Tài liệu Xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay theo tư tưởng hồ chí minh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- NGUYỄN CẨM NHUNG XÂY DỰNG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA Ở NƢỚC TA HIỆN NAY THEO TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Triết học Hà Nội - 2014 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- NGUYỄN CẨM NHUNG XÂY DỰNG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA Ở NƢỚC TA HIỆN NAY THEO TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH Luận văn thạc sĩ chuyên ngành Triết học Mã số: 60 22 03 01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Phạm Ngọc Anh Hà Nội - 2014 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan này luận văn thạc sĩ này là kết quả nghiên cứu của tôi, dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Phạm Ngọc Anh. Luận văn có sự kế thừa các công trình nghiên cứu của những người đi trước và có sự bổ sung của những tư liệu được cập nhật mới nhất. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của đề tài. Ngƣời cam đoan Nguyễn Cẩm Nhung 3 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, em xin chân thành cảm ơn quá trình dạy dỗ tận tình, thấu đáo của các thầy, cô giáo khoa Triết học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đặc biệt, em gửi lời cảm ơn chân thành đến PGS.TS Phạm Ngọc Anh, người đã trực tiếp hướng dẫn em trong suốt thời gian thực hiện luận văn thạc sĩ. Sự chỉ bảo tận tình của cô đã tạo động lực và giúp đỡ em hoàn thành luận văn này. Mặc dù đã cố gắng hết sức, nhưng do thời gian có hạn nên luận văn không tránh khỏi còn nhiều thiếu sót, em rất mong nhận được sự góp ý của các thầy, cô giáo để em có thể tiếp tục phát triển hướng nghiên cứu này. Hà Nội, ngày 05 tháng 02 năm 2015 Học viên Nguyễn Cẩm Nhung 4 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................... 7 2. Tình hình nghiên cứu đề tài. ................................................................... 8 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. ...................................................... 12 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. ....................................................... 13 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu:......................................... 13 6. Đóng góp của luận văn. ......................................................................... 13 7. Kết cấu của luận văn ............................................................................. 14 CHƢƠNG 1: XÂY DỰNG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA Ở NƢỚC TA HIỆN NAY – MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN – THỰC TIỄN .............................. 15 1.1 Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh – cơ sở lý luận xây dựng đời sống văn hóa ở nƣớc ta hiện nay .............................................................................. 15 1.1.1 Quan niệm của Hồ Chí Minh về văn hóa......................................... 15 1.1.2. Những quan điểm cơ bản của Hồ Chí Minh về xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta ....................................................................................... 29 1.1.3. Gía trị lý luận và thực tiễn................................................................ 51 1.2. Thực trạng xây dựng đời sống văn hóa ở nƣớc ta hiện nay. .......... 54 1.2.1. Những thành tựu và nguyên nhân .................................................. 54 1.2.2 Những hạn chế và nguyên nhân....................................................... 59 1.2.3. Một số vấn đề đặt ra .......................................................................... 64 CHƢƠNG 2: NỘI DUNG VÀ GIẢI PHÁP XÂY DỰNG ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ Ở NƢỚC TA HIỆN NAY DƢỚI ÁNH SÁNG TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH .............................................................................................. 69 2.1. Những nhân tố tác động đến việc xây dựng đời sống văn hóa ở nƣớc ta hiện nay. ........................................................................................ 69 2.1.1. Nhân tố trong nước. ......................................................................... 69 5 2.1.2. Nhân tố quốc tế ................................................................................. 73 2.2. Nội dung và giải pháp xây dựng đời sống văn hóa ở nƣớc ta hiện nay theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh ............................................................... 74 2.2.1. Một số nội dung chủ yếu .................................................................. 75 2.2.2. Các giải pháp chủ yếu ...................................................................... 82 KẾT LUẬN .................................................................................................... 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 99 6 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong sự nghiệp đổi mới đất nước hiện nay, để thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh”, Đảng và Nhà nước ta đặc biệt coi trọng vai trò của văn hóa. Tại Đại hội lần VIII, Đảng đã nhấn mạnh “văn hóa được xác định là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển”. Trên thực tiễn, lịch sử con người và dân tộc Việt Nam luôn thể hiện mục tiêu vươn tới những giá trị văn hóa. Đồng thời, các giá trị văn hóa đến lượt mình, lại trở thành nội lực bên trong, thúc đẩy sự phát triển dân tộc, con người – của chính nền văn hóa Việt Nam. Để xây dựng một nền văn hóa ở nước ta thực sự trở thành nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thì việc xây dựng đời sống văn hóa chính là nhiệm vụ tiên quyết hàng đầu. Trong đó, mọi hoạt động của đời sống văn hóa phải nhằm xây dựng, phát triển văn hóa truyền thống, xây dựng con người Việt Nam về tư tưởng, đạo đức, tâm hồn, tình cảm, lối sống, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, đời sống tinh thần cao đẹp, phong phú và đa dạng, có nội dung nhân đạo, dân chủ và tiến bộ. Đời sống văn hóa là một bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng văn hóa, là động lực mạnh mẽ, đồng thời là mục tiêu lớn trong xây dựng chủ nghĩa xã hội. Chủ tịch Hồ Chí Minh là nhà văn hóa kiệt xuất, như nhà thơ Xô Viết Ôxip Mandenxtam với cái nhìn sắc sảo của mình đã thấy “Từ Nguyễn Ái Quốc đã tỏa ra một thứ văn hóa, không phải văn hóa Châu Âu mà có lẽ là một nền văn hóa tương lai”. Tư tưởng văn hóa Hồ Chí Minh là một di sản vô giá, là những giá trị vĩnh cửu. Những tư tưởng ấy không chỉ nằm trong những bài nói, bài viết, những tác phẩm của Người mà còn nằm trong toàn bộ thực tiễn cuộc sống của Người, đặc biệt trong phong trào cách mạng của dân tộc. Hồ Chí Minh là kiến trúc sư trên lĩnh vực văn hóa, xây dựng đời sống văn hóa. Bên cạnh việc kế thừa truyền thống văn hóa của dân tộc và tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, Hồ Chí Minh đã phục hưng nền văn hóa Việt Nam lên một 7 tầm cao mới, tầm cao của thời đại, đóng góp và làm phong phú thêm nền văn hóa của các dân tộc trên thế giới. Công lao của Người với việc xây dựng và phát triển văn hóa, đặc biệt là xây dựng đời sống văn hóa mới là vô cùng to lớn, kết tinh hệ thống giá trị phổ quát, cần phải được nghiên cứu sâu. Với sự phát triển kinh tế hiện nay, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đem lại những thành tựu mới, đời sống nhân dân được cải thiện thì những vấn đề về văn hóa, đời sống văn hóa lại cần được quan tâm. Thực tiễn đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay, bên cạnh những thành tựu đạt được thì còn gặp vô vàn những khó khăn, những vấn đề lớn như: Sự suy thoái đạo đức trong xã hội, môi trường văn hóa bị ô nhiễm, những thế lực phản văn hóa luôn cố tình đè nén khát vọng vươn tới những giá trị văn hóa của dân tộc Việt Nam. Nhiệm vụ của chúng ta là làm sao vừa xây dựng đời sống văn hóa tiến bộ, văn minh và đậm đà bản sắc dân tộc theo mục tiêu lý tưởng xã hội chủ nghĩa, vừa tiếp thu những tinh hoa văn hóa trên thế giới, làm phong phú đời sống văn hóa của dân tộc. Vì vậy, việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa, đời sống văn hóa để có nhận thức đúng, từ đó đề ra các nội dung và giải pháp vào thực hiện xây dựng đời sống văn hóa ở Việt Nam hiện nay là vấn đề hết sức quan trọng. Với lí do đó, tác giả đã chọn vấn đề “ Xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay theo tư tưởng Hồ Chí Minh” làm đề tài nghiên cứu của luận văn. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài. Trong những năm gần đây, có rất nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa Hồ Chí Minh cũng như nghiên cứu về đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay. Một số công trình tiêu biểu nghiên cứu tư tưởng văn hóa Hồ Chí Minh như sau:  Sách chuyên khảo và sách tham khảo tiêu biểu: Phạm Ngọc Anh – Bùi Đình Phong (2009), Hồ Chí Minh – văn hóa và phát triển, Nxb Chính trị - hành chính, Hà Nội. 8 Phạm Ngọc Anh (2012), Triết lý phát triển Hồ Chí Minh – Gía trị lý luận và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Hoàng Chí Bảo (2009), Văn hóa đạo đức Hồ Chí Minh, Nxb chính trị quốc gia, Hà Nội. Thành Duy (2004), Góp phần nghiên cứu văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Đỗ Huy (2000), Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát triển nền văn hóa mới Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. Đinh Xuân Lâm – Bùi Đình Phong (1998), Hồ Chí Minh văn hóa và đổi mới, Nxb Lao động, Hà Nội. Bùi Đình Phong (2001), Đỉnh cao tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa, Nxb Lao động, Hà Nội. Song Thành (2010), Hồ Chí Minh – Nhà văn hóa kiệt xuất, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Lê Xuân Vũ (2004), Chủ tịch Hồ Chí Minh với nền văn hóa Việt Nam, Nxb Văn học…  Một số bài tạp chí: Hoàng Chí Bảo, Văn hóa Hồ Chí Minh – Gía trị và ý nghĩa, Tạp chí cộng sản, số 5/2011. Tạ Ngọc Tấn, Vấn đề văn hóa trong tư tưởng Hồ Chí Minh về sự phát triển đất nước, Tạp chí Lý luận chính trị, số 5/2010. Nguyễn Xuân Thông, Xây dựng lối sống và môi trường văn hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh, Tạp chí cộng sản, ra ngày 17/9/2014… Trong cuốn Đỉnh cao tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa của PGS Bùi Đình Phong (2001), Nxb Lao động, Hà Nội, đã giới thiệu các bài viết với các khía cạnh khác nhau về tư tưởng văn hóa Hồ Chí Minh, những tư tưởng đó có ý nghĩa vô cùng to lớn trong việc xây dựng đời sống văn hóa ở Việt Nam, mà nội dung cốt lõi là lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Những nội 9 dung văn hóa cụ thể trong tư tưởng Hồ Chí Minh đó là xây dựng nền văn hóa dân tộc gắn với quốc tế. Hay trong cuốn “Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng nền văn hóa mới Việt Nam” của tập thể tác giả Bùi Đình Phong – Phạm Ngọc Anh – Nguyễn Khánh Bật (2001), Nxb Lao động, Hà Nội, đã nêu lên một cách cụ thể nội dung, quá trình hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng nền văn hóa mới Việt Nam, những tư tưởng đó có ý nghĩa to lớn trong việc xây dựng nền văn hóa, đời sống văn hóa ở Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Cuốn sách “Hồ Chí Minh – nhà văn hóa kiệt xuất” của GS.Song Thành (2010), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, đã nêu lên những nội dung chủ yếu trong tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa. Cuốn sách đã nêu rõ nguồn gốc tư tưởng văn hóa Hồ Chí Minh từ khía cạch văn hóa phương Đông với sự tiếp thu những mặt tích cực của Phật giáo, Nho giáo, Lão giáo và văn hóa phương Tây mà điển hình là văn hóa Pháp: Tự do – Bình đẳng – Bác ái. Những tư tưởng đó có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc hình thành tư tưởng của Người về văn hóa, xây dựng đời sống văn hóa mới ở Việt Nam. Trong cuốn sách này, GS Song Thành cũng đã phân tích những nội dung khác nhau của văn hóa Hồ Chí Minh như: văn hóa chính trị, văn hóa đạo đức, văn hóa ứng xử, văn hóa ngoại giao… Những tư tưởng này góp phần giúp tác giả tiếp thu hoàn thiện luận văn của mình. Một số công trình nghiên cứu tình hình văn hóa, đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay, như:  Sách chuyên khảo và tham khảo tiêu biểu như: Hoàng Chí Bảo (2006), Văn hóa và con người Việt Nam trong tiến trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Trần Văn Bính (2011), Xây dựng văn hóa, đạo đức, lối sống của người Việt Nam, Nxb Quân đội nhân dân. 10 Thanh Duy (2007), Văn hóa Việt Nam trước xu thế toàn cầu – Thời cơ và thách thức, Nxb Văn hóa thông tin. Nguyễn Thị Minh Hương (chủ biên) (1999), Về xây dựng đời sống mới – Hồ Chí Minh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Nguyễn Hùng Khu (2012), Đời sống văn hóa cộng đồng thời kỳ hội nhập và phát triển, Nxb Văn hóa dân tộc. Hà Văn Tăng (2012), Cưới theo đời sống mới, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội. Trương Công Thấm (chủ biên) (2012), Xây dựng đời sống văn hóa nông thôn mới, Nxb Văn hóa dân tộc. Huỳnh Khái Vinh (2001), Một số vấn đề về lối sống, đạo đức, chuẩn giá trị xã hội, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.  Một số bài tạp chí tiêu biểu: Đỗ Thị Minh Thúy, Các chính sách nhằm tăng cường nguồn lực và phương tiện cho hoạt động văn hóa ở Việt Nam, Tạp chí nghiên cứu văn hóa số 4. Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, tạp chí Xây dựng Đảng ra ngày 12/6/2014. Chu Thái Thành, Xây dựng đời sống văn hóa mới trong mỗi cộng đồng dân cư, Tạp chí Cộng sản số ra ngày 25/1/2010. Hà Thị Bắc, Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh trong xây dựng gia đình Viê ̣t Nam thời kỳ đổ i mới và hội nhập quố c tế , Tạp chí Cộng sản số ra ngày 11/4/2014 Lê Thị Anh, Ảnh hưởng của văn hóa nước ngoài đến văn hóa Việt Nam giai đoạn hiện nay, Tạp chí Cộng sản số ra ngày 5/12/2013. Trong cuốn “Xây dựng đời sống văn hóa nông thôn mới” của Trương Công Thấm, (2012), Nxb Văn hóa dân tộc, đã trình bày những vấn đề cơ bản của việc xây dựng đời sống văn hóa ở nông thôn nói riêng cũng như xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta nói chung theo tiêu chí 06 – 16 của Bộ, những 11 kinh nghiệm cũng như những hình ảnh tiêu biểu về xây dựng đời sống văn hóa mới ở nông thôn. Trong cuốn “Văn hóa Việt Nam trước xu thế toàn cầu – thời cơ và thách thức” của Thành Duy (2007), đã nghiên cứu về những vấn đề toàn cầu hóa kinh tế và toàn cầu hóa văn hóa, văn hóa con người Việt Nam đã thay đổi như thế nào trước xu thế toàn cầu hóa, cụ thể là văn hóa đạo đức gia đình, quá trình chuyển đổi và phát triển của đời sống văn hóa ở làng, xã, cũng như các dân tộc Việt Nam trước xu thế toàn cầu. Hay trong cuốn “ Đời sống văn hóa cộng đồng thời kỳ hội nhập và phát triển” của Nguyễn Hùng Khu (2012), Nxb Văn hóa dân tộc, đã giới thiệu lý luận về đời sống văn hóa Việt Nam, đồng thời cuốn sách cũng nói lên một cách cụ thể thực trạng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay cũng như phương pháp xây dựng đời sống văn hóa thời kỳ hội nhập và phát triển, những hoạt động và giải pháp nâng cao chất lượng công tác xây dựng đời sống văn hóa cộng đồng dân tộc Việt Nam. Những bài tạp chí, những công trình kể trên là nguồn tư liệu quý giá, đóng góp những chỉ dẫn phong phú, những số liệu cụ thể có liên quan đến đề tài, giúp tác giả luận văn tham khảo, định hướng cho đề tài nghiên cứu của và hoàn thiện luận văn của mình. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. Mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu một cách hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng đời sống văn hóa Việt Nam, từ đó đề xuất các nội dung và giải pháp xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu: Thứ nhất: Nghiên cứu tổng quát tư tưởng của Hồ Chí Minh về văn hóa, xây dựng đời sống văn hóa ở Việt Nam; Thứ hai: Nghiên cứu thực trạng xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay, những thành tựu, khó khăn và những nguyên nhân của nó; 12 Thứ ba: Đề xuất một số nội sung và giải pháp cơ bản xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. Đối tượng nghiên cứu: Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa, đời sống văn hóa; thực tế tình hình đời sống văn hóa ở nước ta, từ đó, vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh nhằm xây dựng đời sống văn hóa ở Việt Nam hiện nay. Phạm vi nghiên cứu: Toàn bộ hệ thống tư tưởng, quan niệm của Hồ Chí Minh về văn hóa; thực tế việc xây dựng đời sống văn hóa ở Việt Nam hiện nay (chủ yếu là từ năm 2001 đến nay) theo tư tưởng Hồ Chí Minh. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu: Cơ sở lý luận: Luận văn được thực hiện trên cơ sở lý luận và phương pháp của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm, đường lối của Đảng về xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng phương pháp luận mácxit và các phương pháp cụ thể như: Phân tích, chứng minh, so sánh, đối chiếu, phương pháp kết hợp giữa lịch sử và logic… Ngoài ra, khi nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa, không chỉ dựa trên những quan điểm lý luận, những tác phẩm của Người, mà còn dựa vào chính thực tiễn chỉ đạo cách mạng của Hồ Chí Minh. Kết quả hành động thực tiễn cách mạng dưới sự tổ chức và lãnh đạo của Đảng do Người đứng đầu chính là minh chứng rõ ràng cho giá trị khoa học tư tưởng Hồ Chí Minh. 6. Đóng góp của luận văn. Về mặt lý luận: Luận văn làm rõ tư tưởng của Hồ Chí Minh về văn hóa, quan niệm xây dựng đời sống văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh Về mặt thực tiễn: Trên cơ sở phân tích thực trạng đời sống văn hóa ở Việt Nam hiện nay, đề ra những giải pháp nhằm xây dựng đời sống văn hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh. 13 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm hai chương. Chương 1: Xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay – một số vấn đề lý luận – thực tiễn. Chương 2: Nội dung và giải pháp xây dựng đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh 14 Chƣơng 1: XÂY DỰNG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA Ở NƢỚC TA HIỆN NAY – MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN – THỰC TIỄN 1.1 Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh – cơ sở lý luận xây dựng đời sống văn hóa ở nƣớc ta hiện nay 1.1.1 Quan niệm của Hồ Chí Minh về văn hóa 1.1.1.1 Khái niệm văn hóa và đời sống văn hóa * Khái niệm văn hóa Trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, dân tộc ta đã xây dựng nên một truyền thống văn hóa lâu đời mà hạt nhân là tinh thần độc lập, tự chủ, đấu tranh bất khuất để làm chủ đất nước, đó chính là chủ nghĩa yêu nước Việt Nam. Sống trong điều kiện khắc nghiệt của vùng nhiệt đới dân tộc ta đã hun đúc nên đức tính lao động cần cù và bền bỉ, để thắng thiên tai, địch họa, các bộ tộc, dân tộc, các cộng đồng người ngày càng chung lưng đấu cật, cố kết với nhau, tạo thành một tinh thần nhân ái, hun đúc nên sự thông minh, sáng tạo đặc biệt. Dân tộc ta đã từng có nên văn minh Văn Lang – Âu Lạc, đến nền văn hóa Đại Việt và nền văn hóa Việt Nam trong thời đại ngày nay. Truyền thống văn hóa đã không ngừng phát triển với lịch sử như một dòng chảy liên tục từ xưa tới nay và cho đến mãi sau này. Vì vậy, truyền thống văn hóa dân tộc chính là cơ sở để chúng ta nhận thức sâu sắc và đúng đắn về nội dung của nền văn hóa Việt Nam mà chúng ta đang tiếp tục xây dựng. Đã có rất nhiều định nghĩa về khái niệm “văn hóa”. Theo thống kê của Tổ chức khoa học, giáo dục và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO), tính đến năm 1982 đã có hơn 200 định nghĩa về văn hóa. Và trong tuyên bố về những chính sách văn hóa, UNESCO thống nhất định nghĩa về văn hóa như sau: “ Trên ý nghĩa rộng nhất, văn hóa có thể coi là tổng thể những nét riêng biệt, tinh thần và vật chất, trí tuệ và xúc cảm quyết định tính cách của một xã hội hay một nhóm người trong xã hội. Văn hóa bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống 15 các giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng. Văn hóa đem lại cho con người khả năng suy xét về bản thân. Chính văn hóa làm cho chúng ta trở thành những sinh vật đặc biệt nhân bản, có lý tính, có óc phê phán và dấn thân một cách đạo lý. Chính nhờ văn hóa mà chúng ta xét đoán được những giá trị và thực thi những sự lựa chọn. Chính nhờ văn hóa mà con người tự thể hiện, tự ý thức được bản thân, tự biết mình là một phương án chưa hoàn thành đặt ra để xem xét những thành tựu của bản thân, tìm tòi không biết mệt những ý nghĩa mới mẻ và sáng tạo nên những công trình vượt trội lên bản thân.” Theo định nghĩa trên đây của UNESCO thì văn hóa liên quan đến tất cả những giá trị sáng tạo của con người, đặt trong mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, con người với xã hội, trong đó đặc biệt là mối quan hệ giữa con người và con người. Chủ tịch Hồ Chí Minh sinh ra ở vùng đất Lam Hồng, vùng đất địa linh nhân kiệt, đã hấp thu sâu sắc tinh hoa của truyền thống văn hóa Việt Nam, lại có hiểu biết sâu rộng về nền văn hóa phương Đông. Hơn nữa, trải qua bao năm bôn ba bốn biển năm châu để tìm đường cứu nước, Người còn tiếp thu tinh hoa văn hóa phương tây, của các nền văn hóa trên thế giới. Từ lúc ra đi tìm đường cứu nước để giải phóng đồng bào, Chí Minh đã nghĩ đến một xã hội mới, một cuộc sống mới cho nhân dân ấm no, tự do, hạnh phúc. Muốn có cuộc sống đó, trước tiên phải dành độc lập cho dân tộc, kế đó đất nước phải vững mạnh kể cả về chính trị, xã hội và văn hóa. Người chỉ rõ “ Nếu nước độc lập mà dân không được tự do, thì độc lập cũng chẳng có ý nghĩa gì” Trong Di chúc, Hồ Chí Minh đã dặn lại: “Đảng cần phải có kế hoạch thật tốt để phát triển kinh tế và văn hóa, nhằm không ngừng nâng cao đời sống của nhân dân”. Trong suốt cuộc đời hoạt động của mình, chủ tịch Hồ Chí Minh luôn coi trọng vấn đề văn hóa. Trong mục đọc sách ở phần cuối tập Nhật ký trong tù (1943) Hồ Chí Minh đưa ra quan niệm về văn hóa: 16 “ Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sang tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chũ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về ăn, ở và các phương thức sử dụng, toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó, mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng với nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” [43,tr.431]. Có thể nói, đây là một cách hiểu văn hóa theo nghĩa đầy đủ và toàn diện nhất. Theo đó, văn hóa là toàn bộ những giá trị do con người tạo ra trong quá trình lịch sử, bằng lao động của mình, trên cả hai lĩnh vực lao động vật chất và tinh thần, nhằm đáp ứng lẽ sinh tồn, đồng thời cũng là mục đích sống của con người. Văn hóa là toàn bộ những phương tiện, những công cụ và cách thức sử dụng nhũng phương tiện, những công cụ ấy nhằm phục vụ cho sinh hoạt hằng ngày về ăn, mặc, ở về giao tiếp, trao đổi trong cuộc sống con người. Văn hóa là cơ sở tạo nên đời sống xã hội, đặc trưng của xã hội loài người. Và quan trọng hơn, con người vừa là chủ thể của văn hóa, vừa là sản phẩm của văn hóa. Người không chỉ đề xuất khái niệm văn hóa theo nghĩa rộng mà còn cho rằng văn hóa là một kiến trúc thượng tầng, những cơ sở hạ tầng của xã hội có kiến thiết rồi văn hóa mới kiến thiết được và đủ điều kiện để phát triển được. Người còn ghi thêm: “ Năm điểm lớn để xây dựng nền văn hóa dân tộc. 1. Xây dựng tâm lý: tinh thần độc lập tự cường 2. Xây dựng luân lý: biết hi sinh mình, làm lợi cho quần chúng 3. Xây dựng xã hội: mọi sự nghiệp có liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội. 4. Xây dựng chính trị: dân quyền 5. Xây dựng kinh tế”[43, tr.431] 17 Như vậy, văn hóa được hiểu theo nghĩa rộng nhất. Đó là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần mà loài người sáng tạo ra nhằm đáp ứng lẽ sinh tồn, đồng thời cũng là mục đích sống của loài người. Và muốn xây dựng nền văn hóa dân tộc thì phải xây dựng tất cả các mặt kinh tế, chính trị, đạo đức, tâm lý con người. Từ sau cách mạng tháng Tám, văn hóa đã được Người xác định là đời sống tinh thần của xã hội, thuộc về kiến trúc thượng tầng của xã hội. Văn hóa được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội, tạo thành bốn vấn đề lớn của đời sống xã hội. Dù cách biểu đạt khác nhau, nhưng quan niệm của Hồ Chí Minh về văn hóa phản ánh cái cốt lõi, cái bản chất của văn hóa là chủ nghĩa nhân văn. Do vậy, văn hóa chỉ được hiểu đồng nghĩa với những giá trị về chân, thiện, mỹ. Đặc biệt hơn là quan niệm của Hồ Chí Minh được đưa ra từ rất sớm so với thời điểm mà UNESCO đi tới sự thống nhất về định nghĩa khái niệm “văn hóa” và Hồ Chí minh nêu quan niệm đó trong một hoàn cảnh rất đặc biệt đó là ở trong tù. Điều này chứng tỏ rằng, Người đã có một quá trình tích lũy tri thức về một nền văn hóa mới đạt đến bề dày sâu sắc của một nhà lý luận và hoạt động thực tiễn. * Khái niệm đời sống văn hóa Văn hóa là bộ mặt tinh thần của xã hội, nhưng bộ mặt tinh thần ấy không phải là cái gì cao siêu, trừu tượng, mà lại được thể hiện ngay ra trong cuộc sống hằng ngày của mỗi người, rất dễ hiểu, dễ thấy. Đó chính là đời sống văn hóa. Đời sống văn hóa bao gồm các lĩnh vực hoạt động sống của con người và các dạng thực hoạt động khác nhau nhằm đáp ứng các nhu cầu vật chất và tinh thần của con người. Đời sống văn hóa là tổng thể những yếu tố văn hóa vật chất và tinh thần nằm trong cảnh quan văn hóa, hoạt động văn hóa của con người, sự tác động lẫn nhau trong đời sống xã hội để tạo ra quan hệ có văn hóa trong cộng đồng người, trực tiếp hình thành lối sống của con người trong xã hội. Đời sống văn hóa bao gồm những nội dung không tách rời của mọi 18 lĩnh vực đời sống xã hội. Nói cách khác, đời sống văn hóa là một phức thể hoạt động văn hóa diễn ra trong thực tiễn, từ văn hóa vật chất đến văn hóa tinh thần. Nói đến đời sống văn hóa chủ yếu là nói về quá trình sáng tạo ra các giá trị văn hóa và sự ứng dụng các giá trị văn hóa đó vào trong cuộc sống thực tiễn hàng ngày, nếu như các giá trị văn hóa biểu hiện ra ở thể tĩnh thì đời sống văn hóa lại biểu hiện ra ở thể động, nghĩa là biểu hiện của văn hóa ở trong đời sống hằng ngày ở mọi lúc, mọi nơi, đời sống văn hóa bao gồm toàn bộ những hoạt động sản xuất và tiêu thụ, sáng tạo và hưởng thụ các giá trị văn hóa vật chất và tinh thần thông qua các thiết chế và thể chế văn hóa. Đời sống văn hóa là một bộ phận cấu thành và không thể thiếu được của một nền văn hóa. Vì vậy, nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa không thể thiếu được việc nghiên cứu tư tưởng của Người về đời sống văn hóa, hay chính là văn hóa đời sống. Chúng ta biết rằng Hồ Chí Minh không có một quan điểm rõ ràng về xây dựng đời sống văn hóa, nhưng từ chính những tư tưởng của Người trong việc xây dựng nền văn hóa mới, có thể nhận thấy rằng Người rất quan tâm tới việc xây dựng đời sống văn hóa cho nhân dân. Xét từ quan niệm của Hồ Chí Minh về văn hóa “ Văn hóa là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”, thì đời sống văn hóa hiện diện ngay trên ngay trên những hoạt động văn hóa của con người, biểu hiện của con người trong cuộc sống từ ăn, mặc, ở, đi lại, cách ứng xử, hoạt động tinh thần và đời sống vật chất của mỗi người. Hồ Chí Minh đã xem xét văn hóa trên hai mặt: Một mặt là đời sống văn hóa, tinh thần xã hội nói chung, đó là tất cả những lĩnh vực trọng yếu như: tư tưởng, đạo đức, lối sống, phong tục, tập quán, giáo dục, khoa học, văn học nghệ thuật, tôn giáo. Mặt khác là những giá trị văn hóa, được tạo ra từ chính đời sống văn hóa ấy. 19 Văn hóa đời sống, thực chất là đời sống mới, được Hồ Chí Minh nêu ra với ba nội dung: đạo đức mới, lối sống mới, nếp sống mới. Người viết : “ Đời sống mới không phải là cái gì cũ cũng bỏ hết, không phải cái gì cũng làm mới. Cái gì cũ mà xấu, thì phải bỏ… Cái gì cũ mà không xấu, nhưng phiền phức thì phải sửa đổi lại cho hợp lý… Cái gì cũ mà tốt, thì phải phát triển thêm… Cái gì mới mà hay, thì ta phải làm… Làm thế nào cho đời sống của nhân dân ta, vật chất được đầy đủ hơn, tinh thần được vui mạnh hơn … Đời sống mới không phải cao xa gì, cũng không phải khó khăn gì. Nó không bảo ai phải hy sinh chút gì. Nó chỉ sửa đổi những việc rất cần thiết, rất phổ thông, trong đời sống của mọi người, tức là sửa đổi cách ăn, cách mặc, cách ở, cách đi lại, cách làm việc. Sửa đổi được những điều đó thì mọi người đều đuợc hưởng hạnh phúc. Mà chắc sửa đổi được, vì nó không có gì là gay go, khó làm … [Đời sống mới ngày 20 - 3 - 1947 tập 5, 94, 95,96,98,99,100] Ba nội dung xây dựng đời sống văn hóa mới có quan hệ mật thiết với nhau, trong đó đạo đức mới giữ vai trò chủ yếu, bởi vì chỉ có dựa trên một nền đạo đức mới thì mới có thể xây dựng một lối sống mới và nếp sống mới. Và đạo đức mới cũng chỉ có thể thể hiện trong lối sống và nếp sống. 1.1.1.2 Quan niệm của Hồ Chí Minh về vị trí, vai trò của văn hóa Văn hóa của mỗi hình thái kinh tế - xã hội có nhiều yếu tố. Đó là những giá trị cụ thể do con người tạo ra, văn hóa Việt Nam được hình thành và phát triển trong quá trình dựng nước và giữ nước. Sự tồn tại của tiếng nói riêng, 20