nhieân vaø moâi tröôøng, vaø ñaây coù leõ laø caùc ghi cheùp giaøu tính thöïc teá mang giaù trò tham khaûo laâu daøi ñaùng keå. Nhöõng doøng soâng ôû vuøng ñaát môùi Taây Nam Boä töø Soâng Haäu ñeán muõi Caø Mau luoân bò taùc ñoäng bôûi thuûy trieàu töø bieån vaø phuø sa töø nguoàn, coàn baõi treân soâng vaø nôi cöûa bieån cöù vaøi möôi naêm laïi ñoåi khaùc. Naêm 1810, Taäp luïc cheùp Ba Thaéc laø cöûa bieån chính cuûa Soâng Haäu: “Cöûa bieån roäng khoaûng 2 daëm, nöôùc saâu 8 thöôùc”,(20) cöûa Tranh Ñeà (Traàn Ñeà/Traán Di) khoâng thaáy noùi ñeán; Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí (1872) cheùp “Cöûa bieån Traán Di beà ngang 1.173 tröôïng, nöôùc lôùn saâu 10 thöôùc, nöôùc roøng xuoáng 4 thöôùc.(21) Trong cöûa bieån coù nhieàu chaàm buøn coàn caùt noåi ngaàm, dôøi ñoåi khoâng chöøng khoù beà ghi nhaän”;(22) Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (1875) cheùp veà caùc soâng lôùn cuûa nöôùc ta khi noùi ñeán Soâng Haäu chæ neâu coù 2 cöûa Ñònh An vaø Traán Di…(23) Trong tình hình tö lieäu nhö vaäy, roõ raøng ghi cheùp cuûa Taäp luïc veà cöûa Ba Thaéc laø raát ñaùng quyù vì caùch nay khoaûng 40 naêm cöûa Ba Thaéc ñaõ maát haún, töùc soâng Cöûu Long chæ coøn taùm cöûa. Taäp luïc cheùp ñòa danh treân ñaát Vieät Nam toaøn baèng tuïc danh theo daïng chöõ Noâm, nhieàu chöõ laï, ngoaøi vieäc theâm tö lieäu cho caùc nghieân cöùu veà ngoân ngöõ, caùc daïng chöõ goác ñòa danh coøn laø nguoàn tham khaûo hay cho ngaønh ñòa danh hoïc, giuùp xaùc ñònh nhieàu ñòa danh goác Vieät hay goác Khmer, Maõ Lai khaù phöùc taïp ôû Nam Boä. Tyû nhö, qua Taäp luïc naøy coù theå bieát theâm moät teân khaùc cuûa ñaûo Phuù Quoác laø Hoøn Ñoäc [(石凡) (虫蜀)]. Hay qua töï daïng chöõ Noâm, ñòa danh Raïch Giaù(24) ñöôïc cheùp theâm maáy chöõ “nôi naøy coù nhieàu caây giaù”, nhöõng ghi cheùp daïng naøy laø yeáu toá giuùp xaùc ñònh töø nguyeân ñòa danh ñaùng tin caäy, chöõ “giaù moäc 架木” trong vaên baûn cho bieát ñaây laø loaïi caây thaân goã laâu naêm, khoûi phaûi laãn loän vôùi giaù treo ñoà hay giaù maàm ñaäu ñính keøm trong toâ huû tíu hoaëc ñoäng thaùi nhaáp nhaáp muoán ñaùnh nhau maø Huình-Tònh Paulus Cuûa cho cuøng nghóa trong Ñaïi Nam quaác aâm töï vò. Tröôøng hôïp teân goïi ñaûo Thoå Chaâu/ Thoå Chu cuõng ñaùng löu yù, coù theå xem Taäp luïc laø taøi lieäu coù nieân ñaïi sôùm ñaõ ghi nhaän teân ñaûo Thoå Chaâu (土 硃), qua maët chöõ Haùn Noâm ta bieát ñöôïc teân goác vôùi nghóa goác cuûa noù (ñaát maøu ñoû son). Tröôùc kia, Thoå Chaâu voán coù teân tieáng Maõ Lai laø Poulo Panjang (Panjang coù nghóa: daøi, cao, xa) vaø caùc baûn ñoà haøng haûi do ngöôøi phöông Taây thöïc hieän tröôùc theá kyû 20 haàu heát ñeàu ghi nhaän theo teân Maõ Lai, rieâng baûn ñoà “Siam and the Malay Archipelago” trong The Time Atlas baûn in naêm 1897 coù leõ laáy thoâng tin raát saùt thöïc teá neân ñaõ caên cöù vaøo caùch goïi Thoå Chaâu/ Thoå Chu cuûa ngöôøi Vieät ñeå phieân aâm ñòa danh naøy laø To Chou. Ñòa danh ôû Xieâm La vaø caùc nôi duøng hai hình thöùc ghi nhaän, hoaëc kyù aâm nhö Langsuan thì vieát laø Laùng Son; hoaëc chuyeån nghóa nhö Penang/ Pinang (tieáng Maõ Lai nghóa laø caây cau) thì vieát laø cuø lao Cau, tröôøng hôïp naøy cuõng ñaëc 12 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục bieät vì caùc taùc giaû Taäp luïc ñaõ khoâng duøng caùch chuyeån nghóa ñaõ coù tröôùc cuûa ngöôøi Trung Hoa ñoái vôùi hoøn ñaûo naøy laø Taân Lang Döï.(25) Nhieàu teân ñoäng thöïc vaät, ñoà vaät duøng thaúng chöõ Noâm, nhö ñeå chæ daàu oâliu thì vieát laø “daàu traùm” maø khoâng vieát “caûm laõm du”, vieát “taøu, ghe” maø khoâng vieát “thuyeàn, ñónh” vaø ñeå chæ taøu lôùn cuûa phöông Taây thì phieân thaúng töø tieáng Maõ Lai goác Tamil “kapal” ñeå vieát laø “caáp baûn” maø khoâng vieát “haïm”. Hình nhö caùc taùc giaû Taäp luïc coá yù haïn cheá heát möùc trong vieäc duøng chöõ Haùn ñoái vôùi caùc loaïi caây, con vaø ñoà ñaïc. OÂng Traàn Kinh Hoøa ñaõ thaáy ngay raèng Taäp luïc naøy laø tö lieäu raát quyù veà lòch söû giao thoâng trong khu vöïc, ñieàu naøy ai cuõng phaûi thöøa nhaän. Toâi neâu theâm ñoâi ñieàu nhaèm laøm roõ hôn nhaän ñònh cuûa oâng Traàn. Neáu ñem so vôùi moät soá ghi cheùp cuøng tính chaát trong nhieàu bieân cheùp veà giao thoâng haøng haûi hoaëc coù lieân quan ñeán giao thoâng haøng haûi cuûa Trung Hoa thôøi Thanh nhö Chæ nam chính phaùp (khuyeát danh),(26) phaàn “Nam Döông kyù” trong Haûi quoác vaên kieán luïc (1730) cuûa Traàn Luaân Quyùnh,(27) Haûi ñaûo daät chí (1806) cuûa Vöông Ñaïi Haûi,(28) Haûi luïc (1820) do Taï Thanh Cao thuaät/ Döông Bænh Nam ghi v.v...(29) thì Taäp luïc naøy tuy ghi cheùp trong phaïm vi nhoû hôn nhöng caùc ñoái töôïng ñòa lyù ñöôïc ghi nhaän ñeàu khaù töôøng taän, khoâng quaù giaûn löôïc nhö caùc taøi lieäu Trung Hoa. Ñôn cöû nhö phaàn “Nam Döông kyù”, saùch naøy chæ cheùp theo lôøi thuaät laïi cuûa caùc thöông nhaân neân ñaïi khaùi sô löôïc, tuy ñeà caäp ñeán nhieàu nöôùc nhöng khoâng nôi naøo ñöôïc moâ taû hieän traïng ñòa lyù cuï theå, phöông höôùng haûi haønh caên cöù treân la baøn chia 12 cung [töùc moãi cung öùng vôùi goùc 30 ñoä cuûa la baøn hieän ñaïi], loä trình khoâng coù tuyeán ñöôøng ngaén. Taäp luïc ñöôïc nhöõng ngöôøi tröïc tieáp ñieàu khieån phöông tieän haûi haønh ghi cheùp neân khaù chính xaùc veà phöông höôùng, caùch ñònh phöông höôùng cho thaáy söï aùp duïng la baøn chia 24 cung, theo chieàu kim ñoàng hoà theo thöù töï: Tyù, Quyù, Söûu, Caán, Daàn, Giaùp, Maõo, AÁt, Thìn, Toán, Tî, Bính, Ngoï, Ñinh, Vò (Muøi), Khoân, Thaân, Canh, Daäu, Taân, Tuaát, Caøn, Hôïi, Nhaâm, voøng ñònh höôùng naøy moãi cung öùng vôùi goùc 15 ñoä cuûa la baøn hieän ñaïi, caùch tính naøy baét ñaàu töø cung Tyù öùng vôùi chaùnh baéc, öùng vôùi ñieåm 0 ñoä vaø 360 ñoä truøng, höôùng Tyù nhö moâ taû trong vaên baûn coù theå cheânh leäch trong khoaûng 15 ñoä (töø 352,5 ñoä ñeán 7,5 ñoä, xem theâm ñoà hình ôû phaøm leä baûn dòch). Theo caùc caåm nang ñi bieån cuûa Trung Hoa xöa nhö Thuaän phong töông toáng cuoái thôøi Minh, Chæ nam chính phaùp giöõa thôøi Thanh thì caùch xaùc ñònh phöông höôùng naøy goïi laø Thuûy la baøn, laø moät trong ba caùch xaùc ñònh theo kinh nghieäm ñi bieån truyeàn thoáng cuûa moät soá nöôùc phöông Ñoâng nhö Trung Hoa, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân.(30) Taäp luïc phaân cheùp caùc tuyeán ñöôøng daøi baêng ngang/doïc bieån khôi vaø caùc tuyeán ñöôøng ngaén töø cöûa soâng/caûng naøy ñeán nôi khaùc laân caän, coù nhieàu ñoaïn ñöôøng ngaén chæ ñi maát nöûa canh [~17km]. Trong moâ taû ñòa lyù, vieäc dieãn taû sô saøi hay töôøng teá tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä tieáp caän thöïc ñòa cuûa nhöõng ngöôøi ghi nhaän, moät ghi cheùp cuûa Vieät Nam tröôùc Taäp luïc chæ 4 naêm laïi coù veû sô löôïc ñaùng noùi, Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí khi vieát veà beân ngoaøi ñaõ boäc loä söï lô mô chieáu leä: “…phía nam caùch Haø Tieân raát xa coù moät hoøn ñaûo lôùn, goïi laø hoøn Phuù Quoác, treân ñoù coù daân cö, töø ñaûo Phuù Quoác theo höôùng Taây baêng qua bieån thì ñeán thaønh Voïng Caùc”,(31) ñoaïn vaên naøy khoâng cho bieát töø ñaát lieàn ra Phuù Quoác bao xa vaø ñaõ ñònh höôùng töø Phuù Quoác ñeán Voïng Caùc khoâng chính xaùc, ñuùng ra phaûi theo höôùng taây baéc [sai leäch ñeán 45 ñoä], cuõng khoâng noùi ñi bao laâu thì tôùi. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 13 Trong luùc bieân dòch, chuùng toâi nhaän thaáy Taäp luïc coù nhöõng choã sai leäch, nhieàu nhaát laø veà maët chöõ Noâm, keá ñeán laø söï truøng laép hoaëc söùt meû caâu chöõ, keá ñeán nöõa laø söï sai leäch phöông höôùng. Caùc ñieåm sai leäch naøy, khoù theå nhaän xeùt do khaâu saép chöõ cuûa baûn in hay do ngöôøi cheùp baûn goác neân nhaát thôøi chuùng toâi chæ coù theå neâu ra vaø cho vaøo cöôùc chuù cuï theå ôû töøng tröôøng hôïp, ñoäc giaû quan taâm coù theå ñoái chieáu phaàn nguyeân vaên baûn in Haùn Noâm ôû cuoái saùch ñeå nghieân cöùu thaûo luaän. Töø naêm 1810, taøi lieäu Xieâm La quoác loä trình taäp luïc vaø ñòa ñoà Xieâm La ñöôïc daâng leân roài caát vaøo kho löu tröõ hay moät vaên phoøng ñaëc bieät naøo, coù theå vì lyù do tham khaûo haïn cheá maø noù ít ñöôïc bieát tôùi. Taøi lieäu naøy ñaùng ra phaûi ñöôïc caùc söû quan vaø ñaïi thaàn nhaø Nguyeãn tham khaûo vaøo vieäc bieân soaïn caùc vaán ñeà lieân quan, ít nhaát phaûi thaáy boùng daùng cuûa noù trong caùc laàn: 1. Naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1852), Cô Maät Vieän phuïng soaïn Cao Mieân Xieâm La söï tích,(32) ñaây khoâng phaûi laø taäp truyeän coå tích nhö caùch noùi ngaøy nay, maø laø taäp saùch taäp hôïp söï kieän theo loái bieân nieân töø luùc khôûi ñaàu caùc moái quan heä thôøi caùc chuùa Nguyeãn cho ñeán heát trieàu Thieäu Trò (1847). 2. Naêm Töï Ñöùc thöù 29 (1876) sung caùc chöùc khaûo duyeät boä saùch “Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc”, Nguyeãn Thoâng laø moät, sôû dó phaûi nhaéc ñeán rieâng caù nhaân Nguyeãn Thoâng vì sau coâng taùc ñoïc duyeät boä söû lôùn naøy oâng ñaõ thu hoaïch kieán thöùc nhaân dòp ñöôïc ñoïc nhieàu söû lieäu ñeå vieát rieâng boä Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc khaûo löôïc 7 quyeån.(33) Saùch naøy chæ daønh 2 quyeån ñeå noùi chuyeän chuyeân moân coâng vuï, 1 quyeån vieát veà lòch söû ñòa lyù An Nam vaø 4 quyeån veà lòch söû ñòa lyù maáy nöôùc gaàn. Troïn quyeån 6 noùi veà nöôùc Xieâm La, khoâng thaáy Nguyeãn Thoâng trích daãn hoaëc nhaéc ñeán Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, maëc duø ñaõ trích luïc ñeán 13 nguoàn taøi lieäu Trung Hoa maø trong ñoù nhieàu saùch vieát sau naêm 1810 vaø khoâng xaùc thöïc nhö ghi cheùp cuûa Toáng Phöôùc Ngoaïn. 3. Ñaïi Nam lieät truyeän - Chính bieân sô taäp hoaøn thaønh naêm 1889.(34) Saùch naøy daønh 3 quyeån ñeå vieát veà ngoaïi quoác, phaàn vieát veà Xieâm La khaù nhieàu chi tieát nhöng vaãn khoâng thaáy boùng daùng Taäp luïc vaø cuoäc ñi söù cuûa Toáng Phöôùc Ngoaïn. Caùc söï kieän neâu treân ñaây voán coù quan heä maät thieát vôùi Taäp luïc ñang xeùt, nhöõng lyù do aån khuaát naøo ñoù hay chæ voâ tình bò boû queân maõi cho ñeán naêm 1959. Sau khi oâng Traàn Kinh Hoøa phaùt hieän vaø saép xeáp cho aán baûn Xieâm La quoác loä trình taäp luïc ra ñôøi naêm 1966, noù cuõng raát ít khi ñöôïc nhaéc ñeán, laàn ñaàu toâi thaáy teân saùch naøy trong phaàn “Thö muïc tham khaûo” cuûa oâng Taï Troïng Hieäp ñaët ôû cuoái saùch/baûn dòch Haûi trình chí löôïc in taïi Phaùp naêm 1994,(35) trong baûng thö muïc naøy noù ñöôïc ghi “Chen Ching-ho eùd., 1966, Xieâm La quoác loä trình taäp luïc de Toáng Phuùc (Phöôùc) Ngoaïn & Döông Vaên Chaâu, Xianggang, Zhongwen daxue, Xinyayanjiusuo”. Thö muïc ghi vaäy, nhöng khi ñoïc heát caû caùc chuù thích trong baûn dòch Haûi trình chí löôïc toâi khoâng thaáy coù daáu hieäu tham khaûo, khoâng nhaéc ñeán hoaëc trích daãn caâu naøo töø Taäp luïc naøy. Hình nhö oâng Taï Troïng Hieäp ñaõ khoâng maáy quan taâm hoaëc chöa kòp löu yù ñeán noù. Xieâm La quoác loä trình taäp luïc laïi ñöôïc nhaø söû hoïc tröù danh laø Tieán só Geoff Wade löu yù, baøi khaûo cöùu “A Maritime Route in the Vietnamese Text Xieâm-la-quoác loä-trình taäp-luïc (1810)” 14 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục cuøng vôùi baûn dòch Anh ngöõ Phaàn III cuûa Taäp luïc do G. Wade thöïc hieän ñaõ in trong moät tuyeån taäp do Giaùo sö Nguyeân Theá Anh vaø Yoshiaki Ishizawa bieân taäp xuaát baûn vaøo naêm 1999,(36) vaø vaøo naêm 2003 G. Wade laïi ñeà caäp ñeán noù trong moät coâng trình nghieân cöùu toång quan veà caùc nghieân cöùu coù heä thoáng cuûa phöông Taây ñoái vôùi lòch söû haøng haûi vuøng Ñoâng AÙ.(37) Qua caùc nghieân cöùu vaø nhaän ñònh cuûa Wade, Xieâm La quoác loä trình taäp luïc ñöôïc hoïc giôùi beân ngoaøi bieát ñeán nhö laø moät ghi cheùp mang tính chæ nam haøng haûi trong phaïm vi maø noù ñeà caäp. Tieáp ñeán, thaáy Taäp luïc naøy ñöôïc tham khaûo trong coâng trình nghieân cöùu “Töông quan Xieâm-Vieät cuoái theá kyû 18” cuûa nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Duy Chính (Hoa Kyø).(38) Gaàn ñaây, Giaùo sö Nguyeãn Theá Anh cuõng ñeà caäp ñeán Xieâm La quoác loä trình taäp luïc trong baøi vieát baèng Anh ngöõ “Thai - Vietnamese Relations in the First Half of the Nineteenth Century as Seen Through Vietnamese Official Documents”, baøi vieát naøy in chung trong moät tuyeån taäp nghieân cöùu do Volker Grabowsky bieân taäp, xuaát baûn taïi Thaùi Lan (2011), vôùi ñoaïn vaên lieân quan: “And yet, in 1810 a memorial entitled Xieâm-La quoác loä-trình taäp-luïc (Collected Routes to the Country of Siam) and containing detailed descriptions of land and sea routes to Siam had been submitted to the Vietnamese Emperor (see Wade 1999)”.(39) Töø khi xuaát baûn, Xieâm La quoác loä trình taäp luïc ñöôïc vaøi hoïc giaû ngoaïi quoác vaø hoïc giaû ngöôøi Vieät haûi ngoaïi tham khaûo nghieân cöùu, trong khi ôû Vieät Nam hình nhö chöa ñöôïc nhaéc ñeán, moät phaàn cuûa Taäp luïc laïi ñaõ ñöôïc dòch sang Anh ngöõ tröôùc khi ñöôïc giôùi thieäu vaø dòch sang Vieät ngöõ, ñieàu naøy khieán chuùng ta coù theå noùi raèng, tö lieäu Haùn Noâm veà ñòa lyù lòch söû khaù ñaëc bieät naøy rôi vaøo tình traïng bò laõng queân ngay taïi nôi xuaát xöù cuûa noù suoát 200 naêm qua. Toùm laïi, Xieâm La (Thailand) laø quoác gia khaù gaàn guõi vôùi Vieät Nam veà maët ñòa lyù, trong lòch söû laïi coù quan heä laâu ñôøi. Theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö thì vaøo thôøi nhaø Lyù, naêm 1182 nöôùc Xieâm La baét ñaàu ñöa söù sang giao hieáu vôùi Ñaïi Vieät. Nguyeãn Traõi soaïn Dö ñòa chí (1438) vôùi noäi dung raát coâ ñoïng cuõng ñaõ ghi nhaän ñoâi ñieàu veà ñòa lyù vaø phong tuïc nöôùc Xieâm. Daàn veà sau vieäc tieáp nhaän thoâng tin qua laïi giöõa hai nöôùc ngaøy caøng taêng leân, moät maët töø phía chính quyeàn, maët khaùc qua caùc moái giao thöông, vaø nhöõng hieåu bieát veà nöôùc laùng gieàng naøy ñaõ in daáu khaù nhieàu trong thö tòch coå Vieät Nam. Vieäc toå chöùc bieân soaïn caùc boä saùch söû-ñòa trong thôøi Nguyeãn so vôùi caùc trieàu ñaïi tröôùc ñaõ tieán moät böôùc daøi ñaùng keå, boä söû bieân nieân Ñaïi Nam thöïc luïc ñaõ phaûn aùnh nhieàu maët vaø lieân tuïc caùc moái quan heä giöõa Vieät Nam vôùi Xieâm La töø ñaàu theá kyû 17 ñeán gaàn cuoái theá kyû 19, beân caïnh ñoù laïi coøn coù nhieàu saùch khaùc hoaëc ghi cheùp chung, hoaëc ghi cheùp rieâng veà Xieâm La. Nhö moät boå tuùc khaù hy höõu veà vieäc nghieân cöùu ngoaïi quoác theo moät chuû ñeà rieâng bieät, tyû nhö ngaøy nay ta goïi caùc ñeà taøi veà Ñoâng Nam AÙ hoïc hoaëc Thaùi Lan hoïc chaúng haïn, Xieâm La quoác loä trình taäp luïc nhö moät goùp maët quan troïng ñaùnh daáu söï tieán boä cuûa söû hoïc trieàu Nguyeãn, ngoaøi giaù trò chính cuûa noù laø taùc phaåm ñòa lyù giao thoâng khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Gia Ñònh, cuoái thaùng 12 naêm 2011 Caùi Beø, cuoái thaùng 12 naêm 2013 PHQ Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 15 CHUÙ THÍCH (1) Caùc aán phaåm cuûa cô quan naøy ñaïi löôïc nhö sau: Series veà ñòa lyù goàm taäp 1 neâu treân vaø caùc taäp tieáp theo laø, taäp 2 Thaäp luïc theá kyû chi Phi Luaät Taân Hoa kieàu [十六世紀之菲律賓華僑 - The Overseas Chinese in the Philippines during the Sixteenth century] cuûa Traàn Kinh Hoøa, 1963; taäp 3 Baéc thuoäc thôøi kyø ñích Vieät Nam [北屬时期的越南 - Vietnam During the Period of Chinese Rule] cuûa Löõ Só Baèng, 1964; taäp 4 Thöøa Thieân Minh Höông xaõ Traàn thò chính phaû [承天明鄕社陳氏正譜 (khaûo cöùu cuûa Traàn Kinh Hoøa veà taäp gia phaû cuûa doøng hoï ñaïi thaàn Traàn Tieãn Thaønh, in keøm noäi dung gia phaû do Traàn Nguyeân Thöôùc cheùp)] . Series veà lòch söû taäp 1 Quoác söû di bieân, taäp 2 Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, nhöng ñeán naêm 1979 cô quan naøy laïi coù theâm (hoaëc ñoåi teân “söû lieäu chuyeân san” thaønh) “Söû lieäu tuøng san” vôùi taäp 1 Nguyeãn Thuaät vaõng Taân nhaät kyù, in naêm 1980 [toâi ñaõ giôùi thieäu baûn in saùch naøy trong baøi “Löôïc taû veà saùch Vaõng söù Thieân Taân nhaät kyù vaø Vaõng Taân nhaät kyù” - taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (71). 2008]. (2) Söû kyù caùc trieàu vua Rama I ñeán Rama IV (1782-1868) ban ñaàu do Chaophraya Thiphakorawong (1812-1870) thöøa leänh vua Rama V bieân soaïn, ñeán naêm 1901, Prince Damrong caûi chính nhieàu söû lieäu sai laïc trong hai trieàu Rama I, Rama II vaø bieân soaïn laïi phaàn naøy theo hình thöùc bieân nieân, ñöôïc xem nhö laø moät boä phuï theâm vaøo Söû kyù [Phraratchaphongsawadan Krung Ratanakosin Chabap Hosamuthaengchat: Ratchakan Thi I - Ratchakan Thi II. Samunakphim Khlang Witthaya, Bangkok, B.E. 2505 (1962)] (löôïc dòch nguyeân chuù cuûa Traàn Kinh Hoøa). Boå chuù, Prince Damrong töùc [Hoaøng thaân] Phraya Damrong Rajanubhab (1862-1943), laø con cuûa vua Rama IV, em khaùc meï vôùi Rama V, naêm 1892 giöõ chöùc Boä tröôûng Noäi chính, thöïc hieän nhieàu caûi caùch quan troïng. Töø naêm 1915 chuyeân taâm nghieân cöùu hoïc thuaät, trôû thaønh nhaø vaên hoùa lôùn, ngöôøi môû ñaàu cho neàn söû hoïc hieän ñaïi Thaùi Lan, ngöôøi saùng laäp Thö vieän Quoác gia, chuû tòch ñaàu tieân cuûa Vieän Haøn laâm khoa hoïc Hoaøng gia Thaùi Lan. Naêm 1929 ñöôïc phong töôùc vò Samdeeh (töôùc vò cao nhaát trong haøng thaân vöông), sau naêm 1932 soáng taïi Penang. Naêm 1943 hoïc troø cuûa oâng ñaõ xuaát baûn Phraya Damrong toaøn taäp, hôn 100 taäp. Naêm 1962, nhaân kyû nieäm 100 naêm ngaøy sinh, toå chöùc UNESCO ñaõ phong taëng Prince Damrong danh hieäu Danh nhaân vaên hoùa theá giôùi. (3) Hai ñoaïn ÑNTL vaø 1 ñoaïn Lieät truyeän ñöôïc oâng Traàn Kinh Hoøa daãn nguyeân vaên chöõ Haùn, caùc ñoaïn naøy toâi tra chieáu vaø söû duïng baûn dòch Vieät vaên cuûa Toå Phieân dòch Vieän Söû hoïc, baûn in Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2007. (4) Töùc söû goïi Rama I, vöông hieäu chính thöùc laø Phrabatsomdet Phraphutthayot Fa Chulalok [1782-1809]. Ñaïi Nam thöïc luïc (ñaõ daãn) cheùp laø “Phaät vöông”. (5) Veà teân goïi vaø troïng löôïng caùc leã phaåm naøy coù vaøi ñieåm caàn bieát theâm nhö sau: luïa Kwian Ko, “Kwian Ko” coù theå laø caùch kyù aâm cuûa ngöôøi Thaùi ñeå chæ ñòa danh Quaûng Chaâu; luïa Tang Kia, “Tang Kia” laø caùch kyù aâm cuûa ngöôøi Thaùi ñeå chæ ñòa danh Ñoâng Kinh (Haø Noäi), toâi xaùc ñònh ñieàu naøy caên cöù treân moät ñòa ñoà coå veõ khu vöïc Nam AÙ do ngöôøi Thaùi thöïc hieän, vò trí Ñoâng Kinh/Haø Noäi ghi laø Tang Kia (Royal Siamese Maps, 2004, tr.164). Ñôn vò “hap”, theo oâng Traàn, nguyeân vaên Thaùi ngöõ duøng ñôn vò “hap”, oâng dòch laø “hôïp/ 合” vaø öôùc tính 1 hap/hôïp töông ñöông 60kg, 100 caân Vieät. Toâi taïm dòch laø “hoäp” nhaèm theå hieän söï trang troïng kính caån. (6) Töùc söû goïi Rama II, vöông hieäu chính thöùc laø Phrabatsomdet Phraphutthaloetlanaphalai [1809-1824]. Ñaïi Nam thöïc luïc (ñaõ daãn) cheùp laø “Phaät vöông môùi”. (7) Theo oâng Traàn, nguyeân vaên Thaùi ngöõ duøng ñôn vò “chang”, oâng dòch laø “chöông” vaø öôùc tính 1 chang/ chöông = 600gr. Tuy nhieân, khi tham khaûo Puangthong Rungswasdisab (1995) [xem thö muïc], thaáy 1 chang = 1,66kg, toâi caên cöù theo Puangthong Rungswasdisab, dòch thaúng ra soá kg cho tieän ñoïc. Nguyeân vaên vieát “löôõng chöông/ 兩章”, “tam chöông/ 三章”, ñoåi ra laø 3,3kg vaø 5kg. Löu yù, caùc soá lieäu leã phaåm cheùp trong Bieân nieân Xieâm coù cheânh leäch so vôùi ghi cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc. (8) Haûi caûng, cöûa soâng Menam Chaophraya, soâng lôùn, chaûy quanh kinh ñoâ Voïng Caùc. 16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục (9) Ñoaïn vaên naøy do oâng Traàn chuyeån töø tieáng Thaùi sang tieáng Trung, toâi dòch theo baûn tieáng Trung cuûa oâng Traàn. (10) Trong baøi giôùi thieäu, oâng Traàn Kinh Hoøa toû lôøi caûm ôn Giaùo sö Böûu Caàm veà vieäc naøy, nhöng coù sô suaát laø vieát sai teân thaønh 寶錦 [Böûu Caåm]. (11) An Nam chí löôïc, Haûi ngoaïi kyû söï vaø “Thaønh trì chí” (trong Gia ñònh thaønh thoâng chí) coù theå xem baûn tieáng Vieät, rieâng Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö hieäu hôïp baûn ñöôïc saép chöõ in laïi nguyeân taùc chöõ Haùn, hieäu khaùm caån thaän, phaàn khaûo cöùu baèng Trung vaên vaø Hoøa vaên, baûn in Nhaät Baûn, 1984 (quyeån Thöôïng), 1986 (quyeån Haï). (12) Trong baøi khaûo cöùu, oâng Traàn cheùp sai laø “18 vaïn chöõ” (baûn in, tr. 16). (13) Ñaïi Nam lieät truyeän cheùp thieáu maáy chöõ, khoâng roõ Löu thuû ôû traán naøo. (14) Chi tieát naøy coù theå Ñaïi Nam lieät truyeän laàm, vì trong Lôøi taáu (1810) Toáng Phöôùc Ngoaïn vaãn coøn xöng laø Thuoäc noäi cai cô. Chaéc Lieät truyeän cheùp laàm naêm Taân Muøi (1811) ra Taân Daäu (1801). (15) Trong baøi vieát “Caùch ñaây hôn 100 naêm moät boä chính söû Vieät Nam baèng chöõ Haùn ñöôïc dòch sang chöõ Thaùi” cuûa taùc giaû Thawi Swangpanyangkoon (Chaâu Kim Quôùi) ñaêng trong taïp chí Xöa vaø Nay soá 110 thaùng 02 naêm 2002, taùc giaû giôùi thieäu moät quyeån söû Vieät Nam vieát baèng chöõ Haùn laø Vieät Nam söû kyù (khoâng roõ taùc giaû) ñaõ ñöôïc moät ngöôøi Vieät teân laø Nguyeãn Phöôùc Doõng dòch sang tieáng Thaùi, in vaø phaùt haønh naêm 1900 vôùi töïa ñeà Phoângxaûvañan Yuoân [Bieân nieân söû Vieät Nam]. [In laàn hai taïi Phraï Nakhon, Bangkok, 1965]. Toâi thaáy baûn dòch naøy phieân aâm sai teân rieâng raát nhieàu, teân Toáng Phöôùc Ngoaïn naèm trong ñoaïn vaên sau: “Nhöõng toaùn chaïy thoaùt gaëp nhau taïi Haø-Tieân ñeå leân ñöôøng sang Xieâm. Ñi vôùi chuùa Nguyeãn coù raát nhieàu ngöôøi nhö: Toân Thaát Vi, Toân Thaát Dueä, Haø Vaên Ñöa, Tröông Phöôùc Tröng, Nguyeãn Vaên Dinh, Toáng Phöôùc Vaøng, Tröông Ñöùc, Toáng Laõnh, Nguyeãn Vaên Thaønh, Haø Coâng Veä, Nguyeãn Töôøng, Toáng Doõng, Tröông Phöôùc Giai”. (16) ÑNTL, chính bieân ñeä nhaát kyû, quyeån 2. Caùc trích daãn töø Ñaïi Nam thöïc luïc ñeàu giöõ nguyeân vaên baûn dòch cuûa Toå Phieân dòch Vieän Söû hoïc, baûn in Nxb Giaùo duïc, 2007. (17) ÑNTL, chính bieân ñeä nhaát kyû, quyeån 38. (18) ÑNTL, chính bieân ñeä nhaát kyû, quyeån 31. (19) Thuûy kinh chuù, saùch vieát veà caùc con soâng lôùn nhoû ôû Trung Quoác vaø caùc nöôùc laân caän, cuûa Lòch Ñaïo Nguyeân (466-527), ñöôïc nhieàu taùc giaû ñôøi sau boå chuù, qua ñoù ngöôøi ta theo doõi ñöôïc söï thay ñoåi doøng chaûy hoaëc boài laáp cuûa caùc doøng soâng töø lòch söû ñeán hieän taïi. Phaàn lieân quan ñeán soâng ngoøi Vieät Nam ñaõ ñöôïc dòch sang tieáng Vieät [xem Thuûy kinh chuù sôù, Nguyeãn Baù Maõo dòch, Nxb Thuaän Hoùa - Trung taâm Vaên hoùa Ngoân ngöõ Ñoâng Taây, 2005]. (20) Daëm ~ 576m, thöôùc ~ 32cm, taàm ~ 8 thöôùc. (21) Tröôïng, coù thuyeát cho ~ 5 thöôùc, laïi coù thuyeát cho ~10 thöôùc, toâi seõ nghieân cöùu theâm veà caùc ñôn vò ño chieàu daøi [xích, taàm, tröôïng, thaùc, boä, lyù…] trong khoaûng ñaàu trieàu Nguyeãn [taïm goïi laø giai ñoaïn “tieàn Hoäi ñieån”] vaø seõ boå sung sau. (22) Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí, phaàn vieát veà tænh An Giang. Duy Minh Thò soaïn naêm Nhaâm Thaân (1872), Thöôïng Taân Thò dòch Quoác ngöõ, Ñaïi Vieät taïp chí xuaát baûn naêm 1944. (23) Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, quyeån 31, phuï luïc “Caùc soâng lôùn cuûa nöôùc ta”. Baûn Töï Ñöùc, Phaïm Troïng Ñieàm dòch, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính, Vieän Söû hoïc - Nxb Thuaän Hoùa, 1992 (taäp 5, tr. 273). (24) Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí (1806) cuûa Leâ Quang Ñònh cuõng cheùp töï daïng chöõ Noâm Raïch Giaù nhö Taäp luïc, nhöng khoâng chuù theâm veà caây giaù [quyeån 7, tôø 75a]. Baûn chöõ Haùn in keøm theo baûn dòch cuûa Phan Ñaêng, Nxb Thuaän Hoùa, 2005. (25) Caùc baûn ñoà theá giôùi do Trung Quoác in hieän nay vaãn goïi/ghi Penang laø Taân Lang Döï vaø thaønh phoá George Town laø Taân Thaønh (Thaønh Cau). (26) Thuaän phong töông toáng (Minh) vaø Chæ nam chính phaùp (Thanh) in chung trong Löôõng chuûng haûi ñaïo chaâm kinh, Höôùng Ñaït hieäu chuù, Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn laàn 2, 1982 (laàn ñaàu 1961). [兩種海道針經/ Liangzhong Haidao Zhenjing]. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục 17 (27) Xem theâm Phaïm Hoaøng Quaân, “Haûi quoác vaên kieán luïc - khaûo saùt vaø trích dòch”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (77). 2009. (28) Haûi ñaûo daät chí, 6 quyeån (1806), Vöông Ñaïi Haûi [海島逸志,王大海/ Haidao Yizhi, Wang Dahai]. (29) Haûi luïc, 3 quyeån (1820), Taï Thanh Cao thuaät, Döông Bænh Nam ghi [海錄,謝清高-楊炳南/ Hai Lu, Xie Qinggao - Yang Bingnan]. (30) Hai caùch khaùc laø Ñôn chaâm (單針) vaø Phuøng chaâm (縫針), hai caùch naøy veà cô baûn cuõng töông töï Thuûy la baøn, vaãn laáy thieân can ñòa chi vaø caùc quaùi cho öùng vôùi phöông höôùng, nhöng caùch ghi cheùp coù nhieàu ñieåm khaùc so vôùi Thuûy la baøn. Tham khaûo Lôøi töïa cuûa Höôùng Ñaït trong baûn hieäu chuù Löôõng chuûng haûi ñaïo chaâm kinh, Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn laàn 2, 1982 (laàn ñaàu 1961). (31) Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí, baûn dòch trang 329, baûn chöõ Haùn quyeån 7, tôø 75a. (32) Baûn chöõ Haùn cheùp tay, Thö vieän KHXH phía Nam, KH: HNv-204. (33) Baûn chöõ Haùn cheùp tay, Phoøng Baûo quaûn-Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm Vieät Nam, KH: VHv1319, Baûn dòch Vieän Söû hoïc - Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 2009. (34) Baûn dòch, taäp 2, Vieän Söû hoïc - Nxb Thuaän Hoùa, 2006. (35) Baûn dòch song ngöõ Phaùp-Vieät töø nguyeân taùc chöõ Haùn saùch Haûi trình chí löôïc cuûa Phan Huy Chuù, Cahier d’Archipel 25. 1994. (36) Commerce et navigation en Asie du Sud-Est, XIVe-XIXe sieøcle = Trade and Navigation in Southeast Asia, 14th-19th centuries / Nguyeân Theâ Anh, Yoshiaki Ishizawa (eds.), Paris & Montreùal (Queùbec): I’Harmattan, 1998; Tokyo: Sophia University, c1999.  (37) The Pre-Modern East Asian Maritime Realm: An Overview of European-Language Studies, Asia Research Institute. Working Paper No.16 / National University of Singapore, 2003. Noùi theâm, chuùng toâi ñaõ giôùi thieäu veà Tieán só Wade qua baûn dòch moät coâng trình nghieân cöùu cuûa oâng, xem “Minh thöïc luïc - moät nguoàn söû lieäu Ñoâng Nam AÙ”- taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1, 2, 3 (78, 79, 80). 2010. (38) Nguyeãn Duy Chính, “Töông quan Xieâm - Vieät cuoái theá kyû 18”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (55). 2007, soá 1 (56), 2 (57), 3 (58). 2008. (39) Southeast Asian Historiography Unravelling the Myths - Essays in honour of Barend Jan Terwiel. Edited by Volker Grabowsky, River Books Co., Ltd. Bangkok, 2011. [Baøi cuûa GS Nguyeãn Theá Anh, tr. 294-305, ñoaïn trích coù lieân quan taïi trang 294-295]. Lôøi caûm ôn Trong thôøi gian bieân dòch vaø tìm hieåu Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, toâi ñaõ nhaän ñöôïc söï giuùp ñôõ hoaëc tö lieäu, hoaëc lôøi goùp yù raát quyù baùu cuûa anh em baïn beø ñoàng chí, bieát raèng ñoái vôùi caùc vò, ñaây chæ laø söï trôï giuùp voâ tö khoâng ñaùng keå. Nhöng toâi vaãn xin noùi ñoâi lôøi caûm taï gôûi ñeán caùc anh Nguyeãn Ngoïc Giao, anh Nguyeãn Duy Chính, anh Nguyeãn Baù Duõng, caùc baïn Toáng Phöôùc Khaûi, Buøi Phan Anh Thö, caùc thaønh vieân Quyõ Nghieân cöùu Bieån Ñoâng, Nhoùm nhöõng ngöôøi yeâu söû ôû Haø Noäi, cuøng caùc anh trong Ban bieân taäp taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån. Xin taát caû quyù vò nhaän Lôøi caûm ôn chaân thaønh cuûa toâi. Phaïm Hoaøng Quaân 18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục MOÄT SOÁ QUY ÖÔÙC KHI ÑOÏC BAÛN DÒCH * Khoaûng caùch Canh ~ 60 lyù (lyù: dòch Vieät vaên laø daëm); Daëm (Thanh/ TQ) ~ 576m [töông ñöông 1/3 mile (daëm Anh: 1.609 m)]. Taàm ~ 8 xích (xích: dòch Vieät vaên laø thöôùc); Xích ~ 32 cm (cm: ngöôøi Vieät tröôùc ñaây ñoïc laø: phaân Taây). Thoán = 1/10 xích * Phöông höôùng Trong nguyeân vaên Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, caùch ñònh/chæ höôùng phaàn nhieàu ghi theo quy öôùc cuûa heä ñoà hình La kinh, coøn goïi Thuûy la baøn, caùch tính naøy duøng ñôn töï goàm 12 ñòa chi, 8 thieân can (boû 2 can Maäu vaø Kyû), vaø 4 quaùi (Caøn Toán Khoân Caán), coäng 24 chöõ: Tyù, Quyù, Söûu, Caán, Daàn, Giaùp, Maõo, AÁt, Thìn, Toán, Tî, Bính, Ngoï, Ñinh, Vò (Muøi), Khoân, Thaân, Canh, Daäu, Taân, Tuaát, Caøn, Hôïi, Nhaâm, ñeå bieåu thò cho 24 höôùng. So vôùi La baøn heä nguyeân voøng [Baéc: 000 ñoä taêng theo chieàu kim ñoàng hoà ñeán 360 ñoä] moãi chöõ (chæ höôùng) coù khoaûng leäch goùc 15 ñoä. Thí duï: Tyù öùng vôùi chaùnh baéc, cuõng laø öùng vôùi ñieåm 0 ñoä vaø 360 ñoä truøng, höôùng Tyù nhö moâ taû trong vaên baûn coù theå cheânh leäch trong khoaûng 15 ñoä (töø 352,5 ñoä ñeán 7,5 ñoä), nhö ñoà hình döôùi ñaây: Trong nguyeân taùc khoâng thoáng nhaát caùch duøng töø ñònh höôùng, thí duï cuøng chæ höôùng chaùnh taây nhöng coù choã vieát laø “höôùng taây”, coù choã vieát laø “höôùng Daäu”. Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp naøy, baûn dòch giöõ nguyeân vaên ñeå deã kieåm tra. * Ñòa danh Nhaèm löu giöõ maët chöõ nhöõng ñòa danh, baûn dòch ñöa taát caû töï daïng goác (haàu heát laø chöõ Noâm) xuoáng phaàn chuù thích. Ñoà hình La kinh Ñoái vôùi caùc teân rieâng chöõ Noâm (ñòa danh vaø vaät danh), 19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục coù nhieàu chöõ laï maø caùc boä goõ (toâi) ñang duøng khoâng coù, caùc chöõ naøy seõ ñöôïc raùp töø caùc boä Thuû chöõ Haùn, theo caùch ñaët caùc boä thuû gaàn nhau trong ngoaëc ñôn ñeå chæ moät chöõ Noâm, raùp phaûi traùi: khoâng daáu ( ), raùp treân döôùi: daáu cheùo ( / ). Thí duï, chöõ hoøn trong nguyeân baûn ñöôïc vieát bôûi traùi thaïch phaûi hoaøn, seõ vieát (石 丸); chöõ muõi trong nguyeân baûn ñöôïc vieát treân sôn döôùi moãi, seõ vieát (山/每)... * Danh töø chung töông öùng thöôøng gaëp trong nguyeân vaên hoaëc baûn dòch Noâm / Vieät 漢 / 中文 角 vuõng, vònh muõi 嶼, 島, 洲 hoøn, cuø lao, coàn 山, 岡 nuùi 灣, 海灣 河川, 江, 河, 水渠 soâng, raïch, taéc Thailand/ Cambodia (c) ao laem ko, kas, koh (c), kaoh (c) khao, phnum (c) maenam, stung, khlong, preaek (c), stoeng (c) maenam, prek (c), pieâm (c) 海門, 海口, 河口, cöûa bieån, cöûa 江口 soâng, vaøm 水路, 狹隘港口 kheùm (氵欠), thuøng (桶) 湖, 潭 ñaàm, ñìa, ao, hoà dam, 城, 鎮, 邑 thaønh, traán, xöù, baûo 社, 村 xoùm, thoân baâng (c) muang, buri, nakhon, so roât (c) ban, phum (c) Malaysia English telok tanjong, ujong pulau bay, gulf cape, point, promontory island, peak gunong moutain sungai, batang hari, batang air river, rivulet, water-course, stream river mouth, estuary channel kuala, muara lahar lake buruj urban, city, town, business district Village, settlement * Teân saùch, baøi vieát thöôøng gaëp ñöôïc vieát taét (trong baûn dòch) Taäp luïc: noäi dung Xieâm La quoác loä trình taäp luïc cuûa Toáng Phöôùc Ngoaïn vaø Döông Vaên Chaâu. Traàn baûn: baûn in, chaám caâu, baøi nghieân cöùu cuûa oâng Traàn Kinh Hoøa trong baûn in Xieâm La quoác loä trình taäp luïc naêm 1966 taïi Hoàng Koâng. Baûn T-S: baûng ñoái aâm caùc ñòa danh cuûa Traàn Kinh Hoøa vaø Kimura Sokichi trong baûn in Xieâm La quoác loä trình taäp luïc naêm 1966 taïi Hoàng Koâng. Baûn G.W: baøi nghieân cöùu, baûn dòch Anh ngöõ Phaàn III, caùc chuù thích cuûa Geoff Wade trong: A Maritime Route in the Vietnamese Text “Xieâm La quoáâc loä trình taäâp luïc” (1810). Royal Siamese Maps, 2004: Caùc baûn ñoà Siam vaø khu vöïc Nam AÙ do ngöôøi Thaùi soaïn veõ trong cuoái theá kyû 18 vaø theá kyû 19 in chung trong Royal Siamese Maps-War and Trade in Nineteenth Century Thailand, Santanee Phasuk and Philip Stott, River Books Co., Ltd, Bangkok, 2004. 20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 8 (106) . 2013 - Xiêm La quốc lộ trình tập lục XIEÂM LA QUOÁC LOÄ TRÌNH TAÄP LUÏC (Gia Long cöûu nieân - 1810) Toáng Phöôùc Ngoaïn - Döông Vaên Chaâu taäp LÔØI TAÁU Chaùnh söù Khaâm sai thuoäc noäi Cai cô, thaàn, Toáng Phöôùc Ngoaïn, Phoù söù Thò noäi Tham luaän, thaàn, Döông Vaên Chaâu, Chuùng thaàân daäp ñaàu cuùi ñaàu traêm laïy kính caån taâu: Vaâng meänh nhaän saéc sai ñi söù nöôùc Xieâm, tìm hieåu nhöõng ñieàu thaáy bieát veà nuùi soâng ñöôøng saù, gaëp ñöôïc Ñaïo nhaân laø thaày Thuïy(1) thuyeát minh höôùng daãn caùc ñöôøng thuûy ñöôøng boä töø cöûa bieån Ba Thaéc ñeán möông Xa Laùng,(2) töø nuùi non ñaàu nguoàn cho ñeán bieån caû ngoaøi khôi, toång quaùt caën keõ. Chuùng thaàn ñem nhöõng ñieàu aáy hoûi laïi Cai ñoäi Thaïnh, Thoâng ngoân Bieån, vaø [ngöôøi ôû] sôû Phuù Quoác laø Laùi An, Laùi Taâm, cuøng caùc löu daân kieàu ngöï(3) [ôû Xieâm], qua lôøi nhöõng ngöôøi naøy thì thaáy raèng phaàn lôùn gioáng nhau, sai bieät raát ít. Chuùng thaàn beøn toång hôïp choïn löïa caùc lôøi aáy laøm thaønh toaùt yeáu, vuïng veà veõ thaønh moät taäp ñòa ñoà vaø cheùp thaønh moät taäp loä trình ñöôøng thuûy ñöôøng boä, nay veà xin daâng leân. Nhöng chuùng thaàn ngu muoäi keùm coûi, lo laéng hoài hoäp, khoâng kìm ñöôïc run sôï, vaïn laàn mong Hoaøng thöôïng saùng suoát. Caån thaän taâu roõ, ngaøy muøng möôøi thaùng Baûy naêm Gia Long thöù chín [09/8/1810]. XIEÂM LA QUOÁC LOÄ TRÌNH TAÄP LUÏC Töø ñaàm Coå Coâng, ñaát thuoäc traán Haø Tieân, töø traán Haø Tieân trôû leân laø ñaát thuoäc thaønh Gia Ñònh, töø ñaàm Coå Coâng trôû xuoáng laø ñaát thuoäc nöôùc Xieâm La.(4) (I) LUÏC HAØNH THÖÔÏNG LOÄ [Ñöôøng boä maïn treân] Töø doanh Nam Vang [Phnom Penh],(5) ñöôøng boä chia hai ngaû, moät ngaû theo höôùng taây, hai beân nuùi röøng töøng lôùp taïp nhaïp, coù nôi ñoàng khoâng moâng quaïnh chæ coù lau saäy, nhieàu thuù döõ, ñi 6 ngaøy ñeán Luïc Khoân Uaát [Pursat?],(6) nôi naøy coù chuøa xöa xaây baèng ñaù, khoâng ngöôøi ôû. Töø Luïc Khoân Uaát ñöôøng ñi hai beân nuùi röøng lieân tieáp, caây coái sum sueâ, nhieàu thuù döõ, ñi 6 ngaøy ñeán xöù Baùt Taàm Boân [Battambang].(7) Nôi naøy tröôùc kia do Chieâu Chuøy Ca traán thuû.(8) [Töø Nam Vang] moät ngaû theo höôùng nam,(9) hai beân heo huùt lau saäy röøng taïp, coù ngöôøi Cao Mieân ôû, ñi 10 ngaøy thoâng ñeán xöù Baùt Taàm Boân.