Tài liệu Xây dựng văn hóa nhà trường ở các trường trung học phổ thông huyện yên phong, tỉnh bắc ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LƢU VĂN MÙI XÂY DỰNG VĂN HÓA NHÀ TRƢỜNG Ở CÁC TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG HUYỆN YÊN PHONG, TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 60.14.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. PHÙNG THỊ HẰNG THÁI NGUYÊN - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian học tập nghiên cứu và triển khai đề tài: “Xây dựng văn hóa nhà trường ở các Trưởng THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh”, đến nay tôi đã hoàn thành đề tài nghiên cứu của mình. Tôi xin bảy tỏ tấm lòng biết ơn sâu sắc nhất tới cô giáo - TS. Phùng Thị Hằng - Người thầy đã trực tiếp hướng dẫn tôi trong suốt quá trình tôi nghiên cứu và thực hiện luận văn này. Đồng thời tôi cũng chân thành cảm ơn các đồng chí lãnh đạo nhà trường, các cán bộ, giáo viên thuộc các tổ bộ môn, các đoàn thể, các em học sinh trong các trường trung học phổ thông huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh đã giúp đỡ để tôi hoàn thành tốt đề tài nghiên cứu này. Do thời gian nghiên cứu có hạn và khả năng cá nhân còn hạn chế nên kết quả nghiên cứu có thể còn những thiếu xót hạn chế nhất định. Tác giả rất mong nhận được sự góp ý của các thầy cô, các độc giả để đề tài nghiên cứu được hoàn thiện hơn. Tác giả Lƣu Văn Mùi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii MỤC LỤC Lời cảm ơn ......................................................................................................... i Mục lục .............................................................................................................. ii Những cụm từ viết tắt trong luận văn .............................................................. vi Danh mục các bảng ......................................................................................... vii Danh mục các sơ đồ ....................................................................................... viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 2 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ........................................................... 2 3.1. Khách thể nghiên cứu .......................................................................... 2 3.2. Đối tượng nghiên cứu.......................................................................... 2 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................. 3 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu .................................................................... 3 7. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 3 7.1. Phương pháp luận ................................................................................ 3 7.2. Các phương pháp nghiên cứu cơ bản .................................................. 3 8. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài ...................................................... 4 9. Cấu trúc luận văn ....................................................................................... 5 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ XÂY DỰNG VĂN HOÁ NHÀ TRƢỜNG ..................................................................................... 6 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ............................................................ 6 1.2. Một số khái niệm cơ bản......................................................................... 8 1.2.1. Khái niệm quản lý, quản lý giáo dục, quản lý nhà trường ............... 8 1.2.2. Khái niệm văn hoá, văn hoá tổ chức .............................................. 15 1.3. Một số vấn đề cơ bản về xây dựng văn hóa nhà trường ....................... 20 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii 1.3.1. Khái niệm văn hóa nhà trường ....................................................... 20 1.3.2. Vai trò của văn hóa nhà trường ...................................................... 29 1.3.3. Các căn cứ để xây dựng văn hóa nhà trường ................................. 31 1.3.4. Các nội dung cơ bản của việc xây dựng văn hóa nhà trường ........ 32 1.3.5. Vai trò của Hiệu trưởng trong việc xây dựng VHNT .................... 37 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 40 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG CÔNG TÁC XÂY DỰNG VĂN HOÁ NHÀ TRƢỜNG Ở CÁC TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG HUYỆN YÊN PHONG, TỈNH BẮC NINH................................................... 41 2.1. Khái quát lịch sử phát triển của các Trường THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh............................................................................ 41 2.2. Thực trạng môi trường văn hoá ở các Trường THPT trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh ....................................................... 46 2.2.1. Mức độ biểu hiện của các hành vi vi phạm chuẩn mực và nội quy nhà trường của học sinh ........................................................... 46 2.2.2. Nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên, học sinh về tầm quan trọng của việc xây dựng văn hoá nhà trường ......................... 49 2.2.3. Nhận thức của giáo viên, học sinh về ảnh hưởng của VHNT đến giáo viên, học sinh.................................................................... 50 2.2.4. Nhận thức của cán bộ, giáo viên về mối quan hệ giữa các thành viên của nhà trường trong công tác xây dựng Văn hoá nhà trường ....................................................................................... 54 2.2.5. Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên, học sinh về các nội dung và con đường giáo dục văn hoá nhà trường..................... 60 2.2.6. Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về nội dung và phương thức của công tác xây dựng văn hóa nhà trường ............... 63 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 2.2.7. Hoạt động của Hiệu trưởng trong việc xây dựng văn hóa nhà trường .............................................................................................. 67 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 74 Chƣơng 3. BIỆN PHÁP XÂY DỰNG VĂN HÓA NHÀ TRƢỜNG Ở CÁC TRƢỜNG THPT HUYỆN YÊN PHONG, TỈNH BẮC NINH ............. 75 3.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp xây dựng văn hóa nhà trường ở các trường THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh ....................... 75 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục tiêu của quá trình giáo dục ............ 75 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả, thiết thực ................................ 75 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa và phát triển của hệ thống giá trị ............................................................................................... 75 3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo xây dựng và phát triển phải đi đôi với xóa bỏ, ngăn chặn các tiêu cực ảnh hưởng đến nhà trường ............ 76 3.1.5. Nguyên tắc đảm bảo phát huy vai trò chủ thể của giáo viên và học sinh ............................................................................................ 76 3.2. Các biện pháp xây dựng văn hóa nhà trường ở các trường THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh ....................................................... 76 3.2.1. Xây dựng kế hoạch và triển khai tổ chức thực hiện kế hoạch hàng năm về xây dựng văn hóa nhà trường .................................... 76 3.2.2. Nâng cao nhận thức cho cán bộ, giáo viên và học sinh về tầm quan trọng của công tác xây dựng văn hoá nhà trường .................. 80 3.2.3. Tăng cường giáo dục chính trị-tư tưởng, đạo đức lối sống cho cán bộ, giáo viên và học sinh ................................................... 82 3.2.4. Tăng cường quản lý đối với việc thực hiện các nội quy, quy chế trong dạy học, coi trọng tính hiệu quả và chất lượng của quá trình dạy học .................................................................................... 84 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v 3.2.5. Xây dựng nhà trường xanh-sạch-đẹp, khang trang, có môi trường cảnh quan sư phạm văn hóa, thân thiện .............................. 88 3.2.6. Tổ chức phong trào thi đua xây dựng nếp sống văn minh, thanh lịch của học sinh trung học phổ thông huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh ...................................................................... 90 3.2.7. Nâng cao vai trò của Đoàn thanh niên, coi đó là lực lượng nòng cốt trong các hoạt động xây dựng văn hóa nhà trường đối với học sinh ............................................................................... 93 3.2.8. Tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường với các địa phương và gia đình trong việc xây dựng văn hóa nhà trường ..................... 94 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................... 97 1. Kết luận .................................................................................................... 97 2. Kiến nghị.................................................................................................. 98 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 101 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 105 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi NHỮNG CỤM TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN BGH : Ban Giám hiệu CB : Cán bộ CBGV : Cán bộ giáo viên CBQL : Cán bộ quản lý CBQLGD : Cán bộ quản lý giáo dục GD : Giáo dục GD&ĐT : Giáo dục và Đào tạo GV : Giáo viên GVCN : Giáo viên chủ nhiệm HS : Học sinh QLGD : Quản lý giáo dục SL : Số lượng THPT : Trung học phổ thông TNCS : Thanh niên cộng sản VH : Văn hóa VHNT : Văn hóa nhà trường XH : Xã hội XHCN : Xã hội chủ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Bảng Thống kê về nguồn cán bộ, giáo viên, nhân viên của các nhà trường THPT huyện Yên Phong ...................................... 43 Bảng 2.2. Quy mô giáo dục của các nhà trường trong 5 năm học .................. 45 Bảng 2.3. Chất lượng 2 mặt giáo dục của các nhà trường năm học 2010-2011 ...... 45 Bảng 2.4. Mức độ biểu hiện của các hành vi vi phạm chuẩn mực và nội quy nhà trường .............................................................................. 47 Bảng 2.5. Nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên, học sinh về tầm quan trọng và mức độ thể hiện của việc xây dựng văn hóa nhà trường ..................................................................................... 49 Bảng 2.6. Nhận thức của học sinh về ảnh hưởng của VHNT đến học sinh .........51 Bảng 2.7. Nhận thức của giáo viên về ảnh hưởng của VHNT đến giáo viên..........53 Bảng 2.8. Nhận thức của cán bộ, giáo viên về mối quan hệ giữa các thành viên trong công tác xây dựng VHNT.................................. 55 Bảng 2.9. Đánh giá của giáo viên về mức độ biểu hiện của các mối quan hệ giữa các thành viên trong nhà trường.............................. 57 Bảng 2.10. Nhận thức của CBQL, GV, HS về các nội dung giáo dục VHNT....... 61 Bảng 2.11. Nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên, học sinh về các con đường giáo dục VHNT........................................................... 62 Bảng 2.12. Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về nội dung xây dựng văn hóa nhà trường .............................................................. 64 Bảng 2.13. Mức độ nhận thức của BGH nhà trường, các Tổ chuyên môn và BCH công đoàn, Đoàn TNCS HCM, GVCN về phương thức của việc xây dựng văn hóa nhà trường.................... 66 Bảng 2.14. Thực trạng hoạt động của Hiệu trưởng trong việc xây dựng VHNT ................................................................................. 67 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn viii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Mối quan hệ giữa các chức năng quản lý ...................................... 10 Sơ đồ 1.2: Mô hình tảng băng về văn hóa nhà trường .................................... 23 Sơ đồ 1.3: Các yếu tố cấu thành văn hóa nhà trường ..................................... 24 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong bối cảnh thế giới có nhiều thay đổi với xu hướng hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, Việt Nam tiếp tục công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, đang mở ra nhiều triển vọng phát triển giáo dục của quốc gia nói chung và nhà trường Trung học phổ thông nói riêng; đồng thời, cũng tiếp nhận những thách thức to lớn đối với sự phát triển giáo dục - đào tạo, đặc biệt là việc giữ gìn, phát triển văn hoá nhà trường. Tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 2 (khoá VIII) về giáo dục đào tạo, trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển toàn diện của giáo dục - đào tạo tỉnh Bắc Ninh, giáo dục-đào tạo bậc trung học ở huyện Yên Phong ngày một ổn định và phát triển. Đây là một trong các huyện dẫn đầu của tỉnh: quy mô ổn định, đáp ứng nhu cầu học tập của nhân dân; chất lượng giáo dục đại trà, giáo dục toàn diện được giữ vững và nâng dần chất lượng; kết quả học sinh giỏi ở mức khá của tỉnh; cơ sở vật chất trang thiết bị từng bước được tăng cường; công tác xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý và giáo viên, nhân viên được quan tâm, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của sự nghiệp giáo dục; vai trò chỉ đạo, quản lý giáo dục ngày càng được nâng cao. Bên cạnh những ưu điểm, kết quả đạt được, giáo dục bậc trung học ở tỉnh Bắc Ninh nói chung, huyện Yên Phong nói riêng còn bộc lộ một số hạn chế: chất lượng giáo dục đại trà thực chất chưa cao; các điều kiện đáp ứng cho giáo dục tuy có tăng trưởng song còn thiếu, chưa đồng bộ, chưa cập nhật so với nhu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông. Đặc biệt, chất lượng giáo dục đạo đức ở một bộ phận học sinh còn hạn chế; việc xây dựng các giá trị, chuẩn mực, niềm tin và hành vi ứng xử của các thành viên trong nhà trường chưa được quan tâm thích đáng và chưa thể hiện được nét riêng trong bản sắc văn hóa của nhà trường so với các trường khác. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Bản thân tôi, hiện đang là học viên lớp Quản lý giáo dục-chương trình đào tạo thạc sỹ của Trường Đại học Sư phạm-Đại học Thái Nguyên, đã có nhiều năm là giáo viên bậc trung học phổ thông, là chuyên viên chỉ đạo chuyên môn cấp học trung học cơ sở và lãnh đạo ngành giáo dục của huyện. Với kiến thức đã được học tập, nghiên cứu, đào tạo tại trường cùng với những kinh nghiệm nhất định trong quá trình công tác, chúng tôi chọn vấn đề “Xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT huyện Yên Phong - tỉnh Bắc Ninh” làm luận văn thạc sỹ với mong muốn góp một phần nhỏ bé trong công tác xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT nói chung, ở các trường THPT huyện Yên Phong- tỉnh Bắc Ninh nói riêng, nhằm xây dựng văn hoá nhà trường ngày càng tích cực, lành mạnh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện của nhà trường THPT trong giai đoạn hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn, đề tài nhằm đề xuất một số biện pháp xây dựng văn hoá nhà trường có tính khả thi, phù hợp với thực tế quản lý giáo dục ở các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Phong - tỉnh Bắc Ninh, góp phần nâng cao chất lượng quản lý nhà trường và giáo dục toàn diện nhân cách cho học sinh, trong điều kiện phát triển của nhà trường hiện nay. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Công tác xây dựng văn hoá nhà trường ở trường THPT. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Biện pháp xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Phong- tỉnh Bắc Ninh trong điều kiện phát triển của nhà trường hiện nay. 4. Giả thuyết khoa học Công tác xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh sẽ có hiệu quả cao nếu người hiệu trưởng nắm chắc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 khoa học quản lý, từ đó xác định được các biện pháp xây dựng văn hóa nhà trường một cách phù hợp với điều kiện phát triển của nhà trường trong giai đoạn hiện nay. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận của vấn đề xây dựng văn hoá nhà trường. 5.2. Nghiên cứu thực trạng môi trường văn hoá và công tác xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. 5.3. Đề xuất các biện pháp xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu những biện pháp xây dựng văn hoá nhà trường của hiệu trưởng các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh trong điều kiện phát triển của nhà trường hiện nay (2010-2020). 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận Tiếp cận vấn đề nghiên cứu từ các góc độ: tiếp cận giá trị, tiếp cận hoạt động-nhân cách, tiếp cận hệ thống và dựa trên cơ sở những chủ trương chính sách phát triển văn hoá giáo dục của Đảng và Nhà nước, thực tế hoạt động xây dựng văn hoá của các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh hiện nay. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu cơ bản a. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận: Đọc, phân tích, hệ thống hoá, khái quát hoá các tài liệu lý luận liên quan đến vấn đề văn hóa nhà trường và xây dựng VHNT ở các trường THPT. b. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi: Xây dựng các phiếu trưng cầu ý kiến nhằm khảo sát ý kiến của các đối tượng: CBQL, GV, HS về nhận thức, thực trạng, nhu cầu xây dựng văn hóa nhà trường... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 - Phương pháp đàm thoại: Trò chuyện trực tiếp với các CBQL, GV, HS các nhà trường, hoặc các lực lượng ngoài nhà trường, trên cơ sở đặt câu hỏi hoặc nêu vấn đề và đề nghị đối tác có ý kiến trao đổi. Phương pháp này được sử dụng để thu thập thêm thông tin mà không cần sử dụng phiếu. - Phương pháp quan sát: Trực tiếp quan sát các hoạt động của GV, HS ở lớp, ở trường; các cơ sở vật chất, trang thiết bị, cảnh quan sư phạm…nhằm thu thập thông tin thực tiễn cho đề tài. - Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia: Trong quá trình nghiên cứu, xin ý kiến trực tiếp từ các chuyên viên, trưởng, phó các Phòng, Ban, lãnh đạo Sở GD&ĐT nhằm đánh giá về tình hình xây dựng VHNT tại các nhà trường; xin ý kiến của các chuyên gia thuộc lĩnh vực QLGD trong việc triển khai nghiên cứu và đề xuất các biện pháp xây dựng văn hóa nhà trường. - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm: Nghiên cứu các tài liệu liên quan đến xây dựng văn hóa nhà trường, thực tiễn công tác xây dựng VHNT tại các trường THPT huyện Yên Phong để đánh giá những ưu điểm và tồn tại, trên cơ sở đó đề xuất một hệ thống các biện pháp giúp các nhà trường xây dựng VHNT có hiệu quả hơn. 8. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài - Về lý luận: Đề tài góp phần làm rõ cơ sở lý luận về công tác xây dựng văn hoá nhà trường của hiệu trưởng các trường THPT. - Về thực tiễn: + Nhận xét, đánh giá đúng thực trạng về công tác xây dựng văn hóa nhà trường ở các trường THPT huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. + Đề xuất các biện pháp xây dựng văn hóa nhà trường nhằm góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện ở các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và khuyến nghị, Luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận của vấn đề xây dựng văn hoá nhà trường Chương 2. Thực trạng công tác xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Chương 3. Đề xuất các biện pháp xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ XÂY DỰNG VĂN HOÁ NHÀ TRƢỜNG 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Việc xây dựng văn hóa trong các nhà trường nói chung và nhà trường THPT nói riêng từ lâu đã trở thành vấn đề quan tâm của các nước trên thế giới trong đó có Việt Nam. Đây là vấn đề đã được các nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm. Họ nghiên cứu thực tiễn các nhà trường để tìm ra các biện pháp xây dựng văn hóa nhà trường sao cho hiệu quả nhất. Văn hoá nhà trường là văn hoá của một tổ chức bởi lẽ xét về bản chất, mỗi nhà trường là một tổ chức hành chính-sư phạm. Đó là một thế giới thu nhỏ với cơ cấu, chuẩn mực, quy tắc hoạt động, những giá trị, điểm mạnh và điểm yếu riêng, do những con người cụ thể mọi thế hệ tạo lập. Với tư cách là một tổ chức, mỗi nhà trường tồn tại dù ít hay nhiều một nền văn hoá nhất định. Tuy nhiên cho đến nay, có rất ít tác giả quan tâm và đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống về việc xây dựng văn hoá nhà trường. Một số cuốn sách hoặc bài viết gần đây mới chỉ đề cập tới những khía cạnh nhất định của công tác xây dựng văn hoá học đường, môi trường văn hoá cơ sở, chẳng hạn: - Vũ Khiêu (Chủ biên) (2000), Văn hóa Việt Nam, Xã hội và con người, NXB Khoa học xã hội. - V.M Rôđin (2000), Văn hoá học (người dịch: Nguyễn Hồng Minh), Nhà xuất bản chính trị quốc gia, Hà Nội. - Văn Đức Thanh (2001), Xây dựng môi trường văn hoá cơ sở, Nhà xuất bản chính trị quốc gia, Hà Nội. - Đỗ Huy (2001), Xây dựng môi trường văn hoá ở nước ta hiện nay từ góc nhìn giá trị học, Viện văn hoá, Nhà xuất bản thông tin, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 - Đinh Viễn Trí - Đông Phương Tri (Ngọc Anh dịch) (2003), Văn hoá giao tiếp ứng xử, Nhà xuất bản Văn hoá thông tin Hà Nội. - Phạm Hồng Quang (2006), Môi trường giáo dục, Nhà xuất bản Giáo dục. - Trường ĐHSPHN (9-2007)- Viện nghiên cứu sư phạm, Hội thảo khoa học: Xây dựng văn hoá học đường-Giải pháp nâng cao chất lượng giáo dục nhà trường, Hà Nội,… Nhìn chung, các nghiên cứu nêu trên chưa đề cập một cách đầy đủ và toàn diện về văn hoá nhà trường, nhất là về công tác xây dựng văn hoá nhà trường ở các trường trung học phổ thông. Ngành giáo dục tỉnh Bắc Ninh nói chung, huyện Yên Phong nói riêng trong những năm gần đây cũng đã có sự chú ý tới công tác xây dựng văn hóa trong các nhà trường nói chung và trường THPT nói riêng để góp phần xây dựng một môi trường giáo dục lành mạnh, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đáp ứng được nhu cầu của người học trong thời đại ngày nay. Tuy nhiên, việc chỉ đạo thực hiện và kết quả công tác xây dựng văn hóa nhà trường trên địa bàn tỉnh nói chung và trên địa bàn huyện Yên Phong nói riêng vẫn chưa có chiều sâu, chưa rõ nét và có phần còn hạn chế. Trên thực tế, công tác quản lý trường học của Hiệu trưởng các trường THPT chủ yếu mới tập trung vào quản lý chuyên môn và quản lý đội ngũ giáo viên, quản lý học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy và học của nhà trường. Vì vậy, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài này làm luận văn thạc sỹ với hy vọng góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận về xây dựng văn hóa nhà trường ở trường trung học phổ thông, đồng thời đề xuất một số biện pháp của Hiệu trưởng trong công tác xây dựng văn hóa nhà trường góp phần xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, tích cực, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện ở học sinh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 1.2. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1. Khái niệm quản lý, quản lý giáo dục, quản lý nhà trường 1.2.1.1. Khái niệm, chức năng quản lý * Khái niệm quản lý Quản lý là một hiện tượng xuất hiện rất sớm, là một phạm trù tồn tại khách quan được ra đời từ bản thân nhu cầu của mọi chế độ xã hội, mọi quốc gia trong mọi thời đại mà qua đó có nhiều quan điểm khác nhau về quản lý. Chẳng hạn: Tác giả Nguyễn Ngọc Quang cho rằng “Quản lý là hoạt động có định hướng, có kế hoạch của chủ thể quản lý đến đối tượng bị quản lý trong tổ chức để vận hành tổ chức, nhằm đạt được mục đích nhất định” [28]. Tác giả Đặng Quốc Bảo cho rằng “Hoạt động quản lý bắt nguồn từ sự phân công, hợp tác lao động. Chính sự phân công, hợp tác lao động nhằm đến hiệu quả nhiều hơn, năng suất cao hơn trong việc đòi hỏi phải có sự chỉ huy phối hợp, điều hành, kiểm tra, chỉnh lý… phải có người đứng đầu. Đây là hoạt động để người thủ trưởng phối hợp nỗ lực với các thành viên trong nhóm, trong cộng đồng, trong tổ chức đạt được mục tiêu đề ra” ([1], [2]). Tác giả Nguyễn Quốc Chí và Nguyễn Thị Mỹ Lộc cho rằng “Quản lý là sự tác động có định hướng, có chủ đích của chủ thể quản lý (người quản lý) trong tổ chức nhằm làm cho tổ chức vận hành và đạt được mục đích của tổ chức” [8]. Tuy các cách diễn đạt về quản lý có những điểm khác nhau nhưng chúng tôi nhận thấy khái niệm quản lý bao hàm ý nghĩa chung là: + Quản lý là một dạng hoạt động thiết yếu nhằm đảm bảo hoàn thành công việc chung qua việc phối hợp những nỗ lực của mọi người trong tổ chức. + Quản lý là phương thức tốt nhất để đạt được mục tiêu chung của một nhóm người, một tổ chức, một cơ quan hay nói rộng hơn là một nhà nước. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 + Quản lý là quá trình tác động có định hướng, có tổ chức của chủ thể quản lý lên khách thể quản lý, thông qua các cơ chế quản lý, nhằm sử dụng hiệu quả các nguồn lực trong điều kiện môi trường biến động khiến hệ thống ổn định, phát triển, đạt được những mục tiêu đã định. Dựa vào những quan niệm nêu trên, chúng tôi hiểu: Quản lý là một quá trình tác động có tổ chức, có kế hoạch của chủ thể quản lý đến khách thể quản lý nhằm đạt được các mục tiêu chung. Bản chất của quản lý là một loại lao động đặc biệt nhằm điều khiển lao động xã hội ngày càng phát triển. Các loại hình lao động càng phong phú, phức tạp thì hoạt động quản lý càng có vai trò quan trọng. * Các chức năng cơ bản của quản lý: Trong lĩnh vực quản lý đã có nhiều hệ thống phân loại chức năng quản lý, song có thể khái quát lại thành các chức năng cơ bản như sau [theo 2]: - Chức năng kế hoạch hóa: Là chức năng khởi đầu, là tiền đề, điều kiện của mọi quá trình quản lý. Kế hoạch là bản thiết kế, trong đó xác định mục đích, mục tiêu đối với tương lai của tổ chức và xác định con đường, biện pháp, cách thức để đạt được mục tiêu, mục đích đó. Có ba nội dung chủ yếu của chức năng kế hoạch hóa: + Xác định, hình thành các mục tiêu phát triển của tổ chức, của hoạt động và các mục tiêu của quản lý tương thích. + Xác định chương trình hành động, các biện pháp cần thiết để đạt được các mục tiêu của quản lý và các mục tiêu phát triển của tổ chức. + Xác định và phân phối các nguồn lực, các điều kiện cần thiết. - Chức năng tổ chức: Là quá trình hình thành các quan hệ và cấu trúc các quan hệ giữa các thành viên, giữa các bộ phận trong một tổ chức nhằm tạo cơ chế đảm bảo sự phối hợp, điều phối tốt các nguồn lực, các điều kiện cho việc thực hiện thành công kế hoạch, chương trình hành động và nhờ đó mà đạt được mục tiêu tổng thể của tổ chức. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 Quá trình tổ chức sẽ lôi cuốn việc hình thành, xây dựng các bộ phận cùng các công việc của chúng và sau đó là vấn đề nhân sự, gồm việc xác định và nhóm gộp các hoạt động, giao phó quyền hành của người quản lý và tạo ra sự phối hợp thực hiện mục tiêu của tổ chức một cách khoa học, có hiệu quả. - Chức năng chỉ đạo (lãnh đạo): Sau khi kế hoạch đã được lập, cơ cấu bộ máy đã hình thành, nhân sự đã được tuyển dụng thì phải có quá trình tác động chỉ đạo (directing, hay infuencing). Chỉ đạo (hay lãnh đạo) bao hàm cả việc liên kết các thành viên và động viên họ hoàn thành nhiệm vụ. - Chức năng kiểm tra: Là chức năng của quản lý nhằm đánh giá, phát hiện và điều chỉnh kịp thời giúp cho hệ quản lý vận hành tối ưu, đạt mục tiêu đề ra. Kiểm tra là nhằm xác định kết quả thực tế so với yêu cầu tiến độ và chất lượng vạch ra trong kế hoạch, phát hiện những sai lệch, đề ra những biện pháp uốn nắn điều chỉnh kịp thời. Kiểm tra không chỉ là giai đoạn cuối cùng của chu trình quản lý, mà luôn cần thiết từ đầu đến cuối quá trình thực thi kế hoạch. Ngoài 4 chức năng cơ bản, truyền thống nói trên, nghiên cứu quá trình quản lý trong điều kiện xã hội thông tin, gần đây nhiều công trình đã đưa thông tin quản lý như là một chức năng cần thiết. Mối quan hệ giữa các chức năng quản lý được thể hiện ở sơ đồ 1.1 dưới đây: Kế hoạch hóa Kiểm tra Thông tin Tổ chức Chỉ đạo Sơ đồ 1.1. Mối quan hệ giữa các chức năng quản lý Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 1.2.1.2. Khái niệm, nội dung quản lý giáo dục * Khái niệm quản lý giáo dục: Quản lý giáo dục là một khoa học quản lý chuyên ngành. Cũng giống như khái niệm quản lý, khái niệm quản lý giáo dục cũng có nhiều cách tiếp cận khác nhau, ở đây chúng tôi chỉ đề cập tới khái niệm quản lý giáo dục trong phạm vi quản lý một hệ thống giáo dục nói chung mà hạt nhân của hệ thống là các cơ sở trường học. + Theo Nguyễn Ngọc Quang: “Quản lý giáo dục thực chất là tác động đến nhà trường, làm cho nó tổ chức tối ưu được quá trình dạy học, giáo dục thể chất theo đường lối nguyên lý giáo dục của Đảng, quán triệt được những tính chất trường trung học phổ thông xã hội chủ nghĩa Việt Nam, bằng cách đó tiến tới mục tiêu dự kiến tiến lên trạng thái chất lượng mới” [28]. + Theo Đặng Quốc Bảo: “Quản lý giáo dục theo nghĩa tổng quát là hoạt động điều hành phối hợp của các lực lượng xã hội nhằm thúc đẩy công tác đào tạo thế hệ trẻ theo yêu cầu xã hội” [2]. Những khái niệm về quản lý giáo dục nêu trên tuy có những điểm khác nhau trong cách diễn đạt nhưng nhìn chung đó là sự tác động có tổ chức, có định hướng phù hợp với quy luật khách của chủ thể quản lý ở các cấp lên đối tượng quản lý nhằm đưa hoạt động giáo dục của từng cơ sở và của toàn bộ hệ thống giáo dục đạt tới mục tiêu đã định. Trong quản lý giáo dục, chủ thể quản lý ở các cấp chính là bộ máy quản lý giáo dục từ Trung ương đến Địa phương, còn đối tượng quản lý chính là nguồn nhân lực, cơ sở vật chất kỹ thuật và các hoạt động thực hiện chức năng của giáo dục đào tạo. Hiểu một cách cụ thể là: + Quản lý giáo dục là hệ thống tác động có kế hoạch, có ý tưởng, có mục đích của chủ thể quản lý tới đối tượng bị quản lý. + Quản lý giáo dục là sự tác động lên tập thể giáo viên, học sinh và các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường, nhằm huy động họ cùng phối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn