Tài liệu Xây dựng hệ thống bài tập và hướng dẫn hoạt động giải bài tập chương dao động và sóng điện từ nhằm bồi dưỡng năng lực sáng tạo cho học sinh lớp 10 thpt

1 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr­êng ®¹i häc s­ ph¹m hµ néi 2 D­¬ng thÞ Dung X©y dùng hÖ thèng bµi tËp vµ h­íng dÉn ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” nh»m båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh líp 12 THPT Chuyªn ngµnh: lÝ luËn vµ ph­¬ng ph¸p d¹y häc bé m«n vËt lÝ M· sè: 60.14.10 LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc gi¸o dôc Ng­êi h­íng dÉn khoa häc: TS NguyÔn ThÕ Kh«i Hµ néi, 2009 2 Danh môc c¸c kÝ hiÖu vµ c¸c ch÷ viÕt t¾t W: N¨ng l­îng BTVL: B i t p v t lí W®: N¨ng l­îng ®iÖn tr­êng THPT: Trung h c ph thông Wt: N¨ng l­îng tõ tr­êng THCS: Trung h c c s q: §iÖn tÝch GV: Giáo viên : TÇn sè gãc : B­íc sãng C: §iÖn dung tô ®iÖn L: §é tù c¶m U: HiÖu ®iÖn thÕ I: C­êng ®é dßng ®iÖn f: TÇn sè T: Chu k× V: VËn tèc E:C­êng ®é ®iÖn tr­êng B: C¶m øng tõ R: §iÖn trë K: Kho¸ c: VËn tèc ¸nh s¸ng e: SuÊt ®iÖn ®éng Tô ®iÖn Nguån ®iÖn Cuén c¶m HS: H c sinh TN: Th c nghi m C: i ch ng 3 Danh môc c¸c b¶ng B¶ng 3.1....................................................................................................53 B¶ng 3.2....................................................................................................54 B¶ng 3.3....................................................................................................55 B¶ng 3.4....................................................................................................57 B¶ng 3.5....................................................................................................59 B¶ng 3.6....................................................................................................60 B¶ng 3.7....................................................................................................61 B¶ng 3.8....................................................................................................62 4 Danh môc c¸c h×nh vÏ, §å thÞ H×nh 1.1..........................................................................................6 H×Nh 1.2........................................................................................10 H×nh 2.1.........................................................................................20 H×nh 2.2; 2.3; 2.4...........................................................................29 H×nh 2.5a, 2.5b..............................................................................31 H×nh 2.6.........................................................................................34 H×nh 2.7.........................................................................................35 H×nh 2.8.........................................................................................37 H×nh 2.9 .................................................................................39 H×nh 2.9 .................................................................................39 H×nh 2.10.......................................................................................40 H×nh 2.11; 2.12..............................................................................41 H×nh 2.13.......................................................................................44 H×nh 2.14.......................................................................................45 H×nh 2.15; 2.16..............................................................................46 §å thÞ 3.1; 3.2................................................................................56 §å thÞ 3.3 ;3.4................................................................................58 5 Lêi cam ®oan D­íi sù h­íng dÉn cña tiÕn sÜ NguyÔn ThÕ Kh«i, t«i ®· lµm viÖc mét c¸ch nghiªm tóc, cÈn thËn theo ®óng c¸c qui ®Þnh cña nhµ tr­êng. LuËn v¨n nµy lµ thµnh qu¶ cña qu¸ tr×nh lµm viÖc nghiªm tóc, ®· ®­îc thùc nghiÖm ë mét sè tr­êng THPT trong tØnh VÜnh Phóc. T«i xin cam ®oan néi dung trong luËn v¨n nµy ch­a ®­îc c«ng bè ë tµi liÖu nµo. Hµ Néi, ngµy 09 th¸ng 9 n¨m 2009 Ng­êi viÕt D­¬ng ThÞ Dung 6 Danh môc c¸c c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ 1. Båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh trong d¹y häc bµi tËp vËt lÝ ch­¬ng: Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ sè 6/2009 Tr­êng §HSP Hµ Néi 2. VËt lÝ 12 THPT - T¹p chÝ khoa häc 7 môc lôc I. Më ®Çu ....................................................................................................... 1 1. LÝ do chän ®Ò tµi 9 2. Môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò tµi 10 3. NhiÖm vô nghiªn cøu 10 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 11 5. Gi¶ thuyÕt khoa häc 11 6. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 11 7. §ãng gãp cña luËn v¨n 11 8. CÊu tróc cña luËn v¨n 12 Ch­¬ng 1. C¬ së lÝ luËn .................................................................... 13 1.1. Quan niÖm vÒ d¹y häc hiÖn ®¹i 13 1.1.1. B¶n chÊt cña d¹y häc 13 1.1.2. NhiÖm vô d¹y häc 15 1.1.3. Ph­¬ng ph¸p d¹y häc 16 1.2 Quan niÖm vÒ n¨ng lùc s¸ng t¹o cña häc sinh18 1.2.1. Kh¸i niÖm vÒ n¨ng lùc 18 1.2.2. Kh¸i niÖm vÒ s¸ng t¹o 19 1.2.3. Kh¸i niÖm vÒ n¨ng lùc s¸ng t¹o 20 1.3.1. Vai trß vµ t¸c dông cña bµi tËp vËt lÝ trong d¹y häc 21 1.3.2. C¸c biÖn ph¸p ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh th«ng qua ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp vËt lÝ. 24 1.4. C¸c c¸ch h­íng dÉn häc sinh gi¶i bµi tËp 26 KÕt luËn ch­¬ng 1.......................................................................................... 27 Ch­¬ng II:X©y dùng hÖ thèng bµi tËp vµ h­íng dÉn ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” ...................................................................................................... 28 2.1. CÊu tróc néi dung vµ vÞ trÝ ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” ë líp 12 THPT 28 2.1.1. S¬ ®å cÊu tróc néi dung 28 2.1.2.VÞ trÝ: 29 2.2. Môc tiªu cÇn ®¹t d­îc qua viÖc d¹y ch­¬ng “ Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ”. 30 2.2.1. Néi dung kiÕn thøc häc sinh cÇn ®¹t ®­îc sau khi häc: Dao ®éng ®iÖn tõ : 30 2.2.2. C¸c kü n¨ng cÇn ®­îc rÌn luyÖn 32 2.2.3. Môc tiªu d¹y häc 33 8 2.3 Thùc tr¹ng d¹y häc ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” 34 2.3.1. §èi t­îng, néi dung vµ ph­¬ng ph¸p ®iÒu tra 34 2.3.2. KÕt qu¶ ®iÒu tra 34 2.3.3. Nh÷ng khã kh¨n vµ sai lÇm phæ biÕn cña häc sinh 35 2.4. HÖ thèng bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” vµ h­íng dÉn ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp. 36 2.4.1. HÖ thèng bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” 36 Bµi tËp vÒ m¹ch dao ®éng LC ...................................................................... 37 Bµi tËp vÒ sãng ®iÖn tõ ................................................................................ 41 Bµi tËp vÒ sù ph¸t vµ thu sãng ®iÖn tõ............................................................ 42 2.4.2. Dù kiÕn sö dông hÖ thèng bµi tËp trong qu¸ tr×nh d¹y häc vµ ph©n tÝch tiªn nghiÖm tiÕn tr×nh h­íng dÉn häc sinh gi¶i mét sè bµi tËp. 44 2.4.2.1. Dù kiÕn sö dông hÖ thèng bµi tËp trong qu¸ tr×nh d¹y häc 44 2.4.2.2. Ph©n tÝch tiªn nghiÖm tiÕn tr×nh h­íng dÉn häc sinh gi¶i mét sè bµi tËp 46 Bµi so¹n cã sö dông bµi tËp .......................................................................... 47 TiÕt 35: M¹ch dao ®éng ................................................................................ 47 TiÕt 39 Sãng ®iÖn tõ....................................................................................... 50 TiÕt 40: Nguyªn t¾c th«ng tin liªn l¹c b»ng sãng v« tuyÕn........................ 51 2.4.2.3. Ph©n tÝch t¸c dông båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh th«ng qua hÖ thèng bµi tËp ®· so¹n th¶o .................................................... 47 KÕt luËn ch­¬ng 2.......................................................................................... 59 Ch­¬ng 3: Thùc nghiÖm s­ ph¹m ................................................ 60 3.1. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña thùc nghiÖm s­ ph¹m 60 3.2. §èi t­îng thùc nghiªm s­ ph¹m 60 3.3. Ph­¬ng ph¸p tiÕn hµnh thùc nghiÖm s­ ph¹m 60 3.4. KÕt qu¶ thùc nghiÖm s­ ph¹m 61 3.5. Ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc nghiÖm s­ ph¹m 72 3.6. §¸nh gi¸ ®Þnh tÝnh vÒ båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh vµ hiÖu qu¶ cña tiÕn tr×nh d¹y häc theo gi¸o ¸n ®· so¹n th¶o 72 KÕt luËn ch­¬ng 3 .............................................................................. 74 KÕt luËn chung .................................................................................... 75 DANH Môc c¸c c«ng tr×nh cña t¸c gi¶............................69 Tµi liÖu tham kh¶o ............................................................................ 70 Phô lôc 1 .................................................................................................... 81 Phô lôc 2 .................................................................................................... 82 Phô lôc 3 .................................................................................................... 83 Phô lôc 4 .................................................................................................... 85 9 I. Më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi Nh©n lo¹i ®ang b­íc sang mét thêi ®¹i míi, thêi ®¹i mµ khoa häc vµ c«ng nghÖ ph¸t triÓn nh­ vò b·o, thêi ®¹i mµ s¸ng t¹o ®­îc coi lµ yÕu tè ®Æc tr­ng cho con ng­êi lao ®éng míi. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái nÒn gi¸o dôc n­íc ta ph¶i ®æi míi m¹nh mÏ vµ s©u s¾c toµn diÖn ®Ó cã thÓ ®µo t¹o cho ®Êt n­íc nh÷ng con ng­êi lao ®éng s¸ng t¹o, ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ trong hoµn c¶nh míi, hoµ nhËp víi céng ®ång thÕ giíi trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng c¹nh tranh quyÕt liÖt. §iÒu nµy ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh trong NghÞ quyÕt héi nghÞ lÇn II cña Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam kho¸ VIII: “§æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc, c¸c bËc häc...Tõng b­íc ¸p dông ph­¬ng ph¸p d¹y häc tiªn tiÕn, ph­¬ng tiÖn hiÖn ®¹i ®Ó båi d­ìng cho häc sinh n¨ng lùc t­ duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”[12]. §Ó thùc hiÖn ®­îc c¸c yªu cÇu trªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ngµnh gi¸o dôc ®· kh«ng ngõng ®æi míi néi dung s¸ch gi¸o khoa, kÌm theo ®ã lµ ph­¬ng ph¸p d¹y häc theo h­íng ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù chñ, s¸ng t¹o cña häc sinh. Tr­íc nh÷ng th¸ch thøc to lín nµy, ®Ó tr¸nh nguy c¬ tôt hËu, viÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc s¸ng t¹o cho thÕ hÖ trÎ ngµy cµng cÊp b¸ch h¬n bao giê hÕt. V× vËy, ngay trong d¹y häc phæ th«ng, gi¸o viªn cÇn ®Æt häc sinh tr­íc nh÷ng t×nh huèng cô thÓ ®Ó hä tù lùc t×m hiÓu, ph©n tÝch xö lÝ vÊn ®Ò vµ t×m ra kiÕn thøc míi. Cã nh÷ng ®Ò tµi khoa häc nghiªn cøu c¸ch thøc tæ chøc d¹y häc nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù chñ cña häc sinh nh­ng kh«ng ®­a ra ®­îc c¸c biÖn ph¸p cô thÓ ®Ó båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh nh­: “ Nghiªn cøu, sö dông bµi tËp ch­¬ng “ C¸c ®Þnh luËt b¶o toµn” nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, 10 chñ ®éng trong häc tËp vËt lÝ cña häc sinh líp 10.”- Huúnh Ngäc Th¶o Xuyªn n¨m 2008; “ThiÕt kÕ tiÕn tr×nh d¹y häc mét sè kiÕn thøc vÒ “Sãng ¸nh s¸ng” SGK vËt lÝ 12, nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù chñ cho häc sinh trong häc tËp”.- D­¬ng ThÞ H­¬ng- LuËn v¨n th¹c sÜ n¨m 2006. Trong thùc tÕ d¹y häc ch­¬ng tr×nh vËt lÝ líp 12, kiÕn thøc kh¸ nÆng ®èi víi häc sinh, cã nh÷ng phÇn kiÕn thøc rÊt c« ®äng vµ khã hiÓu nh­ ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ”. §Æc biÖt lµ n¨ng lùc gi¶i bµi tËp vËt lÝ häc sinh cßn rÊt yÕu kÐm. MÆt kh¸c, bµi tËp kh«ng chØ dïng ®Ó luyÖn tËp, cñng cè, kh¾c s©u kiÕn thøc cßn x©y dùng c¶ kiÕn thøc míi, rÌn luyÖn kü n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc t­ duy s¸ng t¹o cho häc sinh. V× vËy, ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y häc vËt lÝ ë tr­êng phæ th«ng, n©ng cao viÖc båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho thÕ hÖ trÎ cÇn nghiªn cøu ®Ò tµi X©y dùng hÖ thèng bµi tËp vµ h­íng dÉn ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ch­¬ng Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ nh»m båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh líp 12 THPT . 2. Môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò tµi X©y dùng hÖ thèng bµi tËp vµ h­íng dÉn häc sinh ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” nh»m båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh líp 12 THPT, gãp phÇn n©ng cao chÊt l­îng d¹y häc vËt lÝ ë tr­êng phæ th«ng. 3. NhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. Nghiªn cøu c¬ së lÝ luËn cña viÖc båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh trong gi¶i bµi tËp vËt lÝ. 3.2. Nghiªn cøu néi dung, môc tiªu d¹y häc ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ”. 3.3. T×m hiÓu thùc tr¹ng viÖc d¹y häc gi¶i bµi tËp vËt lÝ ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” trong viÖc båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh líp 12 THPT. 11 3.4. X©y dùng hÖ thèng bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” vµ ®Ò ra c¸ch h­íng dÉn gi¶i bµi tËp nh»m båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh líp 12 THPT. 3.5. TiÕn hµnh thùc nghiÖm s­ ph¹m nh»m ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi, tÝnh hiÖu qu¶ cña hÖ thèng bµi tËp vµ c¸ch h­íng dÉn häc sinh gi¶i bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” trong viÖc båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cña häc sinh. 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu Ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ häc sinh líp 12 THPT trong viÖc d¹y häc bµi tËp vËt lÝ ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ”. 5. Gi¶ thuyÕt khoa häc NÕu x©y dùng ®­îc hÖ thèng bµi tËp vµ ®Ò ra c¸ch h­íng dÉn ho¹t ®éng gi¶i bµi tËp dùa trªn c¬ së khoa häc th× cã thÓ båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh líp 12 THPT, gãp phÇn n©ng cao chÊt l­îng d¹y häc vËt lÝ ë tr­êng phæ th«ng. 6. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 6.1. Nghiªn cøu lÝ luËn viÖc båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh trong d¹y häc bµi tËp vËt lÝ. Nghiªn cøu ch­¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa vËt lÝ 12 THPT ®Ó x¸c ®Þnh môc tiªu, d¹y häc ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” vµ c¸c kiÕn thøc mµ häc sinh cÇn n¾m v÷ng. 6.2. §iÒu tra c¬ b¶n thùc tr¹ng d¹y häc bµi tËp vËt lÝ ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ”. 6.3. Ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm s­ ph¹m ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi vµ hiÖu qu¶ cña ®Ò tµi. 6.4. ¸p dông thèng kª to¸n häc ®Ó xö lÝ kÕt qu¶ c¸c sè liÖu thùc nghiÖm. 7. §ãng gãp cña luËn v¨n 12 - X©y dùng hÖ thèng bµi tËp vµ ®Ò ra c¸ch h­íng dÉn gi¶i bµi tËp nh»m båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh líp 12 THPT trong d¹y häc ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ”. - Lµ tµi liÖu tham kh¶o cho gi¸o viªn vËt lÝ THPT trong d¹y häc vµ cho häc sinh líp 12 trong kiÓm tra ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp vµ båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cña m×nh. 8. CÊu tróc cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o, phô lôc, luËn v¨n gåm ba ch­¬ng : Ch­¬ng 1. C¬ së lÝ luËn cña viÖc båi d­ìng n¨ng lùc s¸ng t¹o cho häc sinh. Ch­¬ng 2. X©y dùng hÖ thèng bµi tËp vµ h­íng dÉn häc sinh gi¶i bµi tËp ch­¬ng “Dao ®éng vµ sãng ®iÖn tõ” vËt lÝ 12 THPT. Ch­¬ng 3. Thùc nghiÖm s­ ph¹m. 13 Ch­¬ng 1. C¬ së lÝ luËn 1.1. Quan niÖm vÒ d¹y häc hiÖn ®¹i 1.1.1. B¶n chÊt cña d¹y häc Qu¸ tr×nh d¹y häc cña mét bé m«n khoa häc cô thÓ ®­îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ häc sinh trong sù thèng nhÊt cña ba thµnh phÇn: Gi¸o viªn, häc sinh, t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc. Häc ®ång nghÜa víi sù ph¸t triÓn: Sù häc nãi chung, lµ sù thÝch øng cña ng­êi häc víi nh÷ng t×nh huèng thÝch ®¸ng lµm n¶y sinh vµ ph¸t triÓn ë ng­êi häc nh÷ng d¹ng thøc ho¹t ®éng x¸c ®Þnh, ph¸t triÓn ë ng­êi häc nh÷ng n¨ng lùc thÓ chÊt, tinh thÇn vµ nh©n c¸ch cña c¸ nh©n. Nãi riªng sù häc cã chÊt l­îng mét tri thøc míi ph¶i lµ sù thÝch øng cña ng­êi häc víi nh÷ng t×nh huèng häc tËp thÝch ®¸ng. ChÝnh qu¸ tr×nh thÝch øng nµy lµ ho¹t ®éng cña ng­êi häc x©y dùng trªn nÒn tri thøc míi víi tÝnh c¸ch lµ ph­¬ng tiÖn tèi ­u gi¶i quyÕt t×nh huèng míi. §ång thêi lµ qu¸ tr×nh gãp phÇn lµm ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc nhËn thøc, thùc tiÔn vµ nh©n c¸ch cña ng­êi häc. NÕu lµ hµnh ®éng cña häc sinh x©y dùng kiÕn thøc cho b¶n th©n m×nh vµ vËn dông kiÕn thøc cho b¶n th©n m×nh, th× d¹y häc lµ d¹y hµnh ®éng (hµnh ®éng chiÕm lÜnh tri thøc vµ hµnh ®éng vËn dông tri thøc). Do ®ã, trong d¹y häc gi¸o viªn cÇn ph¶i tæ chøc c¸c t×nh huèng häc tËp ®ßi hái sù thÝch øng cña häc sinh ®Ó qua ®ã chiÕm lÜnh ®­îc tri thøc ®ång thêi ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña m×nh. Nh­ vËy, muèn ®¹t chÊt l­îng, hiÖu qu¶ cao trong sù vËn hµnh t­¬ng t¸c d¹y häc gåm ng­êi d¹y (gi¸o viªn), ng­êi häc (häc sinh) vµ t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc (m«i tr­êng) th× gi¸o viªn cÇn tæ chøc, kiÓm tra, ®Þnh h­íng hµnh ®éng cña häc sinh theo mét chiÕn l­îc hîp lÝ, sao cho häc sinh tù chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho m×nh, n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña häc sinh tõng b­íc ph¸t triÓn. Cã thÓ m« t¶ sù t­¬ng t¸c nãi trªn trong hÖ d¹y häc b»ng s¬ ®å nh­ h×nh 1 d­íi ®©y: 14 Gi¸o viªn Häc sinh T­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc (M«i tr­êng) H×nh 1.1 Hµnh ®éng cña gi¸o viªn víi t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc lµ sù tæ chøc t­ liÖu vµ qua ®ã cung cÊp t­ liÖu, t¹o t×nh huèng cho ho¹t ®éng häc cña häc sinh. T¸c ®éng trùc tiÕp cña gi¸o viªn tíi häc sinh lµ sù ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn ®èi víi hµnh ®éng häc cña häc sinh, víi t­ liÖu lµ sù t­¬ng t¸c trao ®æi gi÷a häc sinh víi nhau vµ qua ®ã ®ång thêi cßn ®Þnh h­íng c¶ sù cung cÊp th«ng tin liªn hÖ ng­îc tõ phÝa häc sinh cho gi¸o viªn. §ã lµ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho sù tæ chøc ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn ®èi víi hµnh ®éng cña häc sinh. Hµnh ®éng cña häc sinh víi t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc lµ sù thÝch øng cña häc sinh víi t×nh huèng häc tËp ®ång thêi lµ hµnh ®éng chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho b¶n th©n m×nh. Sù t­¬ng t¸c ®ã cña häc sinh víi t­ liÖu ®em l¹i cho gi¸o viªn nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ng­îc cÇn thiÕt cho sù chØ ®¹o cña gi¸o viªn víi häc sinh[15]. §Ó qu¸ tr×nh d¹y häc ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt chóng ta ph¶i ®¶m b¶o ho¹t ®éng cña thÇy vµ trß thèng nhÊt víi nhau. Vai trß chñ ®¹o ng­êi thÇy ph¶i gi÷ thÓ hiÖn ë chç thÇy x¸c ®Þnh môc tiªu, néi dung d¹y häc, thiÕt kÕ vµ tæ chøc ho¹t ®éng d¹y häc, dù kiÕn c¸c t×nh huèng cã thÓ x¶y ra vµ ph­¬ng h­íng c¸ch thøc gi¶i quyÕt t­¬ng øng.... Nh­ng ph¶i ph¸t huy ®óng møc vai trß tù 15 gi¸c, tÝch cùc, tù chñ, tù ®iÒu chØnh ho¹t ®éng nhËn thøc cña trß. Häc sinh víi t­ c¸ch lµ chñ thÓ nhËn thøc, chñ thÓ cña ho¹t ®éng häc ph¶i tù m×nh t×m ra kiÕn thøc b»ng hµnh ®éng cña chÝnh m×nh d­íi sù h­íng dÉn cña thÇy. Tuy nhiªn, tri thøc do häc sinh tù t×m ra dÔ mang tÝnh chñ quan, phiÕn diÖn, thiÕu khoa häc. V× vËy, ng­êi thÇy cÇn tæ chøc ®Ó trß thÓ hiÖn chÝnh kiÕn cña m×nh tr­íc líp, trao ®æi, th¶o luËn víi b¹n ®Ó t¨ng thªm tÝnh kh¸ch quan khoa häc trong tri thøc do hä tù t×m ra. Trªn c¬ së kiÕn thøc cña thÇy, cña b¹n, trß tù kiÓm tra ®¸nh gi¸, söa ch÷a rót kinh nghiÖm vÒ c¸ch häc, c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. §Ó thÓ hiÖn ®Çy ®ñ vai trß chñ thÓ cña m×nh, trong qu¸ tr×nh häc, c¸c em ph¶i cã sù høng thó râ rÖt víi tri thøc thu nhËn ®­îc, cã ý thøc tr¸ch nhiÖm víi viÖc häc cña m×nh vµ ph¶i tham ra tÝch cùc trong suèt qu¸ tr×nh häc. Ng­êi häc ph¶i tù tham gia thùc hiÖn nhiÖm vô häc tËp b»ng tÊt c¶ kh¶ n¨ng, tÊt c¶ tri thøc vµ kinh nghiÖm sèng cña m×nh ®· cã. Nh­ vËy, trong qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i. häc sinh võa lµ ®èi t­îng cña ho¹t ®éng d¹y, võa lµ chñ thÓ nhËn thøc, nh­ng chØ khi nµo häc sinh thùc hiÖn tèt vai trß chñ thÓ th× c¸c em míi tiÕp thu mét c¸ch cã ý thøc vµ hiÖu qu¶ sù t¸c ®éng s­ ph¹m cña thÇy ®Ó chiÕm lÜnh tri thøc vµ biÕn chóng thµnh tµi s¶n c¸ nh©n. Tãm l¹i, ho¹t ®éng d¹y cña gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng häc cña häc sinh lu«n lu«n song song tån t¹i, nÕu thiÕu mét trong hai th× kh«ng cßn gäi lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Sù thèng nhÊt biÖn chøng thÓ hiÖn mèi quan hÖ mËt thiÕt t¸c ®éng qua l¹i, phô thuéc lÉn nhau gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ®ßi hái ph¶i x©y dùng mèi quan hÖ ®óng ®¾n mèi quan hÖ gi÷a thÇy vµ trß. ViÖc t«n träng vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y lµ rÊt cã ý nghÜa vµ sÏ thóc ®Èy häc sinh chñ ®éng tham ra vµo qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh tri thøc míi[16]. 1.1.2. NhiÖm vô d¹y häc Chøc n¨ng x· héi tæng qu¸t cña gi¸o dôc lµ truyÒn kinh nghiÖm, nh÷ng thµnh tùu ph¸t triÓn cña loµi ng­êi ®· ®­îc tÝch luü bëi thÕ hÖ ®i tr­íc cho thÕ hÖ trÎ, ®¶m b¶o sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng con ng­êi cã v¨n 16 ho¸ cao. C¸c thµnh tùu cña sù ph¸t triÓn ®· ®­îc con ng­êi tÝch luü vµ truyÒn tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c. ë loµi ng­êi nh÷ng thµnh tùu cña sù ph¸t triÓn ®­îc cñng cè ë mét h×nh thøc hoµn toµn ®Æc biÖt, nã chØ xuÊt hiÖn trong x· héi loµi ng­êi ë h×nh thøc v¨n ho¸ vËt chÊt vµ tinh thÇn. Ho¹t ®éng cña con ng­êi lµ ho¹t ®éng s¸ng t¹o, t¹o ra s¶n phÈm. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, con ng­êi x©y dùng chç ë, lµm ra c¸c vËt dông cã gi¸ trÞ, ®¸p øng nhu cÇu lu«n ph¸t triÓn vµ t¹o ra nh÷ng ph­¬ng tiÖn ®Ó s¶n xuÊt. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cã tÝnh x· héi nµy, n¨ng lùc, kiÕn thøc, kÜ n¨ng cña con ng­êi d­êng nh­ kÕt tinh trong c¸c s¶n phÈm vËt chÊt vµ tinh thÇn cña hä. Con ng­êi cña mçi thÕ hÖ sau b¾t ®Çu cuéc sèng cña m×nh trong thÕ giíi v¨n ho¸, thÕ giíi cña c¸c ®èi t­îng vµ c¸c hiÖn t­îng ®­îc t¹o ra bëi c¸c thÕ hÖ ®i tr­íc. Khi tham ra c¸c ho¹t ®éng ®a d¹ng liªn quan ®Õn c¸c yÕu tè kh¸c cña v¨n ho¸, vËt chÊt vµ tinh thÇn, d­íi sù h­íng dÉn cña thÕ hÖ ®· tr­ëng thµnh, thÕ hÖ ®ang lín lªn n¾m ®­îc nh÷ng cña c¶i cña nÒn v¨n ho¸ vµ ph¸t triÓn trong b¶n th©n m×nh, nh÷ng n¨ng lùc ®­îc thÓ hiÖn, ®­îc kÕt tinh trong c¸c yÕu tè v¨n ho¸ nµy. Nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng­êi v« cïng ®a d¹ng vµ phøc t¹p, ®Æc tr­ng cho c¸c nghÒ nghiÖp vµ chuyªn m«n kh¸c nhau. V× thÕ tr­íc lÝ luËn d¹y häc xuÊt hiÖn mét vÊn ®Ò lµ trong sù ®a d¹ng cña c¸c ho¹t ®éng cÇn lµm ra nh÷ng c¸i chung, ph©n biÖt c¸c yÕu tè v¨n ho¸ mµ thÕ hÖ trÎ ®ang lín lªn (häc sinh phæ th«ng) cÇn chiÕm lÜnh ®Ó trë thµnh con ng­êi cã v¨n ho¸. §ång thêi tæ chøc nh÷ng ho¹t ®éng häc tËp, rÌn luyÖn thÝch hîp cña häc sinh ®Ó ®¶m b¶o cho häc sinh chiÕm lÜnh ®­îc néi dung häc vÊn phæ th«ng ®ã. 1.1.3. Ph­¬ng ph¸p d¹y häc Ph­¬ng ph¸p d¹y häc lµ tæ hîp c¸c c¸ch thøc ho¹t ®éng, t­¬ng t¸c gi÷a thÇy vµ trß trong qu¸ tr×nh d¹y häc nh»m ®¹t ®­îc ®­îc môc ®Ých d¹y häc. Ph­¬ng ph¸p d¹y häc lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc vµ lu«n lµ trung t©m chó ý cña c¸c nhµ gi¸o dôc trªn thÕ giíi. 17 “Ph­¬ng ph¸p lµ h×nh thøc tù vËn ®éng bªn trong cña néi dung”[13], nªn cïng víi sù biÕn ®æi cña néi dung, ph­¬ng ph¸p d¹y häc còng ®ang ®­îc ®æi míi theo h­íng hiÖn ®¹i ho¸. ViÖc ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc ®ßi hái ph¶i t×m kiÕm ph­¬ng ph¸p d¹y häc míi vµ c¶i t¹o c¸c ph­¬ng ph¸p cæ truyÒn cho phï hîp víi néi dung hiÖn ®¹i, theo h­íng n©ng cao tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o, n©ng cao n¨ng lùc néi sinh cña ng­êi häc, ®æi míi c¸ch ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh d¹y häc vµ ®­a c«ng nghÖ hiÖn ®¹i vµo nhµ tr­êng. Cô thÓ lµ c¸c ph­¬ng ph¸p d¹y häc ph¶i: - Gãp phÇn h×nh thµnh ®éng c¬ nhËn thøc, c¸c ph­¬ng ph¸p nhËn thøc båi d­ìng cho häc sinh ph­¬ng ph¸p tù häc, tù kh¸m ph¸ ®Ó chiÕm lÜnh tri thøc. - Nh»m n©ng cao tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o vµ ph¸t huy n¨ng lùc vËn dông tri thøc vµo thùc tiÔn cña häc sinh. Trong bèi c¶nh nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, më cöa, héi nhËp, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tri thøc, viÖc c¹nh tranh trªn lÜnh vùc “trÝ tuÖ” ®ang diÔn ra rÊt gay g¾t th× c¸ch thøc ®µo t¹o con ng­êi cã trÝ tuÖ, giµu tÝnh s¸ng t¹o cµng cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng. C¸c ph­¬ng ph¸p d¹y häc ph¶i ph¶n ¸nh trong m×nh nã nh÷ng thµnh tùu cña ph­¬ng ph¸p riªng cña mçi khoa häc c¸c ph­¬ng ph¸p triÕt häc vµ c¸c ph­¬ng ph¸p khoa häc chung, bëi v× viÖc n¾m v÷ng c¸c ph­¬ng ph¸p nµy cã t¸c dông ®Õn viÖc ph¸t triÓn tÝnh ®éc lËp, s¸ng t¹o cña mçi häc sinh. Ph­¬ng ph¸p d¹y häc cã ®Æc ®iÓm riªng kh¸c biÖt víi ph­¬ng ph¸p t¸c ®éng cña con ng­êi lªn c¸c ®èi t­îng v« tri trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt nãi chung. §èi víi viÖc häc, gi¸o viªn lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng d¹y häc vµ häc sinh lµ ®èi t­îng cña ho¹t ®éng d¹y ®ång thêi lµ chñ thÓ cña sù häc do ®ã còng lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng d¹y häc. §Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých d¹y häc v¹ch ra bëi gi¸o viªn, gi¸o viªn ph¶i tæ chøc tµi liÖu d¹y tøc lµ ph¶i t¸c ®éng lªn t­ liÖu cña ho¹t ®éng d¹y häc, nh­ng ph¶i ®ång thêi vµ rÊt quan träng lµ ph¶i t¸c ®éng tíi häc sinh sao cho häc sinh tù x¸c ®Þnh ®­îc môc ®Ých 18 ho¹t ®éng cña m×nh. Tõ ®ã dÉn tíi nh÷ng ho¹t ®éng t­¬ng øng cña häc sinh vµ ®¹t ®­îc kÕt qu¶ phï hîp víi môc ®Ých do gi¸o viªn ®Æt ra. Cã thÓ biÓu ®¹t ®Æc ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p d¹y häc võa nãi trªn b»ng s¬ ®å d­íi ®©y: Hành động của GV Hành động của HS Kết quả đạt được của HS Mục đích của HS Mục đích của GV Phương tiện của HS Phương tiện của GV H×nh 1.2 §èi víi ho¹t ®éng d¹y häc, viÖc suy nghÜ, th¶o luËn vÒ ph­¬ng ph¸p g¾n liÒn víi suy nghÜ th¶o luËn vÒ viÖc tæ chøc t×nh huèng häc tËp vµ ®Þnh h­íng ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh bëi gi¸o viªn. Tãm l¹i: Ph­¬ng ph¸p d¹y häc lµ nh÷ng hµnh ®éng cã môc ®Ých cña gi¸o viªn nh»m tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc hµnh cña häc sinh, ®¶m b¶o häc sinh lÜnh héi néi dung häc vÊn. Nãi c¸ch kh¸c; ph­¬ng ph¸p d¹y häc ho¹ch ®Þnh sù t­¬ng t¸c cÇn thiÕt cña gi¸o viªn vµ häc sinh. Trong tiÕn tr×nh nµy, gi¸o viªn tæ chøc ho¹t ®éng cña häc sinh víi ®èi t­îng mµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng nµy lµ häc sinh chiÕm lÜnh ®­îc néi dung d¹y häc, ®¹t ®­îc môc tiªu x¸c ®Þnh. 1.2 Quan niÖm vÒ n¨ng lùc s¸ng t¹o cña häc sinh 1.2.1. Kh¸i niÖm vÒ n¨ng lùc N¨ng lùc lµ kh¶ n¨ng, ®iÒu kiÖn s½n cã ®Ó thùc hiÖn tèt mét ho¹t ®éng nµo ®ã[19]. Trong t©m lÝ häc, ng­êi ta coi n¨ng lùc lµ nh÷ng thuéc tÝnh t©m lÝ riªng cña c¸ nh©n, nhê nh÷ng thuéc tÝnh nµy mµ con ng­êi hoµn thµnh tèt mét 19 lo¹t nh÷ng ho¹t ®éng nµo ®ã. Ng­êi cã n¨ng lùc vÒ mét mÆt nµo ®ã th× kh«ng ph¶i nç lùc nhiÒu trong qu¸ tr×nh c«ng t¸c mµ vÉn kh¾c phôc ®­îc nh÷ng khã kh¨n mét c¸ch nhanh chãng vµ dÔ dµng h¬n ng­êi kh¸c. N¨ng lùc chøa ®ùng yÕu tè míi mÎ linh ho¹t trong ho¹t ®éng, cã thÓ gi¶i quyÕt nhiÖm vô thµnh c«ng trong nhiÒu t×nh huèng kh¸c nhau, trong mét lÜnh vùc ho¹t ®éng réng h¬n. Bëi vËy, n¨ng lùc ho¹t ®éng cña häc sinh sÏ lµ môc ®Ých cña d¹y häc, gi¸o dôc, nh÷ng yªu cÇu vÒ ph¸t triÓn, båi d­ìng n¨ng lùc cho häc sinh cÇn ®Æt ®óng chç cña chóng trong môc ®Ých d¹y häc. N¨ng lùc cña mçi ng­êi mét phÇn dùa trªn c¬ së vËt chÊt, nh­ng ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chñ yÕu d­íi t¸c dông cña sù rÌn luyÖn, d¹y häc, gi¸o dôc. 1.2.2. Kh¸i niÖm vÒ s¸ng t¹o S¸ng t¹o lµ lo¹i ho¹t ®éng mµ kÕt qu¶ cña nã lµ mét s¶n phÈm tinh thÇn hay vËt chÊt, cã tÝnh c¸ch t©n, cã ý nghÜa x· héi, cã gi¸ trÞ gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh [20]. Trong tõ ®iÓn tiÕng ViÖt th× s¸ng t¹o lµ t×m ra c¸i míi, c¸ch gi¶i quyÕt míi kh«ng bÞ gß bã, phô thuéc vµo c¸i ®· cã[19]. S¸ng t¹o th­êng ®­îc hiÓu lµ ®Ò ra nh÷ng ý t­ëng ®éc ®¸o, h÷u Ých phï hîp víi hoµn c¶nh. Cã ng­êi xem s¸ng t¹o lµ n¨ng lùc ®éc ®¸o riªng ë giíi v¨n nghÖ sÜ vµ c¸c nhµ khoa häc. Thùc ra trong mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng ®Òu cã thÓ vµ cÇn cã sù s¸ng t¹o, nÕu kh«ng th× mäi ho¹t ®éng kh«ng thÓ thµnh c«ng. VÒ thùc chÊt s¸ng t¹o kh«ng chØ lµ mét ®Æc tr­ng cho sù kh¸c biÖt gi÷a ng­êi víi sinh vËt mµ cßn lµ mét ®Æc tr­ng chØ sù kh¸c nhau vÒ sù ®ãng gãp cho tiÕn bé x· héi, gi÷a ng­êi nµy vµ ng­êi kh¸c. Qu¸ tr×nh s¸ng t¹o cña con ng­êi th­êng b¾t ®Çu tõ mét ý t­ëng míi, b¾t ®Çu tõ t­ duy s¸ng t¹o cña mçi con ng­êi. S¸ng t¹o lµ tiÒm n¨ng vèn cã trong mçi con ng­êi, khi cã dÞp lµ béc lé, v× vËy cÇn ph¶i t¹o cho häc sinh nh÷ng c¬ héi ®ã. Mçi ng­êi cã thÓ luyÖn tËp ®Ó ph¸t triÓn ãc s¸ng t¹o trong lÜnh vùc ho¹t ®éng cña m×nh. TÝnh s¸ng t¹o 20 th­êng liªn quan ®Õn tÝnh tù gi¸c, chñ ®éng, ®éc lËp, tù tin. Sù s¸ng t¹o lµ h×nh thøc cao nhÊt cña tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp cña con ng­êi. Ng­êi cã t­ duy s¸ng t¹o kh«ng chÞu nghÜ theo lÒ thãi chung, kh«ng bÞ rµng buéc bëi nh÷ng quy t¾c hµnh ®éng cøng nh¾c ®· häc, Ýt chÞu ¶nh h­ëng cña ng­êi kh¸c. 1.2.3. Kh¸i niÖm vÒ n¨ng lùc s¸ng t¹o N¨ng lùc s¸ng t¹o cã thÓ hiÓu lµ kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ míi vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, t×m ra c¸i míi, gi¶i ph¸p míi, c«ng cô míi, vËn dông thµnh c«ng nh÷ng hiÓu biÕt ®· cã vµo hoµn c¶nh míi. §èi víi häc sinh, n¨ng lùc s¸ng t¹o trong häc tËp chÝnh lµ n¨ng lùc biÕt gi¶i quyÕt vÊn ®Ò häc tËp ®Ó t×m ra c¸i míi ë møc ®é nµo ®ã, thÓ hiÖn ®­îc khuynh h­íng n¨ng lùc s¸ng t¹o vµ kinh nghiÖm cña c¸ nh©n häc sinh. S¸ng t¹o ®èi víi häc sinh lµ s¸ng t¹o l¹i c¸i mµ nh©n lo¹i ®· biÕt( nh­ng häc sinh ch­a biÕt), do ®ã thËt ra lµ tËp s¸ng t¹o, cßn gi¸o viªn ®· biÕt vµ biÕt c¸ch lµm. N¨ng lùc nãi chung vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o nãi riªng kh«ng ph¶i lµ bÈm sinh mµ ®­îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña chñ thÓ. Bëi vËy, muèn h×nh thµnh n¨ng lùc ho¹t ®éng s¸ng t¹o ph¶i chuÈn bÞ cho häc sinh nh÷ng ®iÒu cÇn thiÕt ®Ó hä cã thÓ thùc hiÖn thµnh c«ng víi mét sè kÕt qu¶ míi mÎ nhÊt ®Þnh trong ho¹t ®éng ®ã. §ã lµ tæ chøc ho¹t ®éng cho häc sinh cµng nhiÒu cµng tèt. Tõ c¸c c¬ së lÝ luËn trªn chóng ta cã thÓ cã nh÷ng quan niÖm vÒ n¨ng lùc s¸ng t¹o cña häc sinh lµ:  N¨ng lùc nh×n thÊy vÊn ®Ò míi trong ®iÒu kiÖn quen biÕt. N¨ng lùc nh×n thÊy chøc n¨ng míi cña ®èi t­îng quen biÕt.  N¨ng lùc tù chuyÓn t¶i tri thøc vµ kÜ n¨ng tõ lÜnh vùc quen biÕt sang t×nh huèng míi, vËn dông kiÕn thøc ®· häc trong ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh míi.